Yako kaha kuvihande

Yenu kumitwe yavihande

Vinyikilo vyakusongo

Vinyikilo vyakusongo

1 YEHOVA

Lijina lyaKalunga ikiye Yehova, kaha lyalumbununa ngwavo “Eji Kulingisanga Vyuma Kupwako.” Yehova apwa Kalunga wangolo josena uze atengele vyuma vyosena. Atwama nangolo jakulinga vyeshovyo nasake.

Lijina lyaKalunga valisonekele muvasona vachiHepeleu vawana. MuChingeleshi, ava vasona vavasoneka ngwavo YHWH chipwe JHVH. Lijina lyaKalunga lyasoloka kafwe mapapa 7,000 muVisoneka vyachiHepeleu vyakulivanga. Vatu veji kuvulukanga lijina lyakwamba ngwavo Yehova mujijila jakulisezaseza kweseka namalimi avo.

Kapetu. 1, pala. 15

2 MBIMBILIYA ‘VAYIHWIMA KULI KALUNGA’

Mbimbiliya yapwa yaKalunga, oloze azachishile vatu hakuyisoneka. Echi chapwa nge muze kaka yamutu mwalweza muzukulyenyi amusonekeleko mukanda. Kalunga azachishile shipilitu yenyi yajila yitwaminyine vaka-kusoneka Mbimbiliya vasoneke vyuma avalwezele. Shipilitu yaKalunga yavatwaminyinyine mujijila jakulisezaseza. Shimbu jimwe yavalingishile vamone vyakumwenesa chipwe valote vilota nakusoneka vyuma vamwenenga.

Kapetu. 2, pala. 5

3 JINDONGI

Japwa vishina vanangula muMbimbiliya vize vyeji kulumbununanga muchano waulemu. Chakutalilaho, chishina chachilemu chakwamba ngwavo “kulikata navatu vavapi cheji kwenyekanga vilinga vyamwaza” chatunangula ngwacho vatu vaze natulikata navo vanahase kutuhungumwisa chipwe kutukafwa. (Wavaka-Kolinde 1, 15:33) Kaha nawa chishina chakwamba ngwavo “vyeshovyo ali nakukuva mutu, vikiko vene mwakaha nawa” chatunangula ngwacho vyuma natulinga vinahase kutunganyalisa chipwe kutunehela ukalu.—Wavaka-Ngalesha 6:7.

Kapetu. 2, pala. 12

4 UPOLOFWETO

Wapwa himujimbu wakufuma kuli Kalunga. Unahase kuhanjika havyuma ajina Kalunga, nahavilinga vyavatu, nahajishimbi, chipwe kuhanjika vyakusopesa. Unahase nawa kuhanjika havyuma navikasoloka kulutwe. Upolofweto wauvulu wamuMbimbiliya watesamo lyehi.

Kapetu. 2, pala. 13

5 UPOLOFWETO UZE WAHANJIKILE HALI MESHIYA

Yesu ikiye ateselemo upolofweto wauvulu uze wahanjikile hali Meshiya. Tala lipwata lyakwamba ngwavo “ Upolofweto Uze Wahanjikile Hali Meshiya.”

Kapetu. 2, pala. 17, kwinyikila chamwishi.

6 VYUMA AJINYINE YEHOVA HAKUTENGA MAVU

Yehovah atengele mavu kupwa palachise muze navatwamanga vatu vamuzanga. Vyuma ajinyine kavyalumukako. Kalinwomu Kalunga afumiseko vilinga vyavipi nakuhana vatu jenyi kuyoya chahaya myaka yosena.

Kapetu. 3, pala. 1

7 SATANA LIYAVOLO

Satana apwa kangelo uze aputukile kulikanga kuli Kalunga. Vamuvuluka ngwavo Satana, kulumbununa “Muka-kulikanga,” mwomwo eji kufumbukilanga Yehova. Vamuvuluka nawa ngwavo Liyavolo, kulumbununa “Muka-lusongi.” Vamuluka lijina kana mwomwo yakuvangijikila Kalunga nakumbembejeka vatu.

