Vyuma Natulinangula kuVyuma Vyakuyoya
Vyuma vyakuyoya vyeji kukolanga, nakutambuka nakusemunwina. Kaha vyalingisa yino pulaneti yetu yipwenga yamwaza. Makumbi ano, vatu vanatachikiza vyavivulu havyuma vyakuyoya kuhambakana omu chapwile kunyima. Uno vyuma vyakuyoya vyatukafwa ngachilihi tutachikize omwo chaputukile kuyoya? Shinganyekenu havyuma vino.
Vyuma vyakuyoya vyasolola nge valingile vyakutenga. Vyuma vyakuyoya vavitunga namaselusi. Maselusi eji kuzatanga milimo yayivulu numba chuma chakuyoya chitwaleho kuyoya nakusemunwina. Omu mukiko chapwa nakutuvyuma twakuyoya twatupululu. Chakutalilaho, mukaliundu kamwe kachimbalwila mwatwama liselusi lize lyeji kutwalangaho lika kuyoya. Liselusi kana linahase kusoloka nge lyakuhemesa hakulyesekesa kuliselusi lyamumujimba wamutu. Olozenyi nalikiko lyapwa lyakukomwesa. Hakachi kaliselusi lyamuchimbalwila hatwama kachuma vavuluka ngwavo DNA. Liselusi hiliselusi lyatwama nangolo jakuchika vyuma mangana lilyenga. Nge liselusi kalyeshi navyakulyako, lyeji kuzeyanga nakwecha kuzata. Echi chikiko cheji kulingisanga chimbalwila chihase kutwama lwola lwalusuku nakukapwa cheka nangolo nge vanachichingasana naunga.
Hamyaka yayivulu, vaka-sayasi vanalinangulanga omwo azata maselusi amuchimbalwila mangana chivakafwe kutachikiza kanawa omwo azata maselusi amumujimba wamutu. Chipwe ngocho, kanda vachitachikize vyavivulu. Ross King mutu alinangula chikuma wahaChalmers University of Technology muSweden ambile ngwenyi: “Kakweshi vaka-kulinangula vyuma vyakuyoya vavavulu vaze navahasa kulinga vyuma vyosena vyasakiwa hakuhehwojola omwo azata maselusiko, kuhakilako vene natumaselusi twamuchimbalwila.”
Uno kumona omwo vyuma vyakuyoya vyapwa vyakukomwesa kuhakilako vene natumaselusi twamuchimbalwila, chinamilingisa mumone ngwenu valingile vyakutenga tahi? Nyi mwashinganyeka ngwenu vyalijilile vivene?
Kuyoya kacheshi kuhasa kulijila chiveneko. Mu DNA mwatwama tumijilili vavuluka ngwavo nucleotides. Muliselusi lyamumujimba wamutu mwatwama etu tumijilili twakuheta kujimbiliyoni 3.2. Etu tumijilili twaliseteka kanawa mujila yize yeji kukafwanga liselusi litachikize mwakuzachila.
Numba nge naveseka kufutula etu tumijilili mapapa akuheta kujimbiliyoni mangana vatunge DNA, kaveshi kuhasako.
Vaka-sayasi kanda vatungeho lyehi chuma chakusolola nge kuyoya chinahase kulijila chivene.
Kuyoya chamutu chapwa chakulipwila. Etu vatu twatwama nauhashi wakulivwisa kuwaha kuyoya kuhambakana vyuma vyeka vyakuyoya. Twatwama nauhashi wakutachikiza vyuma tuli nakulinga. Uhashi kana shina watunga vyuma, nakuzachila hamwe navakwetu nakusolola omwo tuli nakwivwa. Tweji kulivwisanga kuwaha kumakila vyakulya, nakuhumbilila, nakwivwa vivumo nakumona vyuma vyaulombo wakulisezaseza. Tweji kushinganyekanga vyuma natukalinga kulutwe nakutondatonda vyuma navitwivwisa kuwaha mukuyoya.
Uno mwashinganyeka ngwenu ou uhashi twatwama nawo walijililile uvene mwomwo wapwile nakusakiwa kuli etu numba tutwaleho kuyoya nakusemunwina tahi? Nyi wasolola nge wapwa wana atuhana Tengi wazangi?