Yako kaha kuvihande

Yenu kumitwe yavihande

KAPETULU 18

‘Tondetondenu Kalunga naKumuwana’

‘Tondetondenu Kalunga naKumuwana’

Paulu alumwineko jila yakwambulwilamo nakuhanjika vihande vize vyahetelenga vatu kumichima

Chishina chinazame hali Vilinga 17:16-34

1-3. (a) Mwomwo ika Paulu afutukilile kumuchima omu apwile muAtene? (b) Vyuma muka natulinangula kuli ikiye?

 PAULU afutukile kumuchima. Apwile munganda yaAtene muHelase muze valinangwililenga vatu, muze nawa Socrates, naPlato, naAristotle vanangwililenga. Vatu vavavulu munganda yaAtene valemeselenga kalunga. Kahomu Paulu apwile munganda kana, amwenenga makombelo amavulu mujitembele, namumikwakwa aze valemeselenga vaka-Atene kupwa tulunga twavo. Paulu atachikijile ngwenyi Kalunga wamuchano ahunga kulemesa makombelo. (Kulo. 20:4, 5) Ou kaposetolo wakushishika naikiye ahungile makombelo ngana muze awahunga Yehova.

2 Paulu alikomokelele havyuma amwene omu ayile kuchilanjilo. Amwene vihanda vyaulunga wakalunga Helemese kumutamba wakunote kuwingililo wachilanjilo. Muchilanjilo kana mwapwile tujizuvo twamakombelo twatuvulu. Uno ou kaposetolo watwima ahashile ngachilihi kwambulwila munganda kaneyi yazalile namakombelo? Uno mwaunda muchima nakuwana jila yamwaza yakwambulilamo vatu vamunganda kana tahi? Kutala mwahasa kukafwako vatu vamwe mangana vatonde Kalunga nakumuwana tahi?

3 Mazu ahanjikile Paulu kuli vaka-Atene aze vasoneka hali Vilinga 17:22-31, asolola nge Paulu apwile muka-kuhanjika wakwipangweji, wakuhamuka, kaha nawa wakunangakana. Kulondezeza Paulu chinahase kutukafwa tuwanenga jila yamwaza yakuputukilamo kwambulila vatu nakuvakafwa vashinganyeke havyuma natuvanangula.

Kunangwila Vatu “kuChilanjilo” (Vili. 17:16-21)

4, 5. Uno omu Paulu apwile muAtene ambulwilile kuchihela muka, kaha vatu muka vavakalu michima ambulilile?

4 Paulu ayile kuAtene haungeji wenyi waumishonali wamuchivali kafwe mu 50 C.E. a Omu apwile nakuvandamina Shilase naChimoteu vafume kuMbeleya, “engilile musunangonga nakuputuka kushimutwila kanawa navaYuleya,” ngana muze alingilenga. Kufumaho ayile kuchihela ‘chakuchilanjilo’ kuze ahashile kuwana vaka-Atene vaze kavapwile vaYuleyako mangana avambulile. (Vili. 17:17) Chilanjilo chamuAtene chapwilile kumulauko wakuAkulopole, chatohwele nakuheta kujihekita 5. Hachilanjilo chamunganda kana vazachilililengaho milimo yayivulu. Mukanda umwe wamba ngwawo: “Hachilanjilo kana vashimutwililengaho vihande vyakusekasana, navyamapolitiki navisemwa.” Vaka-Atene vejilenga kuchilanjilo kana nakushimutwila vyamangana.

5 Paulu ashimutwilile navatu vavakalu michima hachilanjilo. Vatu vamwe vaze ashimutwilile navo vapwile vaka-Epikule navaka-Shitoke vaze valinangwile kumashikola anangwilenga mangana autu. b Vaka-Epikule vafwelelele ngwavo kuyoya chalijililile chivene. Vyuma vafwelelele kutalisa kukuyoya vavihanjikile mukavatu ngwavo: “Mutu katela kwivwa woma Kalungako, vafu kavevwa kukolako, unahase kutesamo kulinga vyuma vyamwaza, unahase kumika hakumona vyuma vyavipi.” Vaka-Shitoke vafwelelele ngwavo mutu nahase kupwa nachiyoyelo chamwaza kachi nge mwapendamina havishinganyeka vyenyi vimutwaminyine, kaha nawa Kalunga kapwa mutu nahenyiko. Vaka-Epikule navaka-Shitoke kavafwelelele mulutalililo lwakusanguka luze vanangwilenga tumbaji twaKulishituko. Chikupu vene, vyuma vafwelelele vaka-Epikule navaka-Shitoke vyalihandunwine navyuma vize vafwelelele vaka-Kulishitu vamuchano vize ambulwilenga Paulu.