Kapetu. 3, pala. 4

8 VANGELO

Yehova avangilile kutenga vangelo shimbu kanda atenge mavu. Avatengele mangana vatwamenga mwilu. Vapwa makombakaji namakombakaji. (Ndanyele 7:10) Vatwama namajina kaha nawa vakwechi vilinga vyakulisezaseza. Vangelo vakulinyisa veji kukananga kuvalemesa kuvatu. Vatwama navihela namilimo yakulisezaseza yakufwana nge kuzachila kulitanda lyaYehova, nakulweza vatu mijimbu yakufuma kuli Kalunga, nakukinga vangamba jenyi hano hamavu nakuvatwaminyina, nakusopesa, nakukundwiza mulimo wakwambulula mujimbu wamwaza. (Samu 34:7; Kusoloka 14:6; 22:8, 9) Kaha kulutwe navakalwa jita yaAlamangetone hamwe naYesu.—Kusoloka 16:14, 16; 19:14, 15.

Kapetu. 3, pala. 5; Kapetu. 10, pala. 1

9 SHILI

Shili yapwa kala chuma chize natushinganyeka chipwe kulinga chize chalimbalaka namwaya muchima waYehova. Hakuwana nge shili yeji kwenyekanga usoko wetu naKalunga, ngocho atuhana jishimbi najindongi jize jeji kutukafwanga tuhone kulinga shili chakusakula kumichima yetu. Hakuputuka, vyuma vyosena vize atengele Yehova vyapwile vyakukupuka. Oloze omu Alama naEve valingile shili hakulikanga kuli Yehova, kavapwile vakukupukako. Kutwala muze vashinakajiwile nakufwa. Nayetu tweji kushinakajiwanga nakufwa mwomwo twaswana shili kuli Alama.

Kapetu. 3, pala. 7; Kapetu. 5, pala. 3

10 ALAMANGETONE

Yapwa jita yaKalunga yize nayikanongesa kaye kaSatana navilinga vyavipi vyosena.

Kapetu. 3, pala. 13; Kapetu. 8, pala. 18

11 WANGANA WAKALUNGA

Wangana waKalunga wapwa fulumende yize Yehova ahakako mwilu. Yesu Kulishitu ikiye apwa Mwangana waWangana kana. Kulutwe Yehova mwakazachisa ou Wangana ukafumiseko vilinga vyavipi vyosena, kaha naukayula hamavu hosena.

Kapetu. 3, pala. 14

12 YESU KULISHITU

Kalunga avangilile kutenga Yesu shimbu kanda atenge vyuma vyosena. Yehova atumine Yesu hano hamavu mangana afwile vatu vosena. Omu Yesu vamujihile, Yehova amusangwile. Yesu ali jino nakuyula mwilu kupwa Mwangana waWangana waKalunga.

Kapetu. 4, pala. 2

13 UPOLOFWETO UZE WAHANJIKILE HAVYALUMINGO 70

Mbimbiliya yahanjikile chimweza vyalwola mwakasoloka Meshiya. Yahanjikile ngwayo mwakasoloka kusongo yavyalumingo 69, vize vyaputukile mu 455 B.C.E. nakukuma mu 29 C.E.

Uno twatachikiza ngachilihi ngwetu vyalumingo kana vyakumine mu 29 C.E.? Evi vyalumingo 69 vyaputukile mu 455 B.C.E., omu Nehemiya ahetele muYelusalema nakuputuka kutungulula eyi nganda. (Ndanyele 9:25; Nehemiya 2:1, 5-8) Kakavulu lizu “chalumingo,” lyatalisa kumakumbi 7. Oloze vyalumingo vanavuluka muupolofweto uno kavyatalisa kuvyalumingo vyamakumbi 7 koko. Vyatalisa kuvyalumingo vyamyaka 7 kweseka nalushimbi lwamuupolofweto lwakulava “mwaka halikumbi.” (Kulava 14:34; Ezekele 4:6) Echi chalumbununa nge chalumingo hichalumingo chemanyinako myaka 7, ngocho vyalumingo 69 navituhana myaka 483 (69 x 7). Kaha nge natulava myaka 483 kufuma mu 455 B.C.E., natuheta mu 29 C.E. Ou ukiko mwaka vambapachishile Yesu nakupwa Meshiya.—Luka 3:1, 2, 21, 22.

