Yako kaha kuvihande

Yenu kumitwe yavihande

KAPETULU 27

‘Kwambulula Kanawa Unjiho’

‘Kwambulula Kanawa Unjiho’

Paulu atwalilileho lika kwambulula nahalwola apwile mukamenga muLoma

Chishina chinazame hali Vilinga 28:11-31

1. Uno vyuma muka atachikijile Paulu, naLuka, naAlishitaku vize vyavajikijishile?

 KAFWE mumwaka wa 59 C.E. Paulu uze apwile funge, navandumbwenyi vamalunga vavali vaLuka naAlishitaku vaze vapwile nakuya nenyi kuLoma vengilile muwato waunene wakumbachila tiliku uze wapwile nakatachikijilo ngwavo “Vana vaZeuse.” Wato kana wapwile nakufuma halitungu lyaMelita lyahakalungalwiji waMendetelenya nakuya kuItalya. (Vili. 27:2) Vaka-kutambukisa wato vafwelelele ngwavo navavakinga kuli Kashito naPolushe, vana vakalunga kavaHelase Zeuse, vaze vapwile vapasa. Oloze Paulu navava vandumbwenyi kavafwelelele muvyuma kanako. Mwomwo ava vaka-Kulishitu vazachilililenga Yehova uze alwezele Paulu ngwenyi, mwakahana unjiho wamuchano muLoma nakwimana kumeso aKesale.—Vili. 23:11; 27:24.

2, 3. Wato azachishile Paulu wayile kulihi, kaha iya akafwilenga Paulu kufuma vene kumaputukilo?

2 Vatwamine makumbi atatu muSulakuse, nganda yamuShilisha yize vamwene kupwa yayilemu ngana mwanganda yaAtene naLoma, wato wayile kuLejume kusulo yaItalya. Kufumaho peho yize yafuminyinyine kusulo yavakafwile vatambuke washi tunda yajikilomita 320 yakuya kuchau chaPuteyole chakuItalya (kwakamwihi nanganda vali nakuvuluka makumbi ano ngwavo Naples). Ngocho vahetele halikumbi lyamuchivali.—Vili. 28:12, 13.

3 Halwola kana Paulu anyinyine wato wamakumishilo wakumutwala kuLoma, kuze apwile nakuya nakwimana kumeso amwangana Nelo. Kufuma vene kumaputukilo, “Kalunga muka-kuvendejeka chosena” apwile lika naPaulu. (Koli. 2, 1:3) Nganomu natumona, Yehova akafwilenga lika Paulu kaha nawa Paulu atwalilileho lika kuzata mulimo wenyi waumishonali natwima.

‘Paulu Asakwililile Kalunga, Kaha Ajikijile’ (Vili. 28:14, 15)

4, 5. (a) Vyuma muka Paulu namasepa jenyi valivwishile kuwaha kuchau chaPuteyole, kaha mwomwo ika vamuhanyinyine lisesa lyakuya nakutwama navandumbwenyi? (b) Vyuma muka vanahase kulivwisa kuwaha vaka-Kulishitu kachi nge navasolola vilinga vyamwaza numba nge vali mukamenga?

4 Omu vahetele kuchau chaPuteyole, Paulu naLuka naAlishitaku, ‘vawanyine vandumbwavo, kaha vavalembelelele vatwame navo makumbi 7.’ (Vili. 28:14) Ngocho ava vatu vahana chakutalilaho chamwaza kuli vaka-Kulishitu vosena chakupwa nachisambo. Twafwelela chikupu ngwetu navakiko vavakolezezele chikuma kuli Paulu namasepa jenyi. Jino mwomwo ika Paulu uze apwile funge vamuhanyinyine lisesa lyakuya nakutwama navandumbwenyi? Chasoloka nge vilinga vyaPaulu vyalingishile vaka-kumulama vamufwelele chikuma.

