Yako kaha kuvihande

Yenu kumitwe yavihande

CHIHANDE CHACHINENE | UNO UKALU MUKAYE NAUKAKUMA TAHI?

Uno Ukalu muKaye Naukakuma Tahi?—Kutondatonda Mwakukumbulwila

Uno Ukalu muKaye Naukakuma Tahi?—Kutondatonda Mwakukumbulwila

NGE MWEJI kwivwanga woma havyuma vyavipi vili nakusoloka mukaye, kaha mwatela kutachikiza ngwenu navakwenu veji kwivwanga mwomumwe. Mu 2014, Barack Obama uze apwile Twamina mulifuchi lyaUnited States ahanjikile ngwenyi, mwomwo yamijimbu yayipi yize vali nakutambakananga vaka-kwazana mijimbu, chinalingisa vatu vavavulu vahanjike ngwavo “vyuma vili nakupihilako chikuma, kaha naumwe wauchi mwahasa kukumisa ukalu kana.”

Omu akumishile kuhanjika mazu kana avulukile nawa jijila jakukumishilamo ukalu wosena uli mukaye. Kaha asangejekele fulumende hajijila jamwaza jakusaka kukumishilamo ukalu, kaha ambile ngwenyi, vyuma kana vyamwaza ngocho navitavila nakufwelela nge vyuma kulutwe navikawaha. Mujila yikwavo apwile nakuvuluka nge vatu vanahase kukilikita nakukumisa ukalu wosena uli mukaye.

Vatu vavavulu vetavila vyuma ahanjikile. Chakutalilaho, vamwe vafwelela muvyuma yahanjika sayasi vyakwamba nge kulutwe vyuma navikawaha nakukumisa ukalu wosena uli mukaye mwomwo yakuzovoloka chamakina. Lunga umwe ambile ngwenyi, kuzovoloka chamakina chavalingishile vashinganyeke ngwavo, kuheta mumwaka wa 2030 makina nawakapwa najingolo, kaha kuheta mu 2045 nawakapwa jino najingolo chikuma. Ambile nawa ngwenyi: “Kutunga makina kana chinakutambuka kanawa. Kuzovoloka chinakutulingisa tutunge makina aze nawatukafwa tukumise ukalu wauvulu.”

Uno vyuma vili ngachilihi mukaye? Uno chikupu tunakupandama chikuma kukuma chakano kaye tahi? Numba tuhu vaka-sayasi navaka-mapolitiki veji kufwelelesanga vatu vyuma vyamwaza, oloze vatu vavavulu kavatachikiza kanawa vyuma navisoloka kulutweko. Mwomwo ika?

MATA AMATENDAZUNGU. Numba tuhu liuka lyaUnited Nations namauka eka eji kuzatanga nangolo oloze anahono kuhonesa vatu kutunga mata amatendazungu. Kaha nawa vatwamina vakulikanga vanakuhombwanyisa jishimbi jamaswalale. Mafuchi aze aya chikuma fuma mukutunga mata amatendazungu anakutwalaho lika kutungilako mata amahya angolo chikuma. Kaha nawa mafuchi aze kawapwilenga namata akujihisa vatu vavavuluko, ali jino nakutunga vitwa vyakujihisa mayevuyevu avatu.

Hakuwana nge mafuchi amavulu alizanga lyehi kulwa jita yamatendazungu, echi chinakulingisa vatu valizakamine chikuma namulwola luze mukaye namusoloka nge “munaundu.” Chakutalilaho, mukanda waBulletin of the Atomic Scientists wamba ngwawo: “Vatu vanakutwama muchiwomawoma mwomwo yavitwa vyavinene vize veji kutunganga mangana ‘vijihe’ vatu vavavulu chakuzeneka kuvitwaminyina.”

KUYOYA CHETU CHILI MUPONDE. Vaka-sayasi kaveshi nakuhasa kukumisa misongo yosenako. Musongo wamuchima, nakutohwa chikuma, napeho yayipi, namaundu akupendesa vili nakuneha ukalu kuvatu. Vatu vavavulu vanakufwanga namisongo yayipi yakufwana nge kasa, namuchima, nashuka. Kaha nawa vavavulu vanakupwa vitonji mwomwo yakuviza misongo yakulisezaseza kuhakilako vene namusongo wakuwongo. Mumyaka yakalinwomu kunepukanga misongo yize yinajihi vatu yakufwana nge Ebola naZika. Chuma chachilemu: Vatu vanahono kukumisa misongo kaha chinasoloka nge kaveshi kukahasa kuyikumisako.

VATU VALI NAKWENYEKA VYUMA VYAKUTENGA. Jifakitoli jajivulu jili nakwenyeka jingalila. Mwaka himwaka vatu vavavulu vali nakufwa mwomwo yakuhwima peho yayipi.

Vatu, namuvitungilo, navaka-fulumende veji kumbilanga vyuma vyamajilo chamumbilila, navitumbo, navyuma vyeji kufumanga kujimbuto javanjimi navimuna javo, navyuma vyandundu, navyeka vize vyeji kupihisanga meya amutulwiji. Mukanda waEncyclopedia of Marine Science wamba ngwawo, “vyuma kanevi vyamajilo vyeji kwenyekanga tunyama vamukalungalwiji kuhakilako navatu vaze veji kulyanga tunyama kana.”

Kahechi chinakulingisa vatu vanwenga meya amajilo. Muka-kusoneka umwe walijina lyaRobin McKie ambile ngwenyi: “Kaye nakapwa naukalu wakuhona kupwa nameya amwaza.” Vaka-mapolitiki vamba ngwavo ukalu wameya uli nakutohwelako chikuma mwomwo vatu vakiko vanakuneha ukalu kana, kahechi chinakuneha ukalu waunene.

UKALU WAKULIJILA. Peho yanyamanganda, namindenda, namavaji vyeji kunehanga ukalu waunene chikuma kuvatu. Vatu vavavulu vali nakufwa mwomwo yavyuma kanevi, kaha veka vinakuvaseza muukalu. Mujimbu umwe uze vasonekele kuliuka lyaU.S. National Aeronautics and Space Administration wavulukile ngwawo “peho yanyamanganda, nakuzuma chikuma, namavaji amanene vili nakutohwelako.” Uno vyuma vyakulijila vinahase kujiha vatu tahi?

Chikupu vene, munahase kushinganyeka nawa navyuma vyeka vize vinahase kutunehela ukalu. Ngocho kamweshi kuhasa kutachikiza kanawa vyuma navikasoloka kulutwe hakumona vyuma vyavipi vinakusoloka makumbi ano. Kahomu mukiko vanahase kuhanjika navatu vamwe vaze veji kwivwililanga kumijimbu yavaka-mapolitiki navaka-sayasi. Ngana muze valumbununanga muchihande chinafumuho vatu vavavulu vanawane jino kukumbulula chamwenemwene kutalisa kuvyuma vinakusoloka oholyapwa navize navikasoloka kulutwe. Uno kulihi munahase kuwana kukumbulula kana?