Yako kaha kuvihande

Yenu kumitwe yavihande

KAPETULU 20

Mazu aYehova Apwile Lika “Nakukula Nakuzama naNgolo”

Mazu aYehova Apwile Lika “Nakukula Nakuzama naNgolo”

Chamokomoko Nakuvafumbukila Vyuma muka alingile Apolo naPaulu mangana vatwaleho kutandakanyisa mujimbu wamwaza?

Chishina chinazame hali Vilinga 18:23–19:41

1, 2. (a) Uno ukalu muka amwene Paulu namasepa jenyi muEfwesu? (b) Vyuma muka natulinangula mukapetulu uno?

 ACHISHINGANYEKENU mumikwakwa yamuEfwesu muli vyema chikuma, vatu vamwe vali nakuteta, veka vali nakulila, kaha nawa kuli lizavu lyavatu vavavulu vaze vali nakulaha jimbushi. Lizavu lyavaka-ndombo linalikungulwila hamwe mangana vanehe liuya chikuma. Vatu vavali vaze atambukilenga navo kaposetolo Paulu vanavakwate nakuputuka kuvakokangiza. Eli lizavu lyavaka-ndombo nalitohwelako nakulingisa vatu vaze vali mumukwakwa waunene muze muli vitanda, vachinyine muchivaza chachinene chakutalila vyakuhemahema. Muchivaza kana munahase kwingila vatu 25,000. Vatu vavavulu kavatachikijile chuma chinanehe liwayanga kanako, oloze pamo vanakushinganyeka ngwavo tembele yavo nakalunga kavo wapwevo Ndeyana vili muponde. Shikaho navaputuka kutambakana ngwavo: “Aletemese wavaka-Efwesu apwa wamunene!”—Vili. 19:34.

2 Namakumbi ano nawa, chasoloka nge Satana ali nakuzachisa vatu vavilinga vyavipi mangana vafwile kuhonesa mujimbu wamwaza waWangana waKalunga. Chipwe ngocho, ou keshi ukiko kaha muheto ali nakuzachisa Satanako. Mukapetulu uno, natushimutwila hamiheto yaSatana yayivulu yize azachishilenga mangana ahonese mulimo wavaka-Kulishitu vamulikulukaji lyamyaka lyakulivanga nakuvalingisa vahone kupwa vakulinunga. Chachinenenyi, natuwana nge miheto yenyi yosena kayazachileko, mwomwo “mazu aYehova ayilenga lika nakukula nakuzama nangolo.” (Vili. 19:20) Mwomwo ika vaka-Kulishitu vahashilile kutwalaho kwambulula? Mwomwo yakuvakafwa kuvyuma vize vyeji kutukafwanga nayetu makumbi ano. Chipwe ngocho, Yehova ikiye eji kutukafwanga tutwaleho lika kwambulula. Oloze ngana mwavaka-Kulishitu vamulikulukaji lyamyaka lyakulivanga, nayetu twatela kukavangizanga jindongi jize veji kutuhananga. Tachikizenu ngwenu shipilitu yaYehova yinahase kutukafwa tupwenga navilinga vize navitukafwa tufukile mumulimo wakwambulula. Chatete, tuvangilenu kushimutwila hachakutalilaho chaApolo.

“Atachikijile Chikuma Visoneka” (Vili. 18:24-28)

3, 4. Uno chuma muka chize Akwila naPilishila vamwene ngwavo Apolo kapwile nachoko, kaha vamukafwile ngachilihi?

3 Omu Paulu apwile nakuya kuEfwesu haungeji wenyi waumishonali wamuchitatu, aliwanyine nakaYuleya umwe walijina lyaApolo uze ejile munganda kana. Afumine kunganda yize yayile fuma chikuma, nganda yaAlekesandelya muEjipitu. Apolo apwile nauhashi wakulipwila chikuma. Apwile muka-kuhanjika kanawa, uze “atachikijile chikuma Visoneka.” Kaha nawa ‘asavilenga nashipilitu.’ Hakuwana nge Apolo apwile natwima chikuma, ngocho ahanjikilenga nakumika kumeso avaYuleya vaze vapwilenga musunangonga.—Vili. 18:24, 25.