5 Namakumbi ano, vangamba jaYehova vaze vanapunga mutumenga namuvilombo vyakulamina vafunge, vanavechenga valinge vyuma vimwe vize kavalinga vakwavo vafungeko mwomwo yakushishika chavo. Chakutalilaho, muRomania lunga umwe uze vakashile hamyaka 75 mwomwo yakulukuka vatu nakupupa vyuma, aputukile kulinangula Mbimbiliya nakwalumunako vilinga vyenyi. Echi chalingishile vaka-kulama kamenga vamwitavise kuya ukawenyi mumbaka nakulanda vyuma vyakuzachisa mukamenga. Oloze chachinenenyi vilinga vyetu vyamwaza vyeji kwalisanga Yehova.—Petu. 1, 2:12.

6, 7. Uno vandumbwetu vamuLoma vasolwele ngachilihi zangi yakulipwila?

6 Omu vafumine kuchau chaPuteyole, chasoloka nge Paulu namasepa jenyi vatambukile tunda yajikilomita 50 kuya kuCapua kuzachisa jila yaApiu yakuya kuLoma. Jila kana vayitungile namalolwa amanene akuya muuhanda, kaha vaze vayizachishilenga vamwenenga najingalila jimwe jakuItalya nakalungalwiji waMendetelenya. Eyi jila, yahichilenga namungalila yavijiva vavulukilenga ngwavo Pontine Marshes. Mungalila kana mukiko mwapwililile Chilanjilo chaApiu, chize chapwililile kafwe jikilomita 60 kufuma kuLoma. Luka asonekele ngwenyi omu vandumbwavo muLoma ‘vavevwile,’ vamwe vavasesele swi nakuChilanjilo chaApiu, kaha vakwavo vavavandaminyine kuJizuvo jaVangeji Jitatu kuze vatu vatulililenga. Jizuvo kana japwililile kafwe jikilomita 50 kufuma kuLoma. Chikupu vene vasolwele zangi yakulipwila.—Vili. 28:15.

7 Chilanjilo chaApiu kachapwile hichihela chamwaza chakutulila vangeji vaze vazeyelenga chikumako. Muka-kusoneka jindangwishi muLoma Horace ahanjikile ngwenyi: “Hachilanjilo kana havulilenga vatu vaze vejilenga namato kaha vaka-kuzata havihela kana vapwilenga namichima yayipi.” Asonekele nawa ngwenyi: “Hapwilenga meya amajilo.” Kaha chakaluwile nakulilaho vyakulya. Chamokomoko navyuma kanevi, vaze vafumine kuLoma valisuwile kuvandamina Paulu namasepa jenyi, mangana vavashinjikize omu vapwile nakutambuka tunda yamakumishilo muungeji wavo.

8. Mwomwo ika Paulu asakwililile Kalunga omu ‘amwene’ vandumbwenyi?

8 Mbimbiliya yamba ngwayo: “Kahomu Paulu” amwene vandumbwenyi, “amusakwililile Kalunga, kaha ajikijile.” (Vili. 28:15) Chikupu vene kumona vandumbwenyi vamwe vaze atachikijile kanawa, chamujikijishile nakumuvendejeka. Mwomwo ika Paulu asakwililile Kalunga? Atachikijile ngwenyi zangi yakuzeneka kulyonga yapwa muhako washipilitu. (Ngale. 5:22) Namakumbi ano nawa, shipilitu yajila yili nakukafwa vaka-Kulishitu valisuule kukafwa vakwavo nakuvendejeka vaze vali muukalu.—Teso. 1, 5:11, 14.

9. Tunahase kulondezeza ngachilihi vandumbwetu vaze vasesele Paulu?

9 Chakutalilaho shipilitu yaYehova yeji kulingisanga vandumbwetu vasolole chisambo nazumbu kutulama vakujinguluka, navamishonali navandumbwetu veka vazata mulimo washimbu yosena. Vandumbwetu kana vanalisuula kuseza vyuma vyavivulu mangana vazachile chikuma Yehova. Lihulisenu ngwenu: ‘Kutala ngunahase kuzata nangolo mangana ngukundwize kalama wakujinguluka hamwe kaha napuwenyi kachi nge ambata, pamo hakuvasolwela chisambo nazumbu nge vanatutambukila tahi? Kutala ngunahase kuwahisa kanawa vyuma mangana ngukazate navo muwande tahi?’ Kulinga ngocho, nachimikolezeza chikuma. Chakutalilaho, achishinganyekenu kuwaha vevwile vaka-Kulishitu vamuLoma hakwivwilila kuli Paulu navakwavo omu vapwile nakuvalweza mijimbu yayivulu yavyuma vahichilemo.—Vili. 15:3, 4.

