Yako kaha kuvihande

Yenu kumitwe yavihande

Mbimbiliya hiMukanda Wahanjika Vyuma vyaMuchano

Mbimbiliya hiMukanda Wahanjika Vyuma vyaMuchano

Kufuma vene kushikulu, vatu vakufuma kuvisemwa vyakulisezaseza vamona Mbimbiliya kupwa himukanda wahanjika vyuma vyamuchano. Kaha makumbi ano nawa, vatu vavavulu vali nakukavangiza vyuma yanangula. Chipwe ngocho, vatu vamwe vamona Mbimbiliya kupwa himukanda wamokomoko chipwe uze wahanjika havyuma vyakutaka kaha. Nyi enu mwashinganyeka ngwenu ika? Kutala munahase kuwana muchano muMbimbiliya tahi?

VYUMA VYATELA KUMILINGISA MUFWELELE MBIMBILIYA

Mwatachikiza ngachilihi ngwenu mwafwelela Mbimbiliya? Achitalenu hachakutalilaho chino: Kachi nge sepa lyenu namilwezenga muchano hamyaka yayivulu, chinahase kumilingisa mumufwelele chikuma. Uno Mbimbiliya yapwa ngana mwasepa lyenu uze eji kumilwezanga muchano tahi? Talenu havyakutalilaho vimwe.

Vaka-Kusoneka Mbimbiliya Vasonekele Muchano

Vaka-kusoneka Mbimbiliya vasonekele muchano, vasonekele natutenga twavo vavene navyuma valimbenjele. Chakutalilaho, kapolofweto Yona asonekele hakulikanga chenyi. (Yona 1:1-3) Yona akukulwile mukanda wenyi wamuMbimbiliya hakusoneka vyuma vamwolwele kuli Kalunga, oloze kavulukile omu azachililile havyuma vamwolweleko. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Hakuwana nge, vaka-Kusoneka Mbimbiliya valitavilile tutenga twavo, ngocho echi chasolola hatoma nge vamwene muchano kupwa waulemu.

Muchano WamuMbimbiliya Weji Kutukafwanga

Uno Mbimbiliya yinahase kumikafwa mukuyoya chenu chahakumbi hakumbi tahi? Eyo. Chakutalilaho, talenu vyuma yahanjika Mbimbiliya kutalisa kukutunga usepa wamwenemwene. Yamba ngwayo: “Vyuma vyosena namusaka ngwenu vatu vamilingile, nayenu nawa valingilenuvyo.” (Mateu 7:12) Yamba nawa ngwayo: “Kukumbulula mujila yayivwovu cheji kupeulanga kulundundu, oloze mazu amapi eji kulingisanga mutu akwate matoto.” (Vishimo 15:1) Chikupu vene, muchano wamuMbimbiliya weji kutukafwanga namakumbi ano, nganomu wakafwile vatu vaze vapwileko halwola vasonekele Mbimbiliya.

Mbimbiliya Yahanjika Muchano Kutalisa kuMijimbu yaKushikulu

Mijimbu yakushikulu vanavumbwojola kalinwomu, yahana unjiho kutalisa kuvatu, nakuvihela navyuma vize vyasolokele vavuluka muMbimbiliya kupwa vyamuchano. Chakutalilaho, talenu unjiho wavyuma vimwe vyasolokele kunyima. Mbimbiliya yahanjika ngwayo mumakumbi ayoyelenga Nehemiya, vaTule (vaka-Fwenyisha vakuTule) vaze vatwaminenga muYelusalema “vanehelenga vaishi navyuma vyeka vyakulisezaseza.”—Nehemiya 13:16.

Uno kuliko unjiho weka wakundwiza vesi kana tahi? Eyo, kuwatwama. Vaka-kuvumbwojola vawana vyuma vize valanjishilenga vaka-Fwenyisha muIsalele. Echi chasolola hatoma nge chikupu vene vaka-Fwenyisha vanehelenga vyuma muIsalele nakuvilanjisa. Kaha nawa muYelusalema vawana vifuwa vyavaishi vamukalungalwiji waMendetelenya. Vaka-kuvumbwojola vetavila ngwavo, vaka-kusekasana vafumishilenga vaishi kungalila yakwakusuku. Hanyima yakuhehwojola unjiho kana, muka-kuvumbwojola umwe akukulwile ngwenyi: “Mazu vasoneka hali Nehemiya 13:16 akwamba ngwavo, vaka-Tule valanjishilenga vaishi muYelusalema apwa amuchano.”