4 Akwila naPilishila vevwilenga omwo Apolo ahanjikilenga. Shikaho chakuzeneka kukakasana, vakunyukile hakumwivwa ali nakunangula “mwakwoloka vyuma vyakuvuluka Yesu.” Vyuma ahanjikile kutalisa kuli Yesu vyapwile vyakwoloka. Oloze kutwala muze, ava valunga napwevo vamwene ngwavo kwapwile chuma chachilemu chikuma chize Apolo katachikijileko, mwomwo atachikijile kaha “vyalumbapachiso lwaYowano.” Shikaho ava valunga napwevo vakulinyisa vaze nawa vatungilenga jimbalaka, kavevwile sonyi kukafwa Apolo uze apwile muka-kuhanjika kanawa kana nawa uze alinangwile chikumako. Oloze “vamumbachile nakumulumbunwina jila yaKalunga mwakwoloka.” (Vili. 18:25, 26) Uno Apolo akwileko ngachilihi? Chasoloka nge asolwele muchima wakulinyisa uze atela kupwa nawo muka-Kulishitu.

5, 6. Vyuma muka vyalingishile Apolo vamuzachise chikuma kuli Yehova, kaha vyuma muka natulinangula kuli ikiye?

5 Hakuwana nge Apolo etavilile kumukafwa kuli Akwila naPilishila, ngocho apwile jino ngamba yaYehova wakulindunuka. Kaha ayile kuAkaya kuze ‘akakafwile chikuma’ vaka-kwitava. Kaha nawa ambulilile vaYuleya vamungalila kana vaze vahanjikilenga ngwavo Yesu kapwile Meshiya uze vahanjikilile chimwezako. Luka ahanjikile ngwenyi: “VaYuleya valimbenja, kaha avalwezele naVisoneka ngwenyi Yesu ikiye Kulishitu.” (Vili. 18:27, 28) Chikupu vene, Apolo akafwile vikungulwilo. Ngana mwaPaulu, mulimo azachile Apolo walingishile “mazu aYehova” atwaleho lika kutandakana. Vyuma muka natulinangula kuli Apolo?

6 Vaka-Kulishitu vosena vatela kupwa vakulinyisa. Tuvosena twatwama namawana akulisezaseza. Wana kana unahase kupwa wakusemuka nawo, chipwe mwomwo yakuhita muvyuma vimwe chipwe mwomwo yakulinangula vyuma vimwe. Oloze chamokomoko nawana twatwama nawo twatela kupwa vakulinyisa, nge chiku chinahase kutunehela ukalu. Tunahase kupwa ngana mwamavu awilo haze nahasoka mwila waupi kulumbununa kulivwimba. (Koli. 1, 4:7; Yako. 4:6) Kachi nge natulinyisa kaha natumona vakwetu ngwetu vatuhambakana etu. (Fwili. 2:3) Kulinyisa nachitukafwa nawa twitavile vyuma navatwolola vakwetu navize navatunangula. Katweshi kushinganyeka ngwetu vishinganyeka vyetu vyakwoloka, kachi nge tunatachikiza ngwetu shipilitu yajila yili nakutwaminyina liuka lyetu lyalumuneko vyuma vimwe. Nge natutwalaho lika kupwa vakulinyisa kaha Yehova naMwanenyi navatuzachisa.—Luka 1:51, 52.