6, 7. Uno vaHelase vamwe vaze valinangula chikuma vakwile ngachilihi kuvyuma anangwile Paulu, kaha jila muka yakulifwanako vali nakwakwilamo vatu makumbi ano?

6 Uno vaHelase vaze valinangwile chikuma vakwile ngachilihi kuvyuma anangwile Paulu? Vamwe vamuvulukilenga ngwavo “muka-kundengula” lizu kana linahase kulumbununa muka-kunonojola manona. (Vili. 17:18) Mutu umwe alinangula chikuma ambile ngwenyi: “Lizu kana valizachishilenga hakwinyikila kukajila uze achomwenenga manona, kutwala muze valizachishilenga kuvatu vaze vanonojwelenga tuvyakulya navyuma vyeka hachilanjilo. Kaha mukuhita chalwola, lizu kana valizachishilenga kumutu uze ahanjikilenga unjiho wakuhona mashina namasongo, chikumanyi uze keshi kuhasa kulumbununa kanawako.” Shikaho hakuzachisa lizu kana, vapwile nakulumbununa nge Paulu apwile mutu wakuhona chinyingi, uze ahanjikilenga vyuma vyakuhona mashina namasongo. Chipwe ngocho, nganomu natumona Paulu kevwile woma hakumusekelekako.

7 Namakumbi ano, etu Vinjiho jaYehova veji kutusekelekanga hakutuvuluka majina amavulu mwomwo yavyuma vyamuMbimbiliya twafwelela. Chakutalilaho, vaka-kunangula vamwe vamba ngwavo, vyuma vyalijililile vivene, shikaho vamona ngwavo nge mutu atwama namangana kaha atela kufwelela kunangula kana. Mujila yikwavo veji kulumbununanga ngwavo mutu uze mwahona kufwelela kunangula kana katwama namanganako. Vatu kana veji kulingisanga vakwavo vashinganyeke ngwavo twapwa ‘tuvaka-kunonojola manona’ omu tweji kwambululanga vyuma yanangula Mbimbiliya nakuhana unjiho wakusolola ngwetu vyuma valingile vyakutenga. Chipwe ngocho katwevwa womako. Oloze tweji kuhanjikanga natwima ngwetu vyuma vyakuyoya vyahano hamavu vyasolola nge vavitengele kuli Mutu wamangana chikuma, Yehova Kalunga.—Kuso. 4:11.

8. (a) Uno vatu vamwe vakwile ngachilihi kuvyuma anangwile Paulu? (b) Mwomwo ika Paulu vamutwalilile kuAlese? (Talenu kwinyikila chamwishi halifwo 142.)

8 Vatu vamwe nawa vaze vevwile vyuma vize anangwile Paulu kuchilanjilo, vakwileko mujila yakulihandununa. Vambile ngwavo: “Anakwivwakana nge muka-kwambulula vyatulunga vakumafuchi eka.” (Vili. 17:18) Kutala Paulu apwile chikupu nakunangula vaka-Atene vyatulunga veka tahi? Echi chapwile chihande chachinene chikuma, mwomwo mutu uze alingilenga chuma kana vamuwanyinenga namulonga nakumujiha ngana muze chapwile kuli Socrates kumyaka yakunyima. Ngocho Paulu vamukwachile nakumutwala kuAlese mangana akalumbunune vyuma apwile nakunangula vize kavatachikijile vaka-Ateneko. c Uno Paulu ahashile ngachilihi kuhakwila vyuma afwelelele kuvatu vaze kavatachikijile vyuma vyamuVisonekako?