Upolofweto woumwe wahanjikile nawa vyachalumingo chimwe, kulumbununa myaka yikwavo 7. Mukachi kamyaka kaneyi mukiko vajihile Meshiya. Vamujihile mu 33 C.E. Kaha kuheta mumwaka wa 36 C.E., mujimbu wamwaza waWangana waKalunga vaputukile kuwambulila vaka-mafuchi osena keshi vaYuleya kahako.—Ndanyele 9:24-27.

Kapetu. 4, pala. 7

14 KUNANGULA CHAMAKULI CHAKWAMBA NGWAVO MULI KALUNGA UMWE MWATWAMA TULUNGA VATATU

Mbimbiliya yatunangula ngwayo Yehova Kalunga ikiye Tengi kaha nawa ngwayo atengele Yesu shimbu kanda atenge vyuma vyosena. (Wavaka-Kolose 1:15, 16) Yesu kapwa Kalunga Wangolo Josenako. Kambile ngwenyi eseka hamwe naKalungako. Ahanjikile ngwenyi: “Tata anguhambakana ami.” (Yowano 14:28; Wavaka-Kolinde 1, 15:28) Oloze mauka akwitava amwe anangula ngwawo muli Kalunga umwe mwatwama tulunga vatatu: Kalunga tata, naMwana, nashipilitu yajila. Kunangula kana chapwa chamakuli.

Shipilitu yajila yapwa ngolo jaKalunga jize eji kuzachisanga mangana atesemo vyuma ajina. Kayapwa mutuko. Chakutalilaho, vaka-Kulishitu vakulivanga “vazalile nashipilitu yajila,” kaha nawa Yehova ambile ngwenyi: “Nangukahingunwina shipilitu yami hali vatu vosena.”—Vilinga 2:1-4, 17.

Kapetu. 4, pala. 12; Kapetu. 15, pala. 17

15 KULUSU

Mwomwo ika vaka-Kulishitu vamuchano kaveshi kuzachishila kulusu hakulemesa Kalunga?

  1. Kulusu vanayizachisanga mukwitava chamakuli hatando yayisuku. Kushikulu vatu vazachishilenga kulusu hakulemesa vyuma vyakutenga nahakulinga vilika vyakupandama kulusemo vyavatu vaze kavalemeselenga Kalungako. Vaka-Kulishitu kavazachishilenga kulusu hakulemesa Kalungako hamyaka 300 kufuma hakufwa chaYesu. Kutwala muze, Mwangana wavaLoma Constantine aputukile kuzachisa kulusu kupwa chinjikizo chavaka-Kulishitu. Kaha vayichizachishilenga mangana kwitava chavaka-Kulishitu chiyenga fuma. Oloze kulusu kayapandama kuli Yesu Kulishitu numba hahandendeko. Mukanda waNew Catholic Encyclopedia walumbununa ngwawo: “Kulusu vayizachishilenga muchisemwa chavatu vaze vapwileko shimbu kanda kupwenga vaka-Kulishitu namuchisemwa chavaze kavapwile vaka-Kulishituko.”

  2. Yesu kafwililile hakulusuko. Mazu amuchiHelase valumuna ngwavo “kulusu” alumbununa “chitondo chakwimika,” “chitondo,” chipwe “mutondo.” Mbimbiliya yaThe Companion Bible yamba ngwayo: “Kakwatwama mujimbu umwe vasoneka muchiHelase [chaTesetamende Yayihya] uze wahanjika ngwawo vazachishile vitondo vivaliko.” Yesu afwililile hachitondo chakwimika.