7. Uno Paulu naApolo vatuhana ngachilihi chakutalilaho chakupwa vakulinyisa?

7 Kulinyisa cheji kutukafwanga tuhone kulimbalaka navakwetu. Achishinganyekenu omu Satana alingishile vaka-Kulishitu vakulivanga vahone kulivwasana? Tachikizenu ngwenu Satana kachi awahililile chikuma nge Apolo nakaposetolo Paulu vahonene kulivwasana nakulivwila lwiso hakusaka vandumbwavo muchikungulwilo vamone iya wamulemu hakachi kavo. Pamo chapwile chachashi kulinga chuma kana. Mwomwo muKolinde, vaka-Kulishitu vamwe vaputukile kuhanjika ngwavo “Ami nguwakuli Paulu,” veka ngwavo, “Ami nguwakuli Apolo.” Uno Paulu naApolo vakundwijile vishinganyeka kana tahi? Nduma. Paulu amwene ngwenyi Apolo apwile nakuzata nangolo, ngocho amuwezeleleleko milimo yeka, kaha Apolo akavangijile vyuma amulwezele Paulu. (Koli. 1, 1:10-12; 3:6, 9; Chitu. 3:12, 13) Nayetu makumbi ano twatela kupwa vakulinyisa ngana mwavakiko.

“Kulijingisa Navo Nakuvakunyula haVyuma vyaWangana” (Vili. 18:23; 19:1-10)

8. Jila muka azachishile Paulu hakukinduluka kuEfwesu, kaha mwomwo ika?

8 Paulu ashikile kukinduluka kuEfwesu kaha mukiko alingile. a (Vili. 18:20, 21) Tutalenu omwo atambukile. Paulu apwile muAndeyoka muSulya. Kaha hakusaka ayenga kuEfwesu, kachi azachishile jila yakavatu nakuya kuSelusha nakunyina wato nakuya kuEfwesu. Oloze “apulasanyine mujingalila jakutunda.” Unjiho umwe wasolola nge, ungeji atambukile Paulu uze vavuluka hali Vilinga 18:23 na 19:1, wambachile kafwe jikilomita 1,600. Mwomwo ika Paulu azachishilile jila kaneyi yakulikonda? Mwomwo afwililile “kuzamikisa tumbaji vosena.” (Vili. 18:23) Numba tuhu kachapwile chachashi Paulu kutambuka ungeji wenyi wamuchitatu ngana muze chapwile haungeji wenyi wakulivanga nou wamuchivaliko, oloze amwene ngwenyi chapwile chachilemu kutambuka ungeji kana. Makumbi ano nawa, tulama vakujinguluka namapwevo javo vali nakulisuula ngana muze alisuwile Paulu. Kaha tweji kuvasakwililanga chikuma hamichima yavo yakulisuula.

9. Mwomwo ika tumbaji vamwe vasakiwile kuvambapachisa cheka, kaha chuma muka natulinangula kuli vakiko?

9 Omu Paulu ahetele muEfwesu, awanyine tumbaji twaYowano Muka-kumbapachisa vavavulu. Vavambapachishile kuzachisa jila yize kayapwile nakuzata halwola kanako, kaha nawa kavatachikijile kanawa shipilitu yajilako. Paulu avanangwile ovyo chapwililile chachilemu kuvambapachisa mulijina lyaYesu, kaha valinyishile nakukavangiza vyuma avanangwile ngana muze alingile Apolo. Hanyima yakuvambapachisa mulijina lyaYesu, ava tumbaji vatambwile shipilitu yajila namawana akulinga vyuma vyakukomwesa. Chikupu vene kukavangiza vyuma vili nakulingiwa muliuka lyaYehova nachilingisa vatukisule.—Vili. 19:1-7.

10. Mwomwo ika Paulu afuminyinyine musunangonga nakuya nakuhanjikila vihande muzuvo yakukungulukila, kaha vyuma muka natulinangulako kutalisa kumulimo wakwambulula?