“Enu Malunga VamuAtene, Ami Ngunamono” (Vili. 17:22, 23)

9-11. (a) Uno Paulu ahashile ngachilihi kuwana hakuputukila kushimutwila navatu? (b) Tunahase kulondezeza ngachilihi Paulu hakuzata mulimo wakwambulula?

9 Tachikizenu ngwenu Paulu afutukile kumuchima mwomwo yamakombelo aze amwene. Muchishishisa chakuhanjika mujila yayipi hamakombelo aze amwene, oloze aunjile muchima. Paulu ahanjikile mujila yakuzangama hakuzachisa vyuma vize vatachikijile mangana akunyule vatu vaze vapwile nakumwivwilila. Aputukile kuhanjika ngwenyi: “Enu malunga vamuAtene, ami ngunamono ngwami enu mwasoloka kupwa muvaka-kwivwa tulunga woma kuhambakana vakwenu vosena.” (Vili. 17:22) Chinafwane nge Paulu apwile nakuhanjika ngwenyi, ‘Ngunamono nge enu vatu vamuno munganda mwapwa muvaka-kwitava.’ Paulu avasangejekele hakuwana nge vamwene kwitava kupwa chachilemu. Atachikijile ngwenyi vatu vamwe vaze vafwelelele vyuma vyamakuli vanahase kwitavila kuvambulila. Paulu anukile ngwenyi naikiye nawa lwola lumwe alingilenga vyuma “chakuhona kutachikiza, chakuhona lufwelelo.”—Chimo. 1, 1:13.

10 Hakusaka kuwana hakuputukila kuvambulila, Paulu ahanjikile ngwenyi amwene unjiho uze wasolwele nge vaka-Atene vapwile vaka-kwitava mwomwo vatungile lijiko lyakulumbila haze vasonekele ngwavo “Kuli Kalunga Vazeneka Kutachikiza.” Mukanda umwe wamba ngwawo: “VaHelase navatu veka vatungilenga majiko akulumbila haze vasonekelenga ngwavo kuli ‘tulunga vazeneka kutachikiza,’ mwomwo vashinganyekelenga ngwavo pamo kuli kalunga uze vanavulyama kulemesa kaha nahase kupihilila.” Shikaho vaka-Atene hakutunga majiko kana vasolwele nge kuli Kalunga uze kavatachikizako. Kaha Paulu ahanjikile vyalijiko kana mangana awane hakuputukila kuvambulila mujimbu wamwaza. Avalumbunwinyine ngwenyi: “Ou muli nakulemesa chakuzeneka kutachikiza, ikiye vene ou nguli nakwambulula kuli enu.” (Vili. 17:23) Numba tuhu Paulu ahanjikile navo mujila yakuzangama, oloze yakukunyula. Kavanangwile vyakalunga wamuhya, ngana muze vamuvangijikilile vatu vamweko. Oloze apwile nakuvalumbunwina vyaKalunga wamuchano uze kavatachikijileko.

11 Uno tunahase kulondezeza ngachilihi Paulu hakuzata mulimo wakwambulula? Nge natupwanga vakuvanguluka, kaha tunahase kumona vyuma vize navisolola nge mutu uze tuli nakwambulila apwa muka-kwitava nyi chiku. Vinahase kupwa pamo vyuma navwale, chipwe vize nasukejeka muzuvo yenyi, chipwe vize vili hembo lyenyi. Nge mukiko chili kaha tunahase kuputuka kuhanjika ngwetu, ‘Ngunamono ngwami mwapwa muvaka-kwitava, kaha ngunakusaka kuhanjika navatu vaze vasaka vyakwitava.’ Kutachikiza vyuma vyakupandama kukwitava afwelela mutu chinahase kutukafwa tuwane hakuputukila kumwambulila. Tachikizenu ngwenu katwatela kuhana mutu mulonga mwomwo yavyuma afwelelako. Vandumbwetu vamwe vafwelelele vyuma vyamakuli shimbu kanda valinangule muchano.