  3. Yehova kasaka tuzachisenga tuponya chipwe vifwanyisa hakumulemesako.—Kulovoka 20:4, 5; Wavaka-Kolinde 1, 10:14.

Kapetu. 5, pala. 12

16 KWANUKA KUFWA CHAMWATA

Yesu alwezele tumbaji twenyi valingenga chilika chaKwanuka Kufwa chenyi. Veji kulinganga chilika kana kamwe mumwaka haNyisane 14, halikumbi lyolimwe lize vaIsalele valingilenga chilika chaPaseka. Mbolo navinyo vize vyemanyinako mujimba namanyinga aYesu veji kuvihichisanga mulizavu lyavatu vaze vaneza kuchilika kana. Vaze navakayula naYesu mwilu vakiko veji kulyanga yize mbolo nakunwa vize vinyo. Navaze vatwama nalutalililo lwakukayoyela hano hamavu haya myaka yosena veji kupwanga kuchilika kana, oloze kaveshi kulya mbolo kana chipwe kunwa vinyo kanako.

Kapetu. 5, pala. 21

17 MWONO

Mbimbiliya yaKaye Kakahya yazachisa lizu “mwono” kutalisa (1) kumutu, (2) kukanyama, chipwe (3) kukuyoya chamutu chipwe chakanyama. Tala vyakutalilaho vino:

  • Mutu. ‘Mumakumbi aNowa, vayowele vatu vavandende kumeya, myono 8 kaha.’ (WaPetulu 1, 3:20) Lizu “myono” vazachisa hano lyatalisa kuvatu: Nowa napuwenyi, navana venyi vamalunga vatatu, namapwevo javana venyi.

  • Kanyama. “Kalunga ambile ngwenyi: ‘Mumeya mupwenga mayongomena avyuma [“amyono,” kwinyikila chamwishi] vyakuyoya, kaha vyuma vyakutuka vitukenga helu lyamavu hautangatanga walilu.’ Jino Kalunga ambile ngwenyi: ‘Hamavu hapwenga vyuma [“myono,” kwinyikila chamwishi] vyakuyoya mwaya miyachi yavyo, vimuna, navaka-kuhalala, natunyama vamuchipapa vahamavu mwaya miyachi yavo.’ Kaha chapwile vene ngocho.”—Kuputuka 1:20, 24.

  • Kuyoya chamutu chipwe chakanyama. Yehova alwezele Mose ngwenyi: “Vatu vosena vaze vapwile nakusaka kukujiha [“vapwile nakutondatonda mwono wove,” kwinyikila chamwishi] vanafu lyehi.” (Kulovoka 4:19) Omu Yesu apwile hano hamavu, ambile ngwenyi: “Ami yami kafunga wamwenemwene. Kafunga wamwenemwene eji kwechanga mwono wenyi hali mikoko jenyi.”—Yowano 10:11.

    Kaha nawa nge mutu mwalinga chuma ‘namwono wenyi wosena,’ chili nakulumbununa nge nalisuula kulinga chuma kana kaha nawa nachilingi kweseka noho hakumina ngolo jenyi. (Mateu 22:37; Lushimbi lwamuchivali 6:5) Lizu “mwono” vanahase kulizachisa nawa kuchipepa chipwe kuvyuma chafwila chuma chakuyoya. Lyatalisa nawa kumufu chipwe kumujimba wakufwa.—Kulava 6:6; Vishimo 23:2; Isaya 56:11; Hangai 2:13.

Kapetu. 6, pala. 5; Kapetu. 15, pala. 17

SHIPILITU

MuMbimbiliya yaKaye Kakahya, lizu lyachiHepeleu nachiHelase valumuna ngwavo “shipilitu” lyatwama naulumbunwiso wauvulu. Oloze kakavulu lyatalisa kuvyuma vyakuzeneka kumona, vyakufwana nge peho chipwe peho veji kuhwimanga vatu natunyama. Lizu kana lyatalisa nawa kuvatu vakushipilitu, nakushipilitu yajila yize yapwa ngolo jaKalunga. Mbimbiliya kayanangula ngwayo kwatwama chuma chimwe chamumujimba wamutu chize cheji kutwalangaho lika kuyoya nge nafuko.—Kulovoka 35:21; Samu 104:29; Mateu 12:43; Luka 11:13.

