Uno kuliko mijimbu yavyuma vyakuvumbwojola yize yakundwiza vyuma yahanjika Mbimbiliya tahi? Mu 2014, chihande chimwe chapwile mumangazini yaBiblical Archaeology Review chapwile nachihula chakwamba ngwavo: “Vatu vangahi vatwama muVisoneka vyachiHepeleu vaze vavuluka kuli vaka-kuvumbwojola mijimbu yakushikulu?” Mangazini kana yambile ngwayo: “Vatu 50.” Lunga umwe uze kavavulukile hali vaze vaka-kuvumbwojolako shina Tatenai. Uno apwile iya? Tuchitalenu hamilimo azachilenga kweseka naMbimbiliya.

Nganda yaYelusalema vayiyulilenga kuWangana wavaPeleja. Nganda kana yapwililile kuchihela chize vavulukilenga vaPeleja ngwavo Musali yaKalwiji, kulumbununa kumututuko wakalwiji Yufwalate. Omu vaPeleja vafungulwile vaMbavilone, vasokwele jino vaYuleya muundungo nakuvetavisa vayenga nakutungulula tembele yaYehova muYelusalema. (Ezela 1:1-4) Chipwe ngocho, vaka-kole javaYuleya kavasakile mulimo kanako, kaha vavangijikilile vaYuleya ngwavo valikangile kuchiyulo chavaPeleja hakuzata mulimo kana. (Ezela 4:4-16) Kahomu Ndaliu I apwile nakuyula kufuma (mu 522 nakuheta mu 486 B.C.E.), chilolo wavaPeleja uze vavulukile ngwavo Tatenai aputukile kusandasanda mangana awane unjiho hachihande kana. Mbimbiliya yavuluka ou chilolo ngwavo “nguvulu wangalila yaMusali yaKalwiji.”—Ezela 5:3-7.

Malolwa amavulu akuya muuhanda vavuluka ngwavo cuneiform aze atwama nalijina lyaTatenai, ali nakukafwa vatu kuhehwojola makumbi ano. Malolwa kana anakafwe vatu vafwelele vyuma vimwe ahanjika mutu umwe vavuluka muMbimbiliya uze apwileko muchiyulo chaNdaliu mu 502 B.C.E. Lilolwa kana lyasolola unjiho wachivwasano chakupwa ngamba “yaTatenai, nguvulu wangalila yaMusali yaKalwiji.” Ou nguvulu vamuvuluka nawa mumukanda waEzela.

Uno ou lunga azachilenga mulimo muka? Mu 535 B.C.E., Kuluse Wamunene alumwine jinganda jenyi kupwa jingalila, kaha ngalila yimwe vayivulukilenga ngwavo “Mbavilone kaha nawa Musali yaKalwiji.” Kutwala muze ngalila kana vayipulile havali, kaha chihanda chimwe vachivulukilenga ngwavo Musali yaKalwiji. Mungalila kana mwapwilenga jinganda jakufwana nge Coele-Syria, naFwenyisha, naSamaliya naYuta. Chasoloka nge nganda kana vayiyulililenga kuNdamashiku. Tatenai ayulile ngalila kana kufuma kafwe mu 520 nakuheta mu 502 B.C.E.

Omu Tatenai afumine kuYelusalema nakusandasanda chihande chakulikanga chavaYuleya kuchiyulo chavaPeleja, alwezele Ndaliu ngwenyi, Kuluse ikiye ahanyine lisesa vaYuleya kutungulula tembele yaYehova. Vatu vaze vahehwojwelenga muzuvo yize valaminyinenga vikumba vyamwangana, vawanyine nge chihande kana chamuchano. (Ezela 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Ngocho Tatenai vamulwezele kanda mwakanyisa vaze vapwile nakutungulula tembeleko, kaha ononokele.—Ezela 6:6, 7, 13.

Chikupu vene, “Tatenai nguvulu wangalila yaMusali yaKalwiji” kakundwijile chikuma kumulimo wakuvumbwojola mijimbu yakushikuluko. Oloze tachikizenu ngwenu, vamuhanjika muVisoneka nakumuhana vulukiso yakutamo. Mujimbu kana watuhana unjiho ukwavo wakusolola nge mijimbu yakuvumbwojola vyakushikulu yakundwiza vyuma yahanjika Mbimbiliya kupwa vyamuchano.