Yako kaha kuvihande

Yenu kumitwe yavihande

KAPETULU 5

Tala “Vyuma Vyaunyengwe Vali Nakulinga”

Tala “Vyuma Vyaunyengwe Vali Nakulinga”

EZEKELE 8:9

CHISHINA: Vatu vamuYuta navalikanga kuli Yehova nakulinga vyuma vyavipi

1-3. Yehova asakile Ezekele amone vyuma muka hatembele muYelusalema, kaha mwomwo ika? (Talenu mazu namivwimbimbi yili haChihanda 2.)

EZEKELE hakupwa mwanakapilishitu, atachikijile kanawa Jishimbi jize Kalunga ahanyine Mose. Shikaho ejivile kanawa tembele yapwile muYelusalema namilimo vazachililengaho yakupandama kukulemesa chamuchano. (Ezeke. 1:3; Mala. 2:7) Oloze vyuma vyasolokele hatembele mu 612 B.C.E., vyevwishile kupihya vaYuleya vakushishika kuhakilako vene naEzekele.

2 Yehova asakile Ezekele amone vyuma vyaunyengwe vize vyapwile nakusoloka hatembele mangana avilweze “vakulwane javaYuta” vaze vejile muzuvo yenyi. (Tangenu Ezekele 8:1-4; Ezeke. 11:24, 25; 20:1-3) Yehova azachishile shipilitu yajila hakufumisa Ezekele muzuvo yenyi muTele-avive yize yapwile kwakamwihi nakalwiji Kevale muMbavilone nakumutwala kuYelusalema (muchakumwenesa). Atwalile ou kapolofweto muchakumwenesa kuchikolo chamukachi katembele, kumutamba wakunote. Kaha aputukile jino kumumwenesa tembele yosena.

3 Ezekele amwene vyuma vyaunyengwe viwana vize vyasolwele omu kulemesa chamuchano vachipihishile mulifuchi. Vyuma muka vyasolokele kukulemesa chamuchano? Vyuma muka natulinangula kuchakumwenesa kana makumbi ano? Tutalenu vyuma amwene Ezekele muchakumwenesa kana. Chakavanga, twatela kutachikiza vyuma asaka Yehova kuli vaka-kumulemesa.

“Ngwapwa nguKalunga Asaka Vatu Valihane Kuli Ami naMichima Yavo Yosena”

4. Vyuma muka asaka Yehova kuli vaka-kumulemesa?

4 Myaka yayivulu kunyima shimbu kanda Ezekele asemuke, Yehova ahanjikile hatoma vyuma asaka kuli vaka-kumulemesa. HaJishimbi Likumi jize Yehova ahanyine vaIsalele, * lwamuchivali lwambile ngwalwo: “Ami Yehova Kalunga kenu ngwapwa nguKalunga asaka vatu valihane kuli ami namichima yavo yosena.” (Kulo. 20:5) Yehova hakuhanjika ngwenyi asaka vatu ‘valihane kuli ikiye namichima yavo yosena,’ asolola nge asaka vangamba jenyi vamulemesenga ikiye kaha. Ngana muze twalinangulanga muKapetulu 2, chuma chatete chasakiwa mukulemesa chamuchano shina kulemesa Yehova kaha. Shikaho vaka-kumulemesa vatela kumona ngwavo Yehova ikiye apwa wamulemu chikuma mukuyoya chavo. (Kulo. 20:3) Echi chalumbununa nge, Yehova asaka vaka-kumulemesa vapwenga vatoma kushipilitu hakuhona kufutula kulemesa chamuchano nechi chamakuli. Mumwaka wa 1513 B.C.E., vaIsalele valikashile naKalunga lushiko lwaJishimbi. Echi chasolwele nge vetavilile kulihana kuli Yehova namichima yavo yosena. (Kulo. 24:3-8) Yehova eji kulamanga jishiko jenyi, kaha asaka nawa vaze nalikase navo lushiko valamenga jishiko javo.—Lushi. 7:9, 10; Samwe. 2, 22:26.

5, 6. Mwomwo ika chapwililile chakutamo vaIsalele kulihana kuli Yehova namichima yavo yosena?