Kapetu. 6, pala. 5; Kapetu. 15, pala. 17

19 NGEHENA

Ngehena chapwile chihela vochelelenga swali chize chapwililile kwakamwihi naYelusalema. Kakweshi unjiho wasolola nge mumakumbi aYesu tunyama chipwe vatu vavayekeleselenga mukakahya chipwe kuvocha utonyi kuchihela kanako. Ngocho Ngehena kayalumbununa chihela chakuhona kumona nameso chize veji kuyekeleselanga vafu nakuvocha haya myaka yosenako. Omu Yesu avulukile vyakumbila vatu muNgehena, apwile nakulumbununa ngwenyi vatu kana navakanonga ndolokoto.—Mateu 5:22; 10:28.

Kapetu. 7, pala. 20

20 KULOMBA CHAMWATA

Chapwa hikulomba chize azachishile Yesu mangana anangule tumbaji twenyi mwakulombela. Vachivuluka nawa ngwavo kulomba chakutalilaho. Yesu atunangwile tulombenga ngwetu:

  • “Lijina lyove lipwenga lyajila”

    Tweji kulombanga Yehova atomese lijina lyenyi kuvyuma veji kumuvangijikilanga. Echi nachikalingisa vosena vaze vatwama mwilu nahamavu vakavumbike lijina lyaKalunga.

  • “Wangana wove wizenga”

    Tweji kulombanga Kalunga anehe fulumende yenyi yinongese kaye kaSatana kakapi, nakuyula hamavu hosena, nakwalumuna mavu kupwa palachise.

  • ‘Mwaya muchima wove mulingiwe hamavu’

    Tweji kulombanga Kalunga atesemo vyuma ajinyine hakutenga mavu mangana vatu vakwononoka, vakukupuka vakatwame muPalachise haya myaka yosena.

Kapetu. 8, pala. 2

21 NDANDO YAKUSOKOLA

Yehova awahishile ndando kana mangana asokole vatu kushili nakukufwa. Ndando kana yikiko yasakiwile mangana vakindulwise kuyoya chakukupuka chize ajimbalishile Alama, nakuwahisa usoko wetu naYehova uze walyenyekele. Ngocho Kalunga atumine Yesu kwiza hano hamavu nakufwila vaka-shili vosena. Kufwa chaYesu nachikalingisa vatu vakayoye haya myaka yosena nakupwa vakukupuka.

Kapetu. 8, pala. 21; Kapetu. 9, pala. 13

22 MWOMWO IKA MWAKA WA 1914 WAPWILA WAULEMU?

Upolofweto wamumukanda waNdanyele kapetulu 4 watunangula ngwawo Kalunga ahikileko Wangana wenyi mu 1914.

Upolofweto: Yehova alingishile Mwangana Nevukataneza alote chilota chaupolofweto chamutondo waunene uze vapakwile. Muchilota kana, amwene chimbunji chamutondo kana vanachikase muhya wafwelu nawou waunengu mangana chihone kusokolokela ‘hajitando 7.’ Kufumaho chize chimbunji chatelele kusokolokela.—Ndanyele 4:1, 10-16.

Omwo tunahase kunganyala kuupolofweto kana: Mutondo kana wemanyinako chiyulo chaKalunga. Hamyaka yayivulu, Yehova azachishilenga vamyangana muYelusalema mangana vayule muyachi wavaIsalele. (Mijimbu 1, 29:23) Oloze vamyangana kana kavashishikileko, ngocho chiyulo chavo chakumine. Kaha Yelusalema vayinongesele mu 607 B.C.E. Jize “jitando 7” japutukile mumwaka kana. (Vamyangana 2, 25:1, 8-10; Ezekele 21:25-27) Omu Yesu ambile ngwenyi, “Yelusalema navakayilyatangila kuli vaka-mafuchi eka palanga nomu nalukaheta lwola vatongola lwavaka-mafuchi eka,” apwile nakuhanjika vyajize “jitando 7.” (Luka 21:24) Kaha “jitando 7” kajakumine omu Yesu apwile hano hamavuko. Yehova ambile ngwenyi mwakatongola Mwangana kusongo ‘yajitando 7.’ Ngocho chiyulo chaMwangana wamuhya Yesu, nachikalingila vatu jaKalunga vyuma vyamwaza hamavu haya myaka yosena.—Luka 1:30-33.