Fwilenu kuwananga jila yamwaza yakuputukilamo kwambulila vatu

Kalunga “Kapwa Kwakusuku Nayetu Tuvosena Mutu hiMutuko” (Vili. 17:24-28)

12. Uno Paulu atachikijile ngachilihi mwakuputukila kushimutwila navatu?

12 Twatachikiza ngwetu Paulu atachikijile hakuputukila kushimutwila navatu. Kutala atwalileho lika kuzachisa uhashi kana nahalwola apwile nakwambulula mujimbu waWangana tahi? Hakuwana nge Paulu atachikijile ngwenyi vatu apwile nakwambulila vapwile vakuluwa mukunangula chavaHelase, oloze kavatachikijile Visonekako, ngocho alumwineko jijila jakwambulwilamo. Chatete, avalwezele vyuma yanangula Mbimbiliya chakuzeneka kuvuluka Visoneka vyahanjika havyuma kana. Chamuchivali, ahanjikile kuvatu apwile nakwambulila kuzachisa mazu aze asolwele nge naikiye apwile nakulivulukamo. Chamuchitatu, avulukile vyuma vimwe vasonekele mumikanda yachiHelase, vize vyasolola nge vyuma vimwe apwile nakunangula vavisoneka mumikanda yavo. Tushimutwilenu jino hakunangula chaPaulu chize chapwile chachilemu. Uno muchano muka waulemu ambulwile Paulu wakutalisa kuli Kalunga uze vaka-Atene kavatachikijileko?

13. Kweseka namazu ahanjikile Paulu, melu namavu ejile nakupwako ngachilihi, kaha chishina muka alumbunwine?

13 Kalunga atangile melu namavu. Paulu ambile ngwenyi: “Kalunga uze atangile kaye navyosena vyatwamaho, ikiye hakupwa Mwata walilu namavu, katwama mujitembele jakutunga namavokoko.” d (Vili. 17:24) Melu namavu kawalijilile aveneko. Kalunga wamuchano ikiye atengele vyuma vyosena vyamumelu nevi vyahamavu. (Samu 146:6) Kalunga uze apwa Mwata Wakulitulaho keshi kuhasa kutwama mujitembele jakutunga kuvatuko, oloze kalunga Atene natulunga veka, ulemu wavo wapendaminyine hakupwa mujitembele, namujizuvo jamakombelo nahamajiko akulumbila. (Vamya. 1, 8:27) Paulu ahanjikile hatoma chishina chivene. Kalunga wamuchano apwa wangolo kuhambakana makombelo akusonga aze atwama mujitembele jakutunga kuvatu.—Isa. 40:18-26.

14. Uno Paulu asolwele ngachilihi ngwenyi Kalunga kapendamina havatuko?

14 Kalunga kapendamina havatuko. Vaka-kulemesa makombelo vavwikilenga makombelo avo akusonga uvwalo wauhando, nakuwahana mawana andando yayinene chipwe vyakulya, navyakunwa kwijiva nge asakiwa vyuma kana. Oloze chasoloka nge vaHelase vamwe vaze valinangula mangana autu, vaze vapwile nakwivwilila kumazu apwile nakunangula Paulu, vafwelelele ngwavo kalunga kasaka chuma numba chimwe kuvatuko. Nge mukiko vafwelelele, kaha vishinganyeka kana vyalitombola namazu aPaulu akwamba ngwavo Kalunga “kaveshi kumuzachila namavoko avatu kwijiva nge himuka-kukalikizako.” Chikupu vene, vatu kaveshi kuhasa kuhana Tengi vyuma vyakulikafwa navyo mukuyoyako. Oloze ikiye eji kuhananga vatu vyuma vasakiwa. Vyuma kana shina, “kuyoya nakuhwima navyuma vyosena,” kuhakilako vene nalikumbi, navula namavu awilo. (Vili. 17:25; Kupu. 2:7) Shikaho Kalunga uze eji kuhananga vatu vyuma vyosena, keshi kupendamina havatu vaze vapwa vaka-kutambula kahako.

15. (a) Uno Paulu ashimutwilile ngachilihi navaka-Atene vaze valimwene kupwa vavalemu kuhambakana vatu vaze kavapwile vaHelaseko? (b) Uno chishina muka natulinangula kuli Paulu?