5 Kutala chapwile chakutamo kuli Yehova kusaka vaIsalele valihane kuli ikiye namichima yavo yosena tahi? Eyo, mwomwo ikiye apwa Kalunga Wangolo Josena, Mwata Atengele Vyuma Vyosena, kaha nawa muka-kuhana kuyoya. (Samu 36:9; Vili. 17:28) Yehova nawa ikiye asokwele vaIsalele. Omu avahanyine jize Jishimbi Likumi, avalwezele ngwenyi: “Ami yami Yehova Kalunga kenu uze amilowele mulifuchi lyaEjipitu, muzuvo yaundungo.” (Kulo. 20:2) Chikupu vene, chapwile chakutamo vaIsalele kulihana kuli Yehova namichima yavo yosena.

6 Yehova kalumukako. (Mala. 3:6) Shikaho, asaka lika vatu jenyi valihane kuli ikiye namichima yavo yosena. Achishinganyekenu jino omu evwile Yehova havyuma vyaunyengwe viwana vize amwenesele Ezekele.

Chuma Chatete: Amwene Likombelo Lyakwivwisa Lisungu

7. (a) VaYuleya vakulikanga vapwile nakulinga ika kumutamba wakunote yatembele, kaha Yehova evwile ngachilihi? (Talenu muvwimbimbi wakulivanga.) (b) Mujila muka vaIsalele valingishile Yehova evwenga lisungu? (Talenu kwinyikila chamwishi 2.)

7 Tangenu Ezekele 8:5, 6. Ezekele atela alikomokelele havyuma amwene. Amwene kumutamba wakunote watembele kuli vaYuleya vaze valikangile kuli Kalunga vanakulemesa likombelo. Eli likombelo atela lyemanyinyineko Ashele, kalunga wamakuli wapwevo uze vaka-Kanane vamwene ngwavo apwile pwevo lyaMbale. Chamokomoko novyo lyemanyinyineko lize likombelo, oloze vaze vaIsalele vahokwele lushiko luze valishikile naYehova. Hakuwana nge vaIsalele valifukwile kuli lize likombelo namichima yavo yosena mukutela kulemesa Yehova kaha, ngocho chalingishile Kalunga evwenga lisungu, nakukwata matoto. * (Lushi. 32:16; Ezeke. 5:13) Tachikizenu ngwenu hamyaka yakuhambakana 400, vaIsalele vamwenenga tembele yajila kupwa hichihela chize apwilengaho Yehova. (Vamya. 1, 8:10-13) Oloze halwola kanelu, hatembele vanehelengaho makombelo, ngocho valingishile Yehova ‘asosoloke kwakusuku nachihela chenyi chajila.’

8 Uno likombelo lyakwivwisa lisungu lize amwene Ezekele muchakumwenesa lyemanyinako ika makumbi ano? VaYuta vaze valikangile kuli Kalunga tunahase kuvafwanyisa kuli vaka-Kulishitendomu. Mwomwo ika? Mwomwo kulemesa makombelo chinalisale chikuma mujichachi javaka-Kulishitendomu, kahechi chalingisa Kalunga akane kulemesa chavo numba tuhu vatu vamujichachi kana vafwelela ngwavo veji kulemesanga Kalunga. Hakuwana nge Yehova kalumukako, shikaho tunahase kwamba ngwetu akwachila matoto vaka-Kulishitendomu ngana muze alingile kuli vaYuta vakulikanga. (Yako. 1:17) Chikupu vene Yehova atwama hahasuku navaka-Kulishitu vamakuli.

9, 10. Chishina muka natulinangula kuli vaze vapwile nakulemesa makombelo mutembele?

9 Chishina muka natulinangula kuli vaze vapwile nakulemesa makombelo mutembele? Hakusaka tuzachile Yehova namuchima wetu wosena, katwatela ‘kulemesa makombeloko.’ (Koli. 1, 10:14) Tunahase kushinganyeka ngwetu, ‘Katweshi kuhasa kuzachisa makombelo hakulemesa Yehovako.’ Oloze twatela kwijiva ngwetu tunahase kulemesa makombelo mujijila jakulisezaseza jize katweshi kuhasa kutachikizako. Mukanda umwe wahanjika haMbimbiliya wamba ngwawo: “Kachi nge natumona chuma chimwe kupwa chachilemu chikuma mukuyoya chetu kuhambakana kulemesa Kalunga, kaha tunakulemesa makombelo.” Mukulemesa makombelo mwaliweza kufwila luheto, naujila, nakuzanga chikuma jimbongo nakuhemahema. Shikaho nge natumona vyuma kanevi navyeka kupwa vyavilemu chikuma mukuyoya chetu kuhambakana kuzachila Yehova namichima yetu yosena, kaha tunakulemesa makombelo. (Mateu 6:19-21, 24; Efwe. 5:5; Kolo. 3:5) Ngocho twatela kulihenda kukulemesa makombelo mukala jila mwomwo Yehova asaka tumulemese kaha ikiye namichima yetu yosena.—Yowa. 1, 5:21.