10 Kwapwile chuma chikwavo chamwaza chalingiwile. Paulu ambulwilile musunangonga natwima hatukweji vatatu. Numba tuhu “[alijingishile] navo nakuvakunyula havyuma vyaWangana waKalunga,” oloze vamwe vakakamishile michima yavo nakumufumbukila. Paulu kenyekelele lwola lwenyi kukushimutwila navatu vaze vapwile “nakusaula eyi Jila[ko],” oloze awahishile vyuma nakuya nakuhanjikila vihande muzuvo yakukungulukila yahashikola. (Vili. 19:8, 9) Shikaho vatu vaze vasakiwile kuzovoloka kushipilitu vatelele kufuma musunangonga nakuya muzuvo yakukungulukila yahashikola. Ngana muze alingile Paulu, nayetu tunahase kwecha kushimutwila namwenyazuvo uze keshi nakusaka kwivwilila kuli etuko, chipwe uze anakusaka tulipule nenyi jipami. Kuchili vatu vavavulu vaze vanapu nge mikoko vaze vanakusaka kwivwilila mujimbu wamwaza uze tweji kwambululanga.

11, 12. (a) Uno Paulu asolwelele ngachilihi ngwenyi azachilenga natwima nakwalumunako jijila jakwambulwilamo? (b) Uno Vinjiho jaYehova vali nakuzata ngachilihi natwima nakwalumunako jijila jakwambulwilamo?

11 Chasoloka nge hakumbi hakumbi Paulu ayilenga nakuhanjikila muzuvo yakukungulukila yahashikola kufuma nalwola lwa 11:00 nakuheta kafwe 16:00. (Vili. 19:9) Halwola kana kwaunjilenga, oloze kwazuminenga chikuma, kaha nawa hakiko halwola luze vatu vakotokelenga kumilimo yavo mangana valyenga nakuhwima. Nge Paulu akavangijilenga lwola kanelu anonekele hakwambulila vatu hamyaka yivali, kaha azachile jiola jakuzomboka 3,000 hakunangula vatu. b Echi chikiko chuma chikwavo chalingishile mulimo waYehova utwaleho lika kuzovoloka. Paulu azachile natwima kaha nawa azachishilenga jijila jakulisezaseza. Alumwinengako vyuma mangana ambulile vatu vosena mungalila. Vyuma muka vyafuminemo? Mbimbiliya yamba ngwayo: “VaYuleya navaHelase vosena vaze vatwaminenga mungalila yaAja vevwilenga mazu aMwata.” (Vili. 19:10) Chikupu vene Paulu ambulwile kanawa unjiho.

Twafwila kwambulila vatu kala kwosena okwo natuvawana

12 Namakumbi ano, Vinjiho jaYehova vali nakuzata natwima nakuzachisa jijila jakulisezaseza hakwambulula. Twafwila kwambulila vatu kwosena okwo tunahase kuvawana kaha nawa kala lwola. Tweji kwambulwilanga mumikwakwa, nakuvilanjilo, nakuukunjikilo wajiminyau. Tunahase nawa kwambulila vatu kuzachisa shinga chipwe kuvasonekela mukanda. Kaha hakwambulwila kuzuvo hizuvo tweji kufwilanga kutambukila vatu halwola luze tunahase kuvawana hamembo avo.

‘Kukula Nakuzama naNgolo’ Chamokomoko naVashipilitu Vakuhuka (Vili. 19:11-22)

13, 14. (a) Yehova akafwile Paulu alinge vyuma muka? (b) Vyuma muka valimbenjele vana vaSeva, kaha vatu vavavulu mumauka aKulishitendomu vali nakuvalondezeza ngachilihi?

13 Luka atulweza ngwenyi mulimo wakwambulula azachile Paulu wanehele vyuma vyamwaza vyavivulu chikumanyi omu Yehova amukafwile azate “milimo yangolo yakulipwila.” Malesu namapunu avwalilenga Paulu vawatwalililenga vaveji mangana vayoye. Vyuma kanevi vyalingishilenga navashipilitu vakuhuka valovoke muvatu. c (Vili. 19:11, 12) Evi vyuma vyakukomwesa alingilenga Paulu hakufungulula vatu jaSatana, vyevwishile vatu kuwaha oloze keshi vosenako.