“Vakahanjika Mwamupi kuVihela Vyosena” (Vili. 28:16-22)

10. Vyuma vyapwile ngachilihi omu Paulu ahetele muLoma, kaha alingile ika?

10 Omu Paulu nalizavu lyosena vahetele muLoma, “Paulu vamwitavishile kutwama uka wenyi naliswalale amulamenga.” (Vili. 28:16) Vafunge vaze vakashilililenga muzuvo vavalaminenga hakuvakashilila kuli muka-kulama. Numba tuhu Paulu vamukashile lilenge oloze echi kachamuhonesele kwambululako. Shikaho hanyima yakunokako chindende hamakumbi atatu kufuma haze vahetele, asanyikile malunga vavalemu vavaYuleya vaze vapwile muLoma, mangana alijimbule kuli vakiko nakuvambulila.

11, 12. Uno Paulu alingile ngachilihi numba akunyule vakwavo vaYuleya muLoma vatwaleho kumwivwilila?

11 Paulu ambile kuli vakiko ngwenyi: “Enu malunga, enu vandumbwami, numba tuhu ami kangwalingile chuma chimwe chachipi kuvatu chipwe kuvilika vyavakakuluka jetuko, oloze vangufumishile kuYelusalema ngufunge nakunguhana mumavoko avaLoma. Kahomu vakumishile kungwihwojola, vasakile ngwavo vangukasunune, mwomwo kavanguwanyine namulonga wakungujihilako. Oloze omu vaYuleya vakanyine ngwavo kanda vangukasununako, changulingishile ngulombe mangana chihande chami vakachisope kuli Kesale. Oloze keshi ngwavo ngwapwile nakusaka kuwanyina vaka-lifuchi lyami mulongako, nduma.”—Vili. 28:17-19.

12 Paulu hakuvuluka vaYuleya vaze vapwile nakumwivwilila ngwenyi “vandumbwami,” apwile nakusaka kuwana kengililo nakuhonesa muchima wakulimona ulumbi uze pamo vapwile nawo. (Koli. 1, 9:20) Kaha nawa alumbunwine hatoma ngwenyi kayile kuze mangana awanyine vakwavo vaYuleya mulongako oloze alombele chihande chenyi vakachisope kuli Kesale. Mujimbu wakulomba chihande chenyi vakachisope kuli Kesale, wapwile wauhya kuli ava vaYuleya. (Vili. 28:21) Mwomwo ika vaYuleya vamuYuta vahonene kutuma washi ou mujimbu? Mukanda umwe wamba ngwawo: “Chasoloka nge wato azachishile Paulu ukiko wapwile watete kuheta muItalya hanyima yangonde yachishika, shikaho kakwapwile twamina numba umwe wakaYuleya muYelusalema uze atelelele kuheta washi nakuneha mujimbu chipwe mukandako.”

13, 14. Uno Paulu ajimbwile ngachilihi mujimbu waWangana, kaha tunahase kumulondezeza ngachilihi?

13 Paulu ajimbwile jino mujimbu waWangana hakuzachisa mazu aze alingishile vaYuleya vaze vejile kuli ikiye vafwile lika kumwivwilila. Ambile ngwenyi: “Ngwalombele ngwami ngumimone nakuhanjika nayenu, mwomwo ami vanangukase lilenge lino mwomwo yachuma ocho vatalilila vaIsalele.” (Vili. 28:20) Lutalililo kana lukiko vambulwilenga vaka-Kulishitu, luze lwazamine hali Meshiya naWangana wenyi. Vakulwane vavaYuleya vamukumbulwile ngwavo: “Tunachimono kupwa chakutamo ngwetu tukwivwilile omu unashinganyekela ove, mwomwo mwamuchano vene aka kaliuka kakuhanduka tunatachikiza ngwetu vakahanjika mwamupi kuvihela vyosena.”—Vili. 28:22.

