Yako kaha kuvihande

Yenu kumitwe yavihande

Vyuma Natulinangula kuMelu naMavu

Vyuma Natulinangula kuMelu naMavu

Vyuma vyamumelu nevi vyahamavu vichili nakukomwesa vaka-kulinangula vyuma vyamumelu. Kaha vachili nakutunga lika makina akuzachisa hakulinangula vyuma kana. Uno vyuma muka vanawane?

Vyuma vyamumelu navyahamavu vyatwama mukulonga. Chihande chimwe chamumangazini yaAstronomy chambile ngwacho: “Milalaji yatwama mukulonga muutangatanga, ngana muze wapwa wandajilili.” Mwomwo ika chapwila ngocho? Mwomwo yangolo jize vafwelela vaka-sayasi jize katwamonako, jize vavuluka ngwavo dark matter. Eyi dark matter ‘hakiko halitanjika milalaji yosena nakuyikwachilila.’

Chuma muka chalingisa vyuma vyamumelu nevi vyahamavu vitwame mukulonga? Kutala munahase kushinganyeka ngwenu chuma kana chasolokele chakuzeneka wakuvitenga tahi? Ivwenu mazu ahanjikile mbozo Allan Sandage. Ou lunga vamumona kupwa “mutu uze atachikiza chikuma vyuma vyamumelu wamulikulukaji lyamyaka lyakusokesa 20.” Kaha nawa afwelelele ngwenyi kwatwama Kalunga.

Ambile ngwenyi, “Ami ngwamona nge utongwe wavyuma vyamumelu nahamavu, kawalijililile uveneko. Oloze kwatwama kumwe kwafumine mangana akunoneka kanawa vyuma kana.”

Vyuma vyamumelu nahamavu vyakafwa vyuma vyakuyoya vitwaleho kuyoya. Tachikizenu ngwenu likumbi lyeji kuzumanga museteko yakutamo. Nge ngolo japeho yize yeji kulizumisanga japwile jajindende, kachi likumbi lyapwa lyauchiko. Kaha nawa nge javulile chikuma kachi likumbi lyatotoka lyehi.

Kwatwama jipeho jakulisezaseza jize jeji kuzatanga mukulonga nakutukafwa tutwaleho kuyoya. Muka-kusoneka vyasayasi Anil Ananthaswamy ambile ngwenyi, kachi nge numba vene peho yimwe hajipeho kana yatwamine mujila yakuhingama, “kachi kakwatwama vatanganyika najipulaneti namilalajiko. Ngocho kachi kakwatwama vyuma vyakuyoyako.”

Vyuma vyamumelu nahamavu vyakafwa vatu vapwenga nalimbo lyamwaza. Yino pulaneti yamavu yatwama nachihela chamwaza nameya akutamo, kaha nawa kakweji eji kuyikafwanga yihone kufuma hachihela chayo. Mangazini yaNational Geographic yamba ngwayo, “Hachihela yatwama yino pulaneti yamavu navyuma vize vyatwamaho vyalingisa yipwenga yikiko kaha pulaneti hanahase kuyoyela vatu.” *

Likumbi najipulaneti jize jeji kujingulukangako vyatwama ‘kwakusuku navatanganyika veka’ vamumulalaji wetu. Echi kulisosoloka navatanganyika veka chikiko chalingisa hano hamavu hapwenga vyuma vyakuyoya. Nge yino pulaneti yalihachile navatanganyika veka vamukachi chipwe kusongo yamulalaji wetu, kachi katwahasa kuyoyako mwomwo yakuzuma chakufuma kuvatanganyika kana. Oloze vaka-sayasi vawana ngwavo hajipulaneti josena jamumulalaji wetu, yino pulaneti yamavu kaha yikiko yatamo kuyoyelaho.

Vyuma vyosenevi vatachikiza vatu vyamumelu nahamavu vikiko vyalingishile muka-kulinangula vyakutenga Paul Davies ambenga ngwenyi: “Kangweshi kuhasa kushinganyeka ngwami etu vatu twalijilile etu vaveneko. . . . Oloze kwatela kupwa chuma ocho tweji kuyoyelanga.” Numba tuhu Davies kanangula ngwenyi Kalunga atengele melu namavu navatuko, oloze enu mwashinganyeka muka? Melu namavu asoloka nge atwama mukulonga mangana vyuma vyakuyoya vipwengako. Uno echi chili nakulumbununa nge kuli owo avisetekele mujila kana tahi?

^ par. 8 Eyi mangazini kayapwile nakulumbununa ngwayo Kalunga ikiye atengele mavu navatuko. Oloze yapwile nakuhanjika kaha ngwayo yino pulaneti yamavu yapwa yakutamo kuyoyelaho vatu.