Yako kaha kuvihande

Yenu kumitwe yavihande

Uno Mwatachikiza Tahi?

Uno Mwatachikiza Tahi?

Uno vyuma vyakushikulu vavumbwojola vyakundwiza mijimbu yamuMbimbiliya tahi?

Mwangana Waasulya Salangone II Uze Vavuluka Hali Isaya 20:1

Mangazini yaBiblical Archaeology Review yahanjikile nge vatu vakuheta “kafwe 50” vaze vavuluka muVisoneka VyachiHepeleu vavavuluka nakuli vaka-kuvumbula vyuma vyakushikulu. Hali ava vatu 50 hatwama navamyangana javaYuta navaIsalele vakuheta ku 14 kuhakilako navatu vapuho vakufwana nge Ndavichi naHezekiya, navaze kavayile puhoko vakufwana nge Menaheme naPeka. Hatwama nawa vaFwalo 5 navamyangana 19 vaAsulya, naMbavilone, naMowave, naPeleja, naSulya. Mijimbu yamuMbimbiliya neyi vavumbwojola yakushikulu kayavuluka kaha vamyanganako, oloze yavuluka nawa vatu vakufwana nge vapilishitu vakulitulaho, navaka-kusoneka navilolo veka.

Mangazini kana yahanjikile nge “vatu vaze valinangula chikuma vetavila chikupu” ngwavo vatu tunavuluka kuvapwile. Visoneka VyachiHelase vyaVaka-Kulishitu navikiko vyavuluka vatu vakwavo vakushikulu vakufwana nge Helote, naPondeu Pilatu, naChivelyu, naKayafwase, naSeleju Paulu. Kaha nawa vyuma vyakushikulu vavumbwojola vyasolola nge vatu kana kuvapwile chikupu.

Myaka muka vakumine vandumba mumafuchi vavuluka muMbimbiliya?

Ndumba Vafunjikile Hambango muMbavilone yaKushikulu

Numba tuhu muLifuchi lyaIsalele kamweshi vandumba makumbi anoko, oloze Visoneka vyakuheta ku 150 vyavuluka tunyama kana. Echi chasolola nge vaka-kusoneka Mbimbiliya vatachikijile tunyama kana. Visoneka vyavivulu vyavuluka ava tunyama mujila yachifwanyisa. Oloze vikwavo vyavuluka mijimbu yavatu vaze vajihile vandumba. Chakutalilaho, Samasone, naNdavichi, naMbenaya vajihile vandumba. (Vaka-kuyula 14:5, 6; Samwele 1, 17:34, 35; Samwele 2, 23:20) Kaha vatu vakwavo nawa vavajihile kuli vandumba.—Vamyangana 1, 13:24; Vamyangana 2, 17:25.

Kushikulu, muyachi umwe wakulipwila wavandumba vamuAsia (Panthera leo persica) wapwilenga mulifuchi lyaAja, naHelase, naPaleshitane, naSulya, naMesopotamya, nakunote yaIndia. Ava tunyama vavevwilenga woma nakuvamona kupwa vavalemu, ngocho vavafunjejekelenga havyuma vyavivulu kushikulu. Chakutalilaho, vandumba vavafunjikile hambango mujila vahichilenga vaka-Mbavilone hakulinga vilika.

Mijimbu yamba nge vaka-kwasa jita vaze vavuluka ngwavo Cru­saders vajihilenga vandumba muPaleshitane kusongo yalikulukaji lyamyaka lyakusokesa 12 C.E. Ngocho, chasoloka nge vandumba vakumine mulifuchi kana kufuma mumwaka wa 1300. Chipwe ngocho, mijimbu yasolola nge muMesopotamya, namuSulya mwapwile lika vandumba palanga namulikulukaji lyamyaka lyakusokesa 19. MuIran namuIraq nawa mwapwile lika vandumba palanga nakusongo yalikulukaji lyamyaka lyakusokesa 20.