14 Kachi nge nayetu tuli nakwambulula mujimbu wamwaza, twatela kuzachisa vihula chipwe mazu akukunyula vatu mangana vatwaleho lika kutwivwilila ngana muze alingile Paulu. Tunahase kuwana vyuma navitukafwa mumikanda yakufwana nge, Nganyalenu Kukunangula chaShikola yaMulimo waTeokalasi, naLihakeho Kutanganga naKunangulanga, naMukanda waKukunguluka chaChiyoyelo naMulimo. Kutala muli nakuzachisa evi vinoma tahi?

Paulu Atuhana Chakutalilaho Chamwaza ‘chaKwambulula Kanawa Unjiho’ (Vili. 28:23-29)

15. Vishina muka viwana tunahase kulinangula kuli Paulu kutalisa kujila ambulililemo?

15 Omu lyahetele likumbi valikashile vaYuleya naPaulu kuliwana, vaYuleya “vavavulu vejile” kuli Paulu muzuvo yize atwaminenga. Paulu avalumbunwinyine Visoneka “kufuma kuchimene swi nakuchingoloshi . . . hakuvambulila kanawa unjiho waWangana waKalunga mangana avakunyule havyuma vyakuvuluka Yesu vyakufuma muJishimbi jaMose namuMazu aVapolofweto.” (Vili. 28:23) Tunahase kulinangula vishina viwana kuli Paulu kutalisa kujila ambulililemo. Chatete, ahanjikile haWangana waKalunga. Chamuchivali, ahanjikile mujila yize nayikunyula vaze vali nakumwivwilila. Chamuchitatu, azachishile Visoneka. Chamuchiwana, asolwele muchima wakulisuula hakwambulila vatu “kufuma kuchimene swi nakuchingoloshi.” Chikupu vene atuhana chakutalilaho chamwaza chikuma. Jino vyuma muka vyafuminemo? “Vamwe vaputukile kwitavila vyuma vize ahanjikile,” veka kavetavilileko. Luka asonekele ngwenyi, kwepukile liwayanga, kaha vatu “vapwile nakulimwanga.”—Vili. 28:24, 25a.

16-18. Mwomwo ika Paulu ahonenene kulikomokela omu vaYuleya vamuLoma vakanyine mujimbu wamwaza, kaha chuma muka twatela kulinga nge vatu navakana kwivwilila mujimbu natuvambulila?

16 Paulu kalikomokelele hachuma kanako mwomwo atachikijile ngwenyi omu mukiko vapolofwetele muMbimbiliya, kaha nawa amwenenga vatu navalinga chuma kana mapapa kakavulu. (Vili. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Paulu ahanjikile kuli vaze kavetavilileko vaze vapwile nakulimwanga ngwenyi: “Shipilitu yajila yahanjikile kanawa kuli vakakuluka jenu kuhichila muli kapolofweto Isaya ngwayo, ‘Yako ukalweze vatu ava ngwove: “Kwivwa namwivwa vene, oloze kamweshi kumona chikupu mwalumbunukila vyumako, kaha kutala namutala vene, oloze kamweshi kumonako. Mwomwo michima yavatu ava yinambumbula.”’” (Vili. 28:25b-27) Michima yavatu yambumbwile nakulingisa mujimbu wamwaza uhone kuvaheta kumichima. Ocho kuvindama kana enu vayaya!

17 Paulu akukulwile hakulweza vaYuleya vaze valimwangile ngwenyi, ‘vaka-mafuchi eka, navakevwilila chikupu.’ (Vili. 28:28; Samu 67:2; Isa. 11:10) Chikupu vene Paulu ahanjikile mazu kana nakukunyuka mwomwo alimwenenene nameso enyi kapu omu vaka-mafuchi eka vetavilile mujimbu wamwaza.—Vili. 13:48; 14:27.