15 Kalunga atengele mutu. Vaka-Atene valimwenenga kupwa vavalemu kuhambakana vatu vaze kavapwile vaHelaseko. Oloze Mbimbiliya yakanyisa vatu kulivwimba mwomwo yalifuchi lyavo chipwe muyachi wavo. (Lushi. 10:17) Paulu ahanjikile chihande kana mujila yakuvanguluka kaha nawa yakukunyula. Mazu ahanjikile akwamba ngwawo, “Kumutu umwe [Kalunga] aloweleko miyachi yavatu yosena,” alingishile vatu apwile nakwambulila vashinganyeke chikuma. (Vili. 17:26) Vyuma ahanjikile vyatalishile kumujimbu wamumukanda waKuputuka waAlama, kuze kwafuma miyachi yavatu yosena. (Kupu. 1:26-28) Hakuwana nge vatu vosena vatwama nakakuluka umwe kaha, ngocho kakweshi vatu vaze vapwa vavalemu chikuma kuhambakana vakwavoko. Chikupu vene, jila ahanjikililemo Paulu yakafwile vatu apwile nakwambulila vevwishise. Tunalinangula chishina chachilemu kuvyuma ahanjikile Paulu. Numba tuhu twatela kupwa vakuvanguluka nakwashiwisa muchima hakwambulula, oloze katwatela kuhona kulweza vatu muchano uvene wamuMbimbiliya mwomwo yakushinganyeka ngwetu nauvevwisa kupihyako.

16. Vyuma muka ajinyine Tengi hakutenga vatu?

16 Kalunga asaka ngwenyi vatu vapandame kuli ikiye. Numba tuhu vatu vaze valinangula mangana autu valipulile jipami mangana vawane ovyo vatu veji kuyoyelanga, oloze vahonene kulumbununa kanawa. Paulu alumbunwine hatoma vyuma ajinyine Tengi hakutenga vatu. Ambile ngwenyi: “Vatondetonde Kalunga, chipwe vene kumupupuchila nakumuwana, mwomwo ikiye kapwa kwakusuku nayetu tuvosena mutu himutuko.” (Vili. 17:27) Mutu nahase kutachikiza Kalunga uze vaka-Atene vashinganyekele ngwavo kaveshi kuhasa kutachikizako. Kaha nawa kapwa kwakusuku navosena vaze veji kumutondatondanga nakufwila kulinangula vyaikiyeko. (Samu 145:18) Paulu azachishile lizu “nayetu” kulumbununa nge naikiye alivulukilile hali vaze veji ‘kutondanga nakupupuchila’ Kalunga.

17, 18. Mwomwo ika vatu vatela kupandama kuli Kalunga, kaha vyuma muka natulinangula kuli Paulu kutalisa kujila ambulwililemo vaka-kumwivwilila?

17 Vatu vatela kufwila kutachikiza Kalunga. Paulu ambile ngwenyi “twayoya, tweji kutambukanga, kaha nawa twapwako” mwomwo yaKalunga. Vaka-kulinangula vamwe vamba ngwavo Paulu apwile nakutalisa kumazu aEpimenides, kaKelete uze asonekelenga tushimutwiji mulikulukaji lyamyaka lyakusokesa 6 B.C.E., “uze nawa azangilenga kuzachisa vyuma vize vazachishilenga vaka-Atene mukulemesa chavo.” Paulu ahanjikile nawa havyuma vikwavo vyatela kulingisa vatu vapandame kuli Kalunga. Ambile ngwenyi: “Vatu jenu vamwe vaka-kusoneka tushimutwiji ngwavo, ‘Mwomwo nayetu nawa tuvana venyi.’” (Vili. 17:28) Vatu vatela kupandama chikuma kuli Kalunga mwomwo ikiye atengele mutu watete kuze kwafuma vatu vosena. Hakusaka anangule vatu nakuvaheta kumichima, Paulu ahanjikile mazu akufuma mumikanda yachiHelase yize vamwene vatu vaze vapwile nakumwivwilila kupwa yayilemu. e Hakusaka tukavangize chakutalilaho chaPaulu, nayetu nawa lwola lumwe tunahase kuvuluka mazu amumikanda yimwe yakukaye, namujiIsakolopendiya chipwe mumikanda yeka. Chakutalilaho, mazu amumukanda umwe uze vafwelela vatu anahase kukafwa mutu uze kapwa Chinjihoko mangana atachikize okwo kwafuma vilika vimwe vyamukwitava chamakuli.