14 VaYuleya “vamwe vaze vatambwojokelenga kwosena nakulovola vandemone” navakiko vesekele kulinga vyuma vyakukomwesa vize alingilenga Paulu. VaYuleya kana vesekele kufumisa vandemone kuzachisa lijina lyaYesu naPaulu. Luka atulweza vatu vamwe vaze vesekele kulinga ngocho, vatu kana shina vana vaSeva 7 vakutanga yavapilishitu. Oloze shipilitu wakuhuka avalwezele ngwenyi: “Ami Yesu ngwamutachikiza, naPaulu nawa ngunamwijiva, nyi enu yenu veya?” Ngocho lunga uze apwile nashipilitu wakuhuka avazombokelele nakuvapikasana vosena kwijiva nge chisuma, nakuvalingisa vachine uselesele oku vanavalemeka. (Vili. 19:13-16) Echi chalingishile “mazu aYehova” akule nakuzama nangolo, nakusolola hatoma nge ngolo jize Kalunga ahanyine Paulu japwile jakulipwila kuhambakana ngolo vapwile najo vaze vaka-kwitava vamakuli. Namakumbi ano, kuli vatu vavavulu chikuma vaze vashinganyeka ngwavo kusanyika kaha halijina lyaYesu chipwe kulivuluka kaha ngwavo “Muka-Kulishitu” chikiko kaha chachilemu. Oloze ngana muze ahanjikile Yesu, vaze kaha veji kulinganga mwaya muchima waIse vakiko kaha vatwama nalutalililo lwakukayoya haya myaka kulutwe.—Mateu 7:21-23.

15. Tunahase kulondezeza ngachilihi vaka-Efwesu kutalisa kukupanda navyuma vize vyakundwiza kupanda?

15 Vyuma vyasolokele kuli vana vaSeva, vyalingishile vatu vavavulu vevwenga woma Kalunga nakuvalingisa vapwenga vaka-kwitava nakwecha kukundwiza vandemone. Chisemwa chavatu vamuEfwesu chakundwijilenga chikuma visava. Vavulilenga kulinga visava nakuvwala mikalo, kaha vyuma kana vavisonekelenga namumikanda. Ngocho vaka-Efwesu vavavulu vanehele mikanda yavo yavisava nakuyochela kumeso avatu, numba tuhu mikanda kana yafwikile jimbongo jajindola jajivulu kweseka nakulava chamakumbi ano. d Luka asonekele ngwenyi: “Ngocho mazu aYehova ayilenga lika nakukula nakuzama nangolo.” (Vili. 19:17-20) Chikupu vene, muchano wazamine kuhambakana kunangula chamakuli navilinga vyavandemone. Ava vaka-Kulishitu vakushishika vatusela chakutalilaho chamwaza twatela kulondezeza. Nayetu twatwama mukaye kaze kanazale navilinga vyakupanda. Shikaho nge tuli nachuma chimwe chize chakundwiza vyuma vyakupanda, kaha twatela kuchimbila washi ngana muze valingile vaka-Efwesu. Tutwalenuho lika kuzata nangolo tulihende kuvyuma vyakupanda chamokomoko nandando yavyuma kana.

“Kwalovokele Pindangano” (Vili. 19:23-41)

“Enu malunga, enu munatachikiza ngwenu kumilimo kaneyi kukiko vene tunawanyina luheto lwetu.”—Vili. 19:25

16, 17. (a) Lumbununenu omwo Ndemetelyu aputukile pindangano muEfwesu. (b) Twima muka yamakuli vapwile nayo vaka-Efwesu?