18 Ngana mwaPaulu, nayetu katwatela kupihilila kachi nge vatu navakana mujimbu wamwazako. Chikumanyi hakuwana nge tunatachikiza ngwetu vatu vavandende kaha vakiko navakawana jila yakuya kukuyoya. (Mateu 7:13, 14) Oloze kachi nge vatu vamichima yamwaza navetavila muchano, kaha twatela kuwahilila nakuvatambula namavoko avali.—Luka 15:7.

‘Kwambulula Wangana waKalunga’ (Vili. 28:30, 31)

19. Vyuma muka alingile Paulu omu vamukashililile muzuvo muLoma?

19 Mazu akukulwile nawo Luka mumukanda waVilinga eji kutukolezezanga chikuma. Ambile ngwenyi: “[Paulu] atwamine kuze myaka yivali yamuundu muzuvo yenyi yakufwetela, kaha vosena vaze vejilenga kuli ikiye avatambwilenga nalikoji. Avambulilile vyaWangana waKalunga, nakuvanangula vyaMwata Yesu Kulishitu hakuhanjika nakukasunuka chikuma, chakuzeneka vyuma vimwe vyakumuhonesa.” (Vili. 28:30, 31) Paulu atuhana chakutalilaho chamwaza chakupwa valikoji nalufwelelo natwima.

20, 21. Uno vatu muka akafwile Paulu omu apwile muLoma?

20 Mutu umwe uze Paulu atambwile shina Oneshimu ngamba uze achinyine kuli kaka yenyi kuKolose. Paulu akafwile Oneshimu apwenga muka-Kulishitu, kahomu alumukile avulukile Oneshimu ngwenyi “ndumbwami wakushishika ngwazanga.” Paulu amuzangile chikuma nakumuvuluka ngwenyi, “mwanami Oneshimu uze ngwapwile nge nguise.” (Kolo. 4:9; Fwile. 10-12) Chikupu vene Oneshimu akolezezele chikuma Paulu. a

21 Kwapwile nawa vatu vakwavo vaze vanganyalile kuchakutalilaho chaPaulu. Asonekelele vaka-Fwilipi ngwenyi: “Vyuma vinasoloka kuli ami vinalingisa mujimbu wamwaza uzovoloke, ngocho kungukasa chami mumalenge mwomwo yaKulishitu chinevwakana kuli Vaka-kulama Mwangana vosena nakuli vakwavo veka vosena. Jino vandumbwetu vavavulu vamuli Mwata vanakwate ngolo mwomwo yakungukasa mumalenge, kaha vanomika chikuma nakuhanjika mazu aKalunga chakuzeneka woma.”—Fwili. 1:12-14.

22. Paulu azachishile ngachilihi lwola lwenyi omu apwile mukamenga muLoma?

22 Numba tuhu Paulu apwile mukamenga, oloze azachishile lwola kana mangana asoneke mikanda yize yatwama muVisoneka VyachiHelase vyaVaka-Kulishitu. b Mikanda kana yakafwile vaka-Kulishitu vamulikulukaji lyamyaka lyakulivanga vaze asonekelele. Kaha nayetu makumbi ano, mikanda kana yeji kutukafwanga, mazu atwamamo kawasekako, achili lika nakutukafwa ngana muze akafwile vakwetu kunyima.—Chimo. 2, 3:16, 17.

23, 24. Uno vaka-Kulishitu makumbi ano vali nakulondezeza ngachilihi Paulu?