Mbimbiliya Yahanjika Muchano Kutalisa kuMijimbu yaSayasi

Mbimbiliya yapwa himukanda wajila kaha nawa wakushikulu. Chipwe ngocho, yeji kuhanjikanga vyuma vyamuchano kutalisa kumijimbu yasayasi. Talenu hachakutalilaho chimwe.

Myaka kafwe 3,500 yinahichimo kunyima, Mbimbiliya yahanjikile ngwayo mavu azezalala “halengelenge.” (Yopa 26:7) Chishina kana chalihandununa navishinganyeka vyavatu vyakwamba ngwavo, mavu eji kufungumukanga hameya chipwe ngwavo mavu atwama hakapeza wamunene chikuma. Kafwe myaka 1,100 yahichilemo kufuma haze vasonekelele mukanda waYopa, vatu kavetavilile ngwavo mavu azezalala halengelengeko, oloze ngwavo kwatwama chuma chimwe chakwachilila mavu. Kufuma mu 1687, muka-sayasi umwe vavuluka ngwavo Isaac Newton, ahanjikile kutalisa kungolo jamavu (gravity) nakulumbununa ngwenyi, mavu atwama kaha mupeho. Echi kuhehwojola chakundwiza vyuma yahanjikile Mbimbiliya myaka kafwe 3,000 kunyima.

Mbimbiliya Yahanjika Muchano Kutalisa kuUpolofweto

Uno upolofweto wamuMbimbiliya wapwa wamuchano tahi? Talenu hachakutalilaho chimwe chaupolofweto waIsaya kutalisa kukunongesa Mbavilone.

Upolofweto: Mulikulukaji lyamyaka lyakusokesa 8 B.C.E., muka-kusoneka Mbimbiliya Isaya apolofwetele ngwenyi Mbavilone yize yatelele kupwa nganda yangolo navakayinongesa, kaha naumwe wauchi mwakatwamangamo. (Isaya 13:17-20) Isaya avulukile nalijina lyamutu uze mwakanongesa nganda kana ngwenyi ikiye Kuluse. Ahanjikile nawa vyuma mwakalinga kuluse hakuyinongesa, ngwenyi ‘mwakomisa’ tulwiji vosena. Kaha apolofwetele nawa ngwenyi vikolo vyanganda navikasala vyahululu.—Isaya 44:27–45:1.

Kutesamo chaUpolofweto Kana: Omu mwahichile myaka kafwe 200 kufuma haze Isaya apolofwetele upolofweto kana, mwangana waPeleja alukukile Mbavilone. Uno iya apwile mwangana? Apwile Kuluse. Hakuwana nge Mbavilone yapwile nganda yakukingiwa chikuma, ngocho maswalale jaKuluse vafulile kapila nakukondolola meya amukalwiji Yufwalate, uze ajingilikile nganda yaMbavilone. Echi chalingishile meya atepuluke, nakulingisa jino Kuluse namaswalale jenyi vazauke kalwiji kana. Hakuwana nge vaka-Mbavilone vavulyamine kusoka kuvikolo vize vyatalishile hakalwiji, ngocho maswalale jaKuluse vengilile munganda nakuyifungulula.

Jino munahase kulihulisa ngwenu: Uno muMbavilone mwatwama vatu tahi? Vatu vatwalilileho kutwama lika muMbavilone hamyaka yayivulu. Oloze makumbi ano, Mbavilone yapwa ngundu, yize yatwama kwakamwihi nanganda yaBaghdad, mulifuchi lyaIraq. Kaha yinasolola hatoma nge upolofweto wamuMbimbiliya uli nakutesamo. Chikupu vene, navyuma vahanjika muMbimbiliya vize navikasoloka kulutwe navikatesamo.