VATUNDWA veji kutwivwisanga kuwaha chikuma havaishi vosena. Vaishi kana veji kutwivwisanga kuwaha pamo mwomwo yaulombo wavo uze walifwana naulombo wauvwalo veji kuvwalanga vaka-kuhema. Chipwe pamo tweji kulikomokelanga hakumonomu ishi kana eji kutwamanga hamwe nakanyama vavuluka ngwavo sea anemone. Chakuzeneka kukakasana mumalimi amwe ou tundwa vamuvuluka ngwavo ikiye anemonefish.

Ngana mwavatu vaze vaya fuma muvyakuhemahema, vaishi kana kavachina nge mutu anakusaka kuvakopako. Vaka-kujiminyina kwishi yameya veji kwambanga ngwavo, kakavulu vaishi kana veji kulikopesanga navo mwomwo vavula “kwimana”, kaha nawa kavachina chipwe kwivwa womako.

Chuma chakulipwila hali ava vaishi shina jila yize vayoyelamo. Kutwama hamwe natunyama vaulembe, chinafwane nge kutwama muuswa walinoka. Chipwe ngocho, vaishi kana kavaliseza navatunyama vaulembeko. Chuma muka chalingisa usoko wavo upwenga wakukola?

Ngana mwamasepa vambwende, ava vaishi navatunyama veji kulikafwanga mwavomwavo. Usepa kana wapwa waulemu chikuma kuli ava vaishi navatunyama.  Vaka-kuhehwojola vyuma vyamukalungalwiji vavavulu vamba ngwavo ava vaishi kaveshi kuhasa kutwama chakuzeneka ava tunyamako. Vaishi kana kavatambuka washiwashiko, ngocho vanahase kuvalya kuli vaka-kole javo nge ava tunyama veji kuvakinganga vauchi. Oloze hakuwana nge veji kuyoyelanga hamwe navatunyama nakuvakinga nge vanakusaka kuvajiha, ngocho ava vaishi vanahase kuyoya myaka 10.

Chikupu vene ava tunyama veji kukinganga kanawa vaishi kana. Vaishi kana veji kusemenanga maulu avo haze veji kutwamanga ava tunyama, kaha veji kukinganga aze maulu. Kutwala muze, nge maulu avo anatetuka veji kutambukanga navana vavo muli uze kanyama.

Kaha vyuma muka eji kunganyalangaho ou kanyama? Vatundwa veji kukinganga ava tunyama kuvaishi vaze veji kulyanga wevu watunyama kanava. Ngocho ava tunyama kavayoya chakuzeneka ava vaishiko. Omu vaka-kuhehwojola vafumishile vatundwa vosena kutunyama kana halikumbi lyamuundu, tunyama kana vakumine. Chasoloka, nge vavalile kumuyachi wavaishi twavulukanga.

Chasoloka nawa nge ava vatundwa veji kuhananga ngolo kuli ava tunyama. Tuji twavatundwa twatwama naammonium yize yeji kukafwanga ava tunyama vakole kanawa. Kaha nawa omu ava vatundwa veji kutambukanga muwevu wavava tunyama veji kunehanga peho vavuluka ngwavo oxygen yikafwe ava tunyama.

Ava vaishi vakwechi chikova chakulipwila chize cheji kuvakinganga. Vatwama nauzelizeli hachikova chavo uze weji kuvakafwanga vahone kuvasuma. Chikupu vene, echi cheji kulingisanga ava tunyama vamone vaishi kanava kupwa nge hivakwavo tunyama.

Vaka-kuhehwojola vamwe vamba ngwavo, nge ava vaishi vali nakusaka kwalukila kukanyama weka vatela kuvangila kwijilila uze kanyama kana. Kaha nawa vawana ngwavo nge vaishi vanawane kanyama kanou halwola lwatete, veji kumukwatanga hajola jimwe najimwe nakumwecha nakumukwata cheka. Kahechi cheji kuvakafwanga valihende kuulembe wauze kanyama. Kaha chasoloka nge halwola kanelu vaishi kana veji kuvasumanga chachindende. Kutwala muze, veji kulivwasananga jino kanawa.

Hakuwana nge vyakutenga vyavivulu vyeji kuzachilanga hamwe, ngocho twatela kulinangulako vyuma vimwe omu natuzatanga navakwetu. Vatu vavavulu veji kunganyalanga chikuma kumilimo yavo mwomwo yakuzachila hamwe navakwavo chamokomoko tuhu namafuchi chipwe visemwa vafuma. Ngana mwavatundwa, nayetu tunahase kumbata lwola lwalundende mangana tulijilile navakwetu hakuzata navo, oloze vyuma natunganyala navipwa vyavilemu chikuma.