23 Numba tuhu mukanda waVilinga kawavuluka lwola Paulu vamufumishile mukamengako, oloze atwamine kafwe myaka yiwana mukamenga. Myaka yivali apwile mukamenga muKesaliya kaha myaka yivali nawa apwile mukamenga muLoma. c (Vili. 23:35; 24:27) Oloze apwile lika wakuwahilila nakuzachila lika Kalunga noho hakuminyinyine ngolo jenyi. Navangamba jaYehova makumbi ano vali nakuvakasa mwomwo yavyuma vafwelela, oloze vali nakutwalaho lika kupwa vakuwahilila nakwambulula mujimbu wamwaza. Achishinganyekenu hachakutalilaho chaAdolfo, uze vakashile muSpain mwomwo yakukana kwingila uswalale. Liswalale umwe uze alaminenga vafunge amwambile ngwenyi: “Adolfo, weji kutukomwesanga chikuma. Tunakilikitanga tukaluhwise chiyoyelo chove mukamenga, oloze omu tweji kukaluhwisanga chikuma vyuma, ove weji kutwalaho lika kumwesamwesa kukanwa nakuhanjika kuli etu namazu amavwovu.”

24 Mukuhita chalwola, Adolfo vamufwelelele chikuma, nakuvalingisa jino vahone kusokanga nachikolo chakukapete kenyi kamukamenga. Shimbu jimwe maswalale vayilenga kuli ikiye nakumuhulisa vihula vyakupandama kuMbimbiliya. Kaha muka-kulama vafunge umwe ayilenga mukapete kaAdolfo nakutanga Mbimbiliya, oku Adolfo ali nakutalatala maswalale vaze vali nakuhita kwakamwihi kuchina navamona uze muka-kulama vafunge anakutanga Mbimbiliya. Shikaho, Adolfo uze apwile funge ikiye jino alaminenga muka-kulama vafunge. Vyakutalilaho vyavava vangamba jaYehova vakushishika vyatela kutukunyula tupwenga ‘vakumika chikuma nakuhanjika mazu aKalunga chakuzeneka woma,’ chamokomoko nakala ukalu natumona.

25, 26. Uno upolofweto muka amwene Paulu nautesamo shimbu kanda muhite namyaka 30, kaha uli nakutesamo ngachilihi makumbi ano?

25 Mukanda waVilinga watulweza mijimbu yamwaza yavyuma valingilenga vaka-Kulishitu vaze vazachilenga nangolo vambulule mujimbu wamwaza. Ou mukanda wakukulula namujimbu waPaulu uze atwalileho lika kwambulula ‘vyaWangana waKalunga’ kuli vosena vaze vamutambukilililenga halwola vamukashile mukamenga muzuvo yenyi. Mukapetulu watete wamumukanda waVilinga, tweji kutangangamo vyamulimo uze Yesu ahanyine vaka-kumukavangiza hakwamba ngwenyi: “Namukatambula ngolo omu shipilitu yajila nayikeza hali enu, kaha namukapwanga muvinjiho jami muYelusalema, namuYuleya mwosena, namuSamaliya, nakuvihela vyakwakusuku vyahamavu.” (Vili. 1:8) Oloze shimbu kanda namyaka 30 yihite kufuma haze Yesu ahanjikile mazu kana, mujimbu wamwaza ‘vawambulwile kuvyuma vyakutenga vyosena vize vyatwama mwishi yamelu.’ d (Kolo. 1:23) Ou chikupu hiunjiho wakusolola nge shipilitu yaKalunga yikwechi ngolo.—Zeka. 4:6.

26 Namakumbi ano nawa shipilitu yili nakukafwa vasalaho vaze vapwa vandumbu jaKulishitu namasepa javo “mikoko veka” vatwaleho lika ‘kwambulula kanawa unjiho waWangana waKalunga,’ mumafuchi akuheta ku 240. (Yowa. 10:16; Vili. 28:23) Kutala muli nakukilikita chikuma mumulimo kana tahi?

a Paulu asakile kutwalaho lika kutwama naOneshimu, oloze kasakile kuhokola jishimbi javaLomako kaha nawa atachikijile ngwenyi Oneshimu apwile ngamba yaFwilemone uze apwile muka-Kulishitu. Shikaho, Oneshimu akindulukile kuli Fwilemone kaha amutwalilile mukanda uze wafumine kuli Paulu wakumukolezeza atambule kanawa ngamba yenyi, uze jino apwile muka-Kulishitu.—Fwile. 13-19.

c Talenu lipwata lyakwamba ngwavo, “ Chiyoyelo chaPaulu Hanyima ya 61 C.E.