16 Tushimutwilenu jino hatufuta twaSatana tuze ahanjikile Luka omu asonekele ngwenyi: “Kwalovokele pindangano kutalisa kuJila eyi.” Luka kapwile nakusaka kutohwesa vihandeko. e (Vili. 19:23) Ndemetelyu uze apwile muka-kufula palata ikiye aputukile kuneha pindangano. Akungulwile vakwavo vitotombwe nakuvalweza ngwenyi kumilimo yakulanjisa tuponya kukiko vene vawanyinenga luheto lwavo. Avalwezele nawa ngwenyi, mujimbu ambulwilenga Paulu wavalingishilenga vahone kuwana jimbongo, mwomwo vaka-Kulishitu kavalemeselenga tuponyako. Ahanjikilenga ngwenyi vatu vevwilenga chikuma kuwaha hakupwa vaka-Efwesu kaha nawa vazangile nganda yavo. Avahuhumwine nawa ngwenyi vatelelele kuhana kalemesa kalunga kavo wapwevo Aletemese mokomoko tembele yenyi “navayimona kupwa yamokomoko.”—Vili. 19:24-27.

17 Vyuma ahanjikile Ndemetelyu vyalingishile vatu valinge vyuma vize asakile. Vaka-kufula palata vaputukile kutambakana ngwavo, “Aletemese wavaka-Efwesu apwa wamunene!” Ngocho munganda mwosena mwapwile pindangano yize yalingishile kupwenga lizavu lyavaka-ndombo lize vavulukanga kumaputukilo akapetulu uno. f Hakuwana nge Paulu apwile mutu wakulisuula, ngocho asakile kuya mukachi kazuvo kana mangana akahanjike navatu, oloze tumbaji vamukanyishile. Kufumaho Alekesande emanyine kumeso ava vatu nakusaka kuhanjika navo. Hakuwana nge apwile kaYuleya ngocho afwililile kulumbununa chihandwa chapwile hali vaYuleya navaka-Kulishitu kana. Kulinga chuma kana kachi chapwile kaha hikulishina. Omu vatu vatachikijile ngwavo apwile kaYuleya, vatambakanyine cheka ngwavo, “Aletemese wavaka-Efwesu apwa wamunene!” Kaha valingile ngocho kafwe hajiola jivali. Namakumbi ano, mumauka akwitava amavulu munalisale twima kaneyi yamakuli. Kaha echi chili nakulingisa vatu vahone kushinganyeka kanawa.—Vili. 19:28-34.

18, 19. (a) Uno mukulwane umwe wanganda ahashile ngachilihi kuunjisa pindangano muEfwesu? (b) Uno shimbu jimwe vatu jaYehova vanavakinginga ngachilihi kuli vaka-fulumende, kaha vyuma muka twatela kulinga numba vatukinge?

18 Kutwala muze, mukulwane wanganda ahashile kuunjisa pindangano kana. Ou lunga wakulindunuka uze apwile namangana akulipwila afwelelesele lize lizavu ngwenyi, tembele yavo nakalunga kavo wapwevo kavapwile vamokomoko kuli ava vaka-Kulishituko. Ambile nawa ngwenyi Paulu namasepa jenyi kavavulumwine mulonga kutalisa kutembele yaAletemeseko, kaha nawa kwapwile jila yakukumishilamo ukalu kana. Oloze chasoloka nge mazu amwe ahanjikile avahetele kumichima, avanukishile ngwenyi vaLoma vanahase kuvahana mulonga havyuma valingile mwomwo jishimbi jakanyishile kuliwana mujila kaneyi nakuneha pindangano. Omu ahanjikile mazu kana asanjile vatu vaze valikungulwile. Numba tuhu vapwile namatoto hakavanga, oloze vaunjile jino omu vevwile mazu amangana aze avalwezele.—Vili. 19:35-41.