Kusuhwa ‘chajitando 7’: “Jitando 7” jambachile myaka 2,520. Nge natulava myaka 2,520 kufuma mu 607 B.C.E., natuheta mu 1914. Ou ukiko mwaka Yehova atongwele Yesu uze apwa Meshiya kupwa Mwangana waWangana waKalunga mwilu.

Uno eyi nambala 2,520 tweji kuyiwananga ngachilihi? Mbimbiliya yamba ngwayo jitando jitatu nachimbwa jaheta mumakumbi 1,260. (Kusoloka 12:6, 14) Shikaho “jitando 7” jatela kuheta mumakumbi 2,520. Kaha kweseka nalushimbi lwamuupolofweto lwakulava “mwaka halikumbi,” makumbi 2,520 ambata myaka 2,520.—Kulava 14:34; Ezekele 4:6.

Kapetu. 8, pala. 23

23 MIKAYELE KANGELO WAKULITULAHO

Lizu “kangelo wakulitulaho” lyalumbununa “mukulwane wavangelo.” MuMbimbiliya vavulukamo kangelo wakulitulaho umwe kaha, lijina lyenyi ikiye Mikayele.—Ndanyele 12:1; WaYuta 9.

Mikayele apwa Twamina wamayongomena avangelo vakushishika vaKalunga. Mukanda waKusoloka 12:7 wamba ngwawo: “Mikayele navangelo jenyi valwile jita nayauze chazangombe, . . . navangelo jenyi valwile jita.” Hakuwana nge mukanda waKusoloka wamba ngwawo Yesu ikiye apwa Twamina wavangelo jaKalunga, ngocho Mikayele lyapwa lijina likwavo lyaYesu.—Kusoloka 19:14-16.

Kapetu. 9, pala. 4

24 MAKUMBI AKUKUMINYINA

Hanjikiso kana yatalisa kulwola luze hamavu nahakasoloka vinjikizo vyavinene shimbu kanda Wangana waKalunga unongese kaye kaSatana. Upolofweto wamuMbimbiliya wazachisa jihanjikiso jikwavo jakufwana nge “chikukulwishi chakatwamino kamyaka yino” “nakupwako chaMwanamutu,” jize jatalisa kulwola lwolumwe. (Mateu 24:3, 27, 37) “Makumbi akukuminyina” aputukile omu Wangana waKalunga waputukile kuyula mwilu mu 1914, kaha nawakakuma omu navakanongesa kaye kaSatana haAlamangetone.—WaChimoteu 2, 3:1; WaPetulu 2, 3:3.

Kapetu. 9, pala. 5

25 KUSANGUKA

Kusanguka chapwa kuhinduka kuvafu. MuMbimbiliya vavulukamo mijimbu yavatu 9 vaze vasangukile. Vatu kana vavasangwile kuli Elija, naElisha, naYesu, naPetulu, naPaulu. Kaha vavasangwile mungolo jaKalunga. Yehova atufwelelesa ngwenyi mwakasangula ‘vaka-kwoloka navaka-kuhenga’ vakayoyele hano hamavu. (Vilinga 24:15) Mbimbiliya yahanjika nawa ngwayo vaze vasakula chipwe ngwetu vawavisa kuli Kalunga navakasanguka nakuya nakutwama hamwe naYesu mwilu.—Yowano 5:28, 29; 11:25; Wavaka-Fwilipi 3:11; Kusoloka 20:5, 6.

Kapetu. 9, pala. 13

26 KUPANDA

Kupanda chapwa kulivwasana navandemone hatoma chipwe kuhichila muli vatu veka vakufwana nge vaka-kutahisa jingombo chipwe vaka-kulinga visava. Vatu veji kwazananga muvilinga vyakupanda mwomwo vafwelela kunangula chamakuli chakwamba ngwavo shipilitu yamutu wakufwa yeji kutwalaho lika kuyoya nakwalumuka kupwa mujimu wangolo. Vandemone veji kuhungumwisanga nawa vatu valikange kuli Kalunga. Kuzachisa vatanganyika, nakutaha jingombo, nakulinga visava, nauloji, navilinga vyeka vyakupanda vyapwa vilinga vyavandemone. Mikanda yayivulu, najimangazini, najivindiyo, namyaso, namapapilo akulamika hajimbango, vyakundwiza visava navilinga vyeka vyavandemone nakuvilingisa visoloke nge vyakuhemesa kaha nawa nge kavyeshi kulemeka vatuko. Vilika vyavivulu veji kulinganga havipeji vyakufwana nge kukombelela vakulu, nakulya nakunwa nakwimba myaso hachipeji, naviwanyino vyakwanuka likumbi afwile mutu, nakuka mutu ali mukulu, nakunyingama ufuku wosena hachipeji, vyapandama kuvandemone. Vatu vavavulu veji kuzachisanga ngolo javandemone kuhichila muvitumbo.—Wavaka-Ngalesha 5:20; Kusoloka 21:8.

Kapetu. 10, pala. 10; Kapetu. 16, pala. 4

27 WATA WAYEHOVA

Yehova apwa Kalunga Wangolo Josena uze atengele melu namavu. (Kusoloka 15:3) Ngocho ikiye Mwenya vyuma vyosena, ikiye kaha atwama nawata wakuyula vyuma vyosena atenga. (Samu 24:1; Isaya 40:21-23; Kusoloka 4:11) Kaha nawa avihana jishimbi. Yehova atwama nawa nangolo jakutongola veka vapwenga vaka-kuyula. Kaha tweji kukundwizanga wata waKalunga hakumuzanga nakumwononoka.—Mijimbu 1, 29:11.

Kapetu. 11, pala. 10

28 KUFUMISA LIJIMO

Kufumisa lijimo chapwa kujiha mwana uze ali mujimo chakusakula kumuchima, keshi nge mwomwo yaponde chipwe vyuma vyekako. Mwana eji kupwanga mutu nahenyi kufuma vene hakumwimita.

Kapetu. 13, pala. 5

29 KUHAKA MANYINGA

Yapwa jila yakukilamo mutu hakumuhaka manyinga avene chipwe chihanda chimwe havihanda vyavinene viwana vize vyatunga manyinga. Veji kuzachisanga manyinga amutu weka chipwe aze vanalame. Vihanda vyavinene viwana vize vyatunga manyinga vyapwa plasma, red cells, white cells, naplatelets.

Kapetu. 13, pala. 13

30 KUZANGAMISA

Kweseka naMbimbiliya, lizu “kuzangamisa” lyazata mujijila jajivulu. Lyatalisa kukuhana jindongi, nakunangula, nakwolola. Yehova keshi kuzangamisa vatu jenyi mujila yayipi chipwe yaukenyako. (Vishimo 4:1, 2) Ngocho ahana chakutalilaho chamwaza kuli visemi. Eji kuzangamisanga mujila yize nayilingisa mutu amone nganyo yatwama hakumuzangamisa. (Vishimo 12:1) Yehova azanga vatu jenyi, kaha eji kuvanangulanga. Eji kuvahananga jindongi jakuvakafwa vaseze vishinganyeka vyavipi nakuputuka kushinganyeka vyuma asaka nakuvilinga. Ngocho visemi vatela kuzangamisanga vana vavo mujila yize nayivakafwa vatachikize ovyo vatela kupwila vakwononoka. Vatela nawa kuvanangula vazange Yehova naMazu enyi Mbimbiliya nakuvakafwa vatachikize jindongi jatwamamo.

Kapetu. 14, pala. 13

31 VANDEMONE

Vapwa vangelo vakuhuka vaze katwamona namesoko vaze vakwechi ngolo jakulipwila. Vangelo kana valikangile kuli Kalunga, ngocho vapwile jino vaka-kole jenyi. (Kuputuka 6:2; WaYuta 6) Vakundwijile Satana nakufumbukila Yehova.—Lushimbi lwamuchivali 32:17; Luka 8:30; Vilinga 16:16; WaYakova 2:19.

Kapetu. 16, pala. 4