10 Chuma chakulivanga chize Yehova amwenesele Ezekele chapwile ‘chaunyengwe.’ Oloze Yehova alwezele kapolofweto kenyi wakushishika ngwenyi: “Kuchili vyuma vyavivulu vyaunyengwe chikuma naumona.” Uno vyuma muka vyapwile vyaunyengwe kuhambakana lize likombelo lyakwivwisa lisungu valemeselenga hatembele?

Chuma Chamuchivali: Amwene Vakulwane 70 Vali naKulumba Wana kuTulunga Vamakuli

11. Vyuma muka vyaunyengwe amwene Ezekele omu engilile mukachi katembele kwakamwihi nalijiko lyakulumbila?

11 Tangenu Ezekele 8:7-12. Muchakumwenesa kana, Yehova alwezele Ezekele atote hambango nakwingila mukachi. Kahomu engilile mukachi katembele kwakamwihi nalijiko lyakulumbila amwene jino vyuma “vyakuhalala hamavu, navyevi vyatunyama vavapi, namakombelo aunyengwe” vanavisono hambango. * Vize vyuma vasonene hambango vyemanyinyineko tulunga vamakuli. Ezekele amwene nawa chuma chikwavo chaunyengwe. Amwene “vakulwane 70 vakuzuvo yaIsalele” vanemana “mumilima” nakulumbila tulunga vamakuli wana walivumba lyamwaza. Kweseka naJishimbi vahanyine Mose, kulumba vyuma vyalivumba lyamwaza chemanyinyineko kulomba chavaka-kulemesa Kalunga vakushishika chize Kalunga etavililenga. (Samu 141:2) Oloze uze wana valumbile vaze vakulwane 70 kuli tulunga vamakuli wapwile walivumba lyalipi kuli Yehova. Shikaho kulomba chavo chapwile chaunyengwe kumeso enyi. (Vishi. 15:8) Vaze vakulwane valyongele vavene hakushinganyeka ngwavo: “Yehova keshi nakutumonako.” Mwomwo Yehova apwile nakuvamona kaha alwekesele Ezekele vyuma vyosena vize vapwile nakulinga hatembele.

Yehova eji kumonanga vyuma vyavipi vyosena vize veji kulinganga vatu “mumilima” (Talenu palangalafu 11)

12 Vyuma muka natulinangula kumujimbu wavaze vakulwane vavaIsalele 70 valumbilile wana tulunga vamakuli? Hakusaka Kalunga evwenga kulomba chetu nakumulemesa mujila etavila, twatela kupwa lika vakushishika numba nge tuli “mumilima,” kulumbununa kwauka wetu. (Vishi. 15:29) Twatela kutachikiza ngwetu Yehova nahase kumona vyuma vyosena tweji kulinganga. Nge twamona Yehova kupwa mutu nahenyi, kaha katweshi kuhasa kulinga vyuma vyavipi kupengeko. (Hepe. 4:13) Vakulwane muchikungulwilo vakiko vatela kupwa vatete kuhana chakutalilaho chamwaza hakukavangiza jindongi jamuMbimbiliya mukuyoya chavo. (Petu. 1, 5:2, 3) Vatu muchikungulwilo vasaka kumona kalama uze mwemana hautenda nakuvanangula mazu aKalunga ali nakukavangiza jindongi jamuMbimbiliya mukuyoya chenyi numba nge ali “mumilima” kulumbununa kwauka wenyi.—Samu 101:2, 3.

Chuma Chamuchitatu: Amwene “Mapwevo . . . Vali naKulila Kalunga Tamuze”