18 Nahalwola kanelu, Paulu ahanjikile vyuma vyamuchano hali Kalunga mujila yize yalingishile vatu vapwile nakumwivwilila vevwishise. Uno vyuma muka asakile vaka-Atene valinge kutalisa kuvyuma vyavilemu vize avanangwile? Paulu avalwezele vyuma vatelele kulinga omu atwalileho lika kuhanjika.

“Vatu Kwosena . . . Vapihilile Nakwalumuka” (Vili. 17:29-31)

19, 20. (a) Paulu asolwele ngachilihi hatoma ngwenyi chapwile chakuhenga kulemesa makombelo? (b) Vyuma muka vatelelele kulinga vatu vaze vapwile nakumwivwilila?

19 Paulu alwezele vaka-kumwivwilila vazachise vyuma avanangwilenga. Ahanjikile mazu amumikanda yachiHelase nakwamba ngwenyi: “Shikaho etu hakupwa tuvana vaKalunga, katwatela kushinganyeka ngwetu Kalunga afwana nge ulu, chipwe palata, chipwe lilolwa, chipwe nge vyuma vyakusonga nautotombwe wavatu chipwe navyuma vatakako, nduma.” (Vili. 17:29) Jino hakuwana nge vatu vavatenga kuli Kalunga, kaha mwomwo ika Kalunga mwalifwanyina namakombelo aze vasonga kuvatu? Jila ahanjikililemo Paulu yakafwile vatu vatachikize ngwavo chapwile chakuhenga kulemesa makombelo aze vasonga kuvatu. (Samu 115:4-8; Isa. 44:9-20) Paulu hakuhanjika ngwenyi “katwatela” asolwele nge kapwile nakutenukila vatuko.

20 Ou kaposetolo asolwele hatoma ngwenyi vatu vatelele kulingako vyuma vimwe hakwamba ngwenyi: “Kalunga naliula myaka yize vatu vatwaminenga chakuzeneka kutachikiza [ngwavo Kalunga nahase kwivwila kupihya vatu vaze veji kulemesanga makombelo], oloze oholyapwa ali nakwambulila vatu kwosena ngwenyi vapihilile nakwalumuka.” (Vili. 17:30) Vatu vamwe vaze vapwile nakwivwilila Paulu valikomokelele hakuvanangula ngwenyi vatela kupihilila nakwalumuka. Mazu ahanjikile Paulu asolwele hatoma nge kuyoya chavatu chapendaminyine hali Kalunga, kaha nawa navakalyambulula kuli Ikiye. Vatelelele kutondatonda Kalunga, nakulinangula muchano wenyi, nakuyoya kweseka najila yize nayilitombola navyuma vize vali nakulinangula. Kaha kutalisa kuli vaka-Atene, echi chalumbunwine nge vatelelele kwecha kulemesa makombelo.

21, 22. Mazu muka amalemu aze akukulwile nawo Paulu, kaha nawatukafwa ngachilihi makumbi ano?

21 Paulu akumishile kuhanjika namazu ano ngwenyi: “[Kalunga] nasakula lyehi likumbi lize najinyi kukasopesa vatu hamavu hosena mukwoloka, kuhichila muli lunga uze atongola, kaha nafwelelesa nawa vatu vosena hakumusangula kuvafu.” (Vili. 17:31) Kushinganyeka vyaLikumbi lyaKusopesa chatela kulingisa vatu vatonde Kalunga wamuchano nakumuwana. Paulu kavulukile Muka-Kusopesa uze vatongolako. Oloze avulukileko vyuma vimwe vyakulipwila kutalisa kuli Muka-Kusopesa kana. Ambile ngwenyi: Ayoyaho lyehi ngana mwamutu, nakufwa, kufumaho Kalunga amusangwile.