19 Elu keshi lukiko lwapwile lwola lwatete luze mutu wamangana uze apwile nakuyula kukafwa vaka-kukavangiza Yesuko, kaha nawa keshi lukiko lwapwile lwola lwamakumishiloko. Kaposetolo Yowano naikiye amwene muchakumwenesa ngwenyi mumakumbi akukuminyina, vatu vaze vavumbika chikuma muno mukaye navakahanjikilako vaka-kukavangiza Kulishitu oku Satana ali nakuvayanjisa. (Kuso. 12:15, 16) Kahomu mukiko chili. Kakavulu vaka-kuyula vali nakuhakwila lisesa vatwama nalyo Vinjiho jaYehova lyakulikungulwila hamwe nakulemesa Kalunga nalyakwambulila vatu mujimbu wamwaza. Chipwe ngocho, vilinga vyetu navikiko vinahase kutulingisa vatuhakwile. Chasoloka nge vilinga vyaPaulu vyalingishile vilolo jafulumende vamwe vamuhakwile muEfwesu, shikaho vafwililile kumukinga. (Vili. 19:31) Ngocho tufwilenu kupwa navilinga vyamwaza vize navilingisa vatu vaze tweji kwambulilanga vatuvumbike. Mwomwo katwejivile omwo vinahase kuvakafwako.

20. (a) Mweji kwivwanga ngachilihi hakushinganyeka omu mazu aYehova azamine nangolo mulikulukaji lyamyaka lyakulivanga namakumbi ano? (b) Vyuma muka muli nakufwila kulinga hakushinganyeka omwo Yehova ali nakutukafwa tusambe mujizango jakusopela?

20 Uno kamweshi kwivwa kuwaha kushinganyeka omwo “mazu aYehova ayilenga lika nakukula nakuzama nangolo” mulikulukaji lyamyaka lyakulivangako tahi? Namakumbi ano, tweji kwivwanga kuwaha hakumona omu Yehova ali nakutukafwa tusambe mujizango jakusopela. Kutala nayenu namusaka kulingako vyuma vimwe numba vene vyavindende vize navilingisa vatu valise Yehova tahi? Nge mukiko, kaha londezezenunga vyakutalilaho vyavatu tunashimutwila. Pwenunga vakulinyisa, nakutambukila hamwe naliuka lyaYehova, nakutwalaho lika kuzata nangolo, nakumbila vyuma vyavandemone, nakuzata nangolo muhane unjiho kuhichila muvilinga vyenu vyamwaza.

a Talenu lipwata lyakwamba ngwavo, “ Efwesu Nganda Yayinene yaAja.”

b Paulu asonekele nawa mukanda Wavaka-Kolinde Wakulivanga omu apwile muEfwesu.

c Malesu kana pamo apwile tumahina tuze Paulu ahakilenga haluholo kuchina livule nalimusotokela mumeso. Kaha nawa hakuwana nge Paulu avwalilenga lipunu chasoloka nge halwola kana apwilenga nakuzata mulimo wenyi wakutunga jimbalaka halwola lwakunoka pamo nachimene.—Vili. 20:34, 35.

d Luka avulukile jimbongo japalata jakuheta ku 50,000. Nge apwile nakulumbununa jimbongo jandenali, kaha echi chalumbunwine nge mutu uze mwazata makumbi 7 chalumingo hichalumingo, atelelele kuzata makumbi 50,000 chipwe myaka kafwe 137 numba vamufwete jimbongo kana.

e Vatu vamwe vamba ngwavo, Paulu apwile nakuhanjika hapindangano kana omu apwile nakulweza vaka-Kolinde ngwenyi “katwatachikijile nge natuyoyako.” (Koli. 2, 1:8) Chipwe ngocho, chasoloka nge apwile nakushinganyeka hachuma chachipi chikuma chize chasolokele. Paulu hakusoneka ngwenyi ‘alipikile navisuma kuEfwesu,’ pamo apwile nakulumbununa omu alipikile natunyama vavapi vapwile muzuvo yakuhemena chipwe ngwetu vatu vaze vamufumbukilile. (Koli. 1, 15:32) Kala mweshomwo chapwile vishinganyeka kana vinahase kupwa vyakwoloka.

f Etu tumauka twavitotombwe, twapwile chikuma nangolo jakuhungumwisa vatu. Chakutalilaho omu mwahichile kafwe myaka 100, kaliuka kavatu vapwile nakutunga jimbolo, kanehele pindangano yoyimwe muEfwesu.