13. Ezekele amwene mapwevo vali nakulinga ika kuchikolo chimwe chatembele?

13 Tangenu Ezekele 8:13, 14. Hanyima yakulwekesa Ezekele chuma chaunyengwe chatete nachamuchivali, Yehova alwezele cheka Ezekele ngwenyi: “Kuchili vyuma vyeka vyaunyengwe chikuma naumona vize vali nakulinga.” Vyuma muka jino amwene ou kapolofweto? Omu vamutwalile “kuchikolo chakunote chazuvo yaYehova,” amwene ‘mapwevo vanatwame, vali nakulila kalunga Tamuze.’ Mumikanda yavaka-Samelya, Tamuze uze apwa kalunga kavaMesopotamya vamuvuluka ngwavo Ndamuze, kaha vamulumbununa ngwavo apwa lunga lyakalunga wapwevo walusemo Ishita. * Ngocho mapwevo vavaIsalele vapwile nakulila, kusolola nge vapwile nakulinga chilika chamukwitava chize chapandamine kukufwa chaTamuze. Shikaho omu mapwevo vapwile nakulila kalunga Tamuze mutembele yaYehova, chasolwele nge vapwile nakulinga chilika chatulunga vamakuli muchihela chakulemesela Kalunga wamuchano. Numba tuhu valingilile chilika kana mutembele, oloze Yehova ketavilile kulemesa chavoko, mwomwo vapwile nakulinga “vyuma vyaunyengwe” kumeso enyi.

14. Chishina muka natulinangula kumujimbu wavava mapwevo vapwile nakulila?

14 Chishina muka natulinangula kumujimbu wavava mapwevo vapwile nakulila? Hakusaka Kalunga etavile kulemesa chetu, katwatela kwazananga muvilika vyamukwitava chamakuliko. Uno chapwa chachilemu kutachikiza okwo kwafuma vilika kana tahi? Eyo. Vilika vyavivulu vanakulinganga vatu makumbi ano vyakufwana nge Kulisimasi, naIshita nakwanuka makumbi akusemuka, vinahase kusoloka kupwa vyamwaza. Oloze twatela kutachikiza ngwetu Yehova amwene nameso enyi kapu vilika vyakulemesa tulunga vamakuli vize valingilenga kushikulu. Kaha kuvilika kana kukiko kwafumine navilika vyavivulu vali nakulinga vatu makumbi ano. Yehova ahunga vilika kana numba tuhu vatu vanavilinginga hamyaka yayivulu nakuvifutula nakulemesa chamuchano.—Koli. 2, 6:17; Kuso. 18:2, 4.

Chuma Chamuchiwana: Amwene Malunga 25 Vali “naKulifukula kuLikumbi”

15, 16. Chuma muka vapwile nakulinga vaze malunga 25 muchipango chatembele chamukachi, kaha mwomwo ika chevwishilile Yehova kupihya chikuma kumuchima?

15 Tangenu Ezekele 8:15-18. Shimbu kanda Yehova alwekese Ezekele chuma chamuchiwana chamakumishilo, amulwezele ngwenyi: “Kuchili vyuma vyeka vyaunyengwe chikuma naumona vyakuhambakana hali evi.” Atela ou kapolofweto alihulishile ngwenyi: ‘Vyuma muka cheka vyaunyengwe nangumona kuhambakana evi ngunamono lyehi?’ Ezekele vamutwalile jino muchipango chatembele chamukachi. Kahomu ahetele kuchikolo chatembele, amwene malunga 25 vanatale kumututuko vali “nakulifukula kulikumbi.” Malunga kana vakiko vevwishile Yehova kupihya chikuma kumuchima. Mujila muka?

16 Achishinganyekenu hachuma chino: Omu vatungile tembele yaKalunga, chikolo chatalishile kumututuko. Kaha vaka-kulemesa Kalunga vengililenga mutembele oku meso avo anatale kumulauko kaha jinyima javo jinatale kumututuko. Oloze vaze malunga 25 amwene Ezekele muchakumwenesa vatalishile “jinyima javo kutembele” nakutalisa meso avo kumututuko mangana valemese likumbi. Chuma kana chasolwele nge vatalishile jinyima javo kuli Yehova mwomwo yize tembele vatalishile nyima yapwile “zuvo yaYehova.” (Vamya. 1, 8:10-13) Vaze malunga 25 vapwile vaka-kulikanga kuli Kalunga, mwomwo vahumbwile Yehova, nakuhona kukavangiza lushimbi vasoneka hamukanda waLushimbi lwamuchivali 4:15-19. Chikupu vene ava malunga vevwishile Yehova kupihya, mwomwo ikiye kaha atamo kumulemesa.

Yehova asaka vangamba jenyi valihane kuli ikiye namichima yavo yosena

17, 18. (a) Chuma muka natulinangula kumujimbu wavaze malunga vapwile nakulifukula kulikumbi? (b) Usoko muka venyekele vaIsalele vakulikanga, kaha mujila muka?

17 Chuma muka natulinangula kumujimbu wavaze malunga vapwile nakulifukula kulikumbi? Hakusaka Kalunga etavile kulemesa chetu, twatela kupendamina hali ikiye atukafwe tupwenga namangana nakunangakana. Twatela kwanuka ngwetu “Yehova Kalunga apwa likumbi,” kaha Mazu enyi apwa “mumunyi” mujila yetu. (Samu 84:11; 119:105) Yehova eji kutuhananga mangana kuhichila muMazu enyi namumikanda yahanjika haMbimbiliya yize tweji kutambulanga kuliuka lyenyi. Kaha mangana kana eji kutukafwanga tusakule kanawa vyakulinga mangana tupwenga vakuwahilila mukuyoya oholyapwa nakukayoya haya myaka yosena kulutwe. Oloze nge natupendamina hakaye kano katukafwe mwakuyoyela, kaha natusolola ngwetu tunakane kututwaminyina kuli Yehova. Kaha chuma kana nachimwivwisa kupihya chikuma kumuchima. Katweshi nakusaka kulinga chuma kana kuli Kalunga ketuko. Chakumwenesa kana, chatuhuhumuna nawa tulihende kukulikata navatu vaze navaseza muchano.—Vishi. 11:9.

18 Nganomu tunalinangula, Ezekele amwene vyuma vyaunyengwe viwana vize vyasolwele hatoma omu vaYuta vakulikanga vapihishile kulemesa chamuchano. Hakuwana nge vaze vaIsalele kavapwile vatoma kushipilituko, ngocho venyekele usoko uze wapwile mukachi kamuyachi waIsalele naKalunga. Nge vatu navahona kupwa vatoma kushipilitu kaha navapwa navilinga vyavipi. Echi chikiko chalingishile vaIsalele vapwenga navilinga vyavipi. Ngocho venyekele usoko wavo naYehova navakwavo vatu. Tushimutwilenu jino havyuma alumbunwine kapolofweto Ezekele kutalisa kuvilinga vyavipi valingilenga vaYuta vakulikanga.

Muli Ove Muli “Vilinga Vyaunyengwe”

19. Ezekele alumbunwine ngachilihi vilinga vyavipi valingilenga vatu vaze Kalunga alikashile navo lushiko?

19 Tangenu Ezekele 22:3-12. VaIsalele vapwile navilinga vyavipi kuhakilako vene navaka-kuvayula. “Vamyata javaIsalele” vazachishilenga ngolo javo vamwange manyinga avatu vakuzeneka mulonga. Kaha chasoloka nge vatu vosena vakavangijilenga vamyata javo hakukana kukavangiza Jishimbi jaKalunga. Chakutalilaho, mujitanga vana ‘vasawilenga’ visemi javo, kaha kakavulu vatu valisavalilenga navausoko wavo. VaIsalele vakulikanga nawa valyapwilenga vamwiza nakuyanjisa vana vakuzeneka masevo, navatuliwe. Malunga vavaIsalele vasavalilenga mapwevo javakwavo. Vatu vapwilenga chikuma namuchima walwiso hakutambula maswekeza, nakutambula jimbongo javakwavo, nakukongwesa jimbongo mangana vawanyineho nganyo. Yehova evwile kupihya chikuma hakumonomu vaIsalele vahonene kukavangiza Jishimbi jenyi. Yehova avahanyine Jishimbi kana mwomwo avazangile, oloze vakiko kavanukile chuma kanako. Vilinga vyavo vyavipi vyevwishilenga Yehova kupihya chikuma. Kaha Yehova atumine Ezekele alweze ava vatu vavilinga vyavipi ngwenyi: ‘Munanguvulyama chikupu.’

Vaka-Kulishitendomu vanakulingisa kaye kapihye chikuma navilinga vyaulyanyi naujila (Talenu palangalafu 20)

20. Uno vyuma ahanjikile Ezekele kutalisa kuvyuma vyavipi valingilenga vaYuta vili nakusoloka makumbi ano tahi?

20 Uno vyuma ahanjikile Ezekele kutalisa kuvyuma vyavipi valingilenga vaYuta vili nakusoloka makumbi ano tahi? Eyo. Vyuma vyavipi valingilenga vaYuta vakulikanga, vyatwanukisa vyuma vyavipi vali nakulinga vatu muno mukaye. Vaka-kuyula vamapolitiki vali nakuzachisa ngolo javo mujila yayipi nakuyanjisa vatu. Vatwamina vamukwitava chamakuli chikumanyi vatwamina vamuKulishitendomu vanakisulanga maswalale hakuya kujijita jize jinajihinga vatu vavavulu. Ava vatwamina veji kuhombwanyisanga jishimbi jamuMbimbiliya jize jahanjika haujila. Echi chinakulingisa vilinga vyavatu mukaye vipihileko chikuma. Ngana muze chapwile kuli vaYuta vakulikanga, Yehova mwakalweza vaka-Kulishitendomu ngwenyi: ‘Munanguvulyama chikupu.’

21. Chuma muka natulinangula kumujimbu wavaYuta vaze valingilenga vyuma vyavipi?

21 Chuma muka natulinangula etu vangamba jaYehova kumujimbu wavaYuta vaze valingilenga vyuma vyavipi? Hakusaka Yehova etavile kulemesa chetu, twatela kutwalaho lika kupwanga navilinga vyamwaza mukuyoya chetu numba tuhu chapwa chachikalu kulinga ngocho muno mukaye kakuhuka. (Chimo. 2, 3:1-5) Chipwe ngocho, twatachikiza omu Yehova eji kwivwanga havilinga vyavipi vyosena vili muno mukaye. (Koli. 1, 6:9, 10) Tweji kukavangizanga jishimbi jaYehova mwomwo twamuzanga kaha nawa twazanga jishimbi jenyi. (Samu 119:97; Yowa. 1, 5:3) Nge natulinganga vyuma vyavipi kaha natusolola ngwetu twahunga Kalunga ketu uze apwa wajila. Shikaho katwatela kulinga vyuma vize navilingisa Yehova ahanjike kuli etu ngwenyi: ‘Munanguvulyama chikupuko.’

22. (a) Kweseka namujimbu munalinangula wakusopolola vilinga vyavipi vyavaYuta, chuma muka mwatela kufwila kulinga? (b) Kapetulu nakavangizaho mwalumbununa ika?

22 Tunalinangula vishina vyavilemu hakumona omu Yehova asopolwele hatoma vilinga vyavipi vyavaYuta vakulikanga vaze vapihishile kulemesa chamuchano hakulinga vyuma vyavipi. Chikupu vene mujimbu kana unatukafwe tufwile kuzachila Yehova namuchima wetu wosena. Shikaho twatela kulihenda kumakombelo osena nakupwanga navilinga vyamwaza. Uno vyuma muka alingile Yehova kuli vatu jenyi vakuhona kushishika? Yehova alwezele kapolofweto Ezekele ngwenyi: “Nanguvasolwela kulundundu yami.” (Ezeke. 8:17, 18) Twatela kutachikiza vyuma alingile kuli vaYuta vakuhona kushishika mwomwo vikiko vyuma mwakalinga omu mwakasopesa kano kaye kakuhuka. Shikaho kapetulu nakavangizaho mwalumbununa omu Yehova ateselemo mazu enyi akusopesa vaYuta.

^ par. 4 Kakavulu mumukanda waEzekele vazachisamo lizu “Isalele” kutalisa kuvatu vamuYuta namuYelusalema.—Ezeke. 12:19, 22; 18:2; 21:2, 3.

^ par. 7 Lizu “lisungu” lize vazachisa hano lyasolola kupihya eji kwivwanga Yehova kachi nge vangamba jenyi kaveshi kupwa vakushishika kuli ikiyeko. Chakutalilaho, lunga eji kwivwanga lisungu kachi nge puwenyi mwahona kupwa wakushishika. (Vishi. 6:34) Ngana muze lunga eji kwivwanga lisungu, naYehova nawa evwililile lisungu vatu jenyi vaze alishikile navo lushiko mwomwo valemeselenga makombelo. Mukanda umwe wamba ngwawo: “Kalunga eji kwivwanga lisungu . . . mwomwo apwa wajila. Hakuwana nge ikiye kaha apwa Wajila, ngocho keshi kevwila kuwaha vilinga vyavipiko.”—Kulo. 34:14.

^ par. 11 Lizu lyachiHepeleu lize valumuna ngwavo “likombelo lyaunyengwe” lyalifwana nalizu lyachiHepeleu lyakwamba ngwavo “tuji” kaha veji kulizachisanga hakulumbununa vyuma vyakuhona ulemu.

^ par. 13 Kakwatwama unjiho wakusolola nge Tamuze lyapwile lijina likwavo lyaNyimeloteko.