22 Tunahase kulinangulako vyuma vimwe kuli Paulu kutalisa kumazu akukulwile nawo. Twatachikiza ngwetu Muka-Kusopesa uze vatongola kuli Kalunga apwa Yesu Kulishitu uze vasangwile. (Yowa. 5:22) Twatachikiza nawa ngwetu Likumbi lyaKusopesa nalikambata myaka 1,000, kaha nawa linapandama chikuma. (Kuso. 20:4, 6) Katwatela kwivwa woma Likumbi lyaKusopesako, mwomwo twatachikiza ngwetu nalikalingisa vatu vaze navakawana kupwa vakushishika vakavakisule. Twafwelela ngwetu lushiko lwakukapwa nakuyoya chamwenemwene nalukatesamo, mwomwo yachuma chakukomwesa chize chasolokele chakusanguka chaYesu Kulishitu.

“Vamwe . . . Valumukile naKupwa Vaka-Kwitava” (Vili. 17:32-34)

23. Uno vatu vakwile ngachilihi kumazu anangwile Paulu?

23 Vatu vakwile mujila yakulihandununa handununa kumazu avanangwile Paulu. Mbimbiliya yamba ngwayo: “Vamwe vaputukile kumuhulamisa,” omu vevwile mwahanjika vyakusanguka. Veka kavamwambile mwamupiko, oloze kavapihililile nakwalumuka nakupwa vaka-kwitavako. Vamwambile ngwavo: “Natukakwivwilila cheka hachihande kana.” (Vili. 17:32) Chipwe ngocho, vatu vamwe vakwileko mujila yamwaza. Mbimbiliya ngwayo: “Malunga vamwe valipanjikile kuli ikiye, kaha valumukile nakupwa vaka-kwitava. Hali vakiko hapwile naNdeyonyishu, muka-kuyula muzango yakusopela yahaPili yaAlese, napwevo umwe vavulukilenga ngwavo Ndamale, navakwavo veka nawa.” (Vili. 17:34) Makumbi ano nayetu tweji kuliwananga navatu vamichima yakulihandununa handununa muwande, ngana muze chapwile kuli Paulu. Vatu vamwe vanahase kutuhulamisa, kaha veka veji kutukumbululanga mujila yamwaza. Oloze tweji kuwahililanga chikuma kachi nge vamwe vanetavila mujimbu waWangana nakupwa vaka-kwitava.

24. Uno mazu ahanjikile Paulu omu emanyine muzango yaAlese nawatukafwa ngachilihi?

24 Kushinganyeka hamazu ahanjikile Paulu nachitukafwa tulinanguleko jila yamwaza yakuputuka kushimutwilamo navatu, nakuhanjika mujila yize nayivakunyula, nakushimutwila navo kuzachisa vyuma vafwelela mangana tuvahete kumichima. Kaha nawa natulinangula mwakupwila namuchima wakutalilila chikoki, nakupwa vakuvanguluka hakwambulila vatu vaze vafwelela vyuma vyamakuli vyamukwitava chavo. Chishina chikwavo natulinangulako nawa shina, katwatela kuhona kulweza vatu muchano uvene wamuMbimbiliya mangana tuvevwise kaha kuwahako. Chikupu vene, kukavangiza chakutalilaho chakaposetolo Paulu nachitukafwa tupwenga vaka-kwambulula vakwipangweji. Kaha nawa echi nachikafwa tulama vapwenga vaka-kunangula vamwenemwene muchikungulwilo. Vyuma kanevi vyatulingisa tutengamo kukafwa vakwetu “vatondetonde Kalunga . . . nakumuwana.”—Vili. 17:27.

a Talenu lipwata lyakwamba ngwavo, “ Atene Nganda Yize Yayile Fuma Chikuma Kushikulu.”

b Talenu lipwata lyakwamba ngwavo, “ Vaka-Epikule Navaka-Shitoke.”

c Chihela chaAlese chapwililile kumulauko waAkulopole, kuze vatu vamuzango yakusopela yamuAtene valiwanyinyinenga. Lizu “Alese” linahase kwinyikilako zango yakusopela chipwe pili. Vatu valinangula chikuma veji kuhanjikanga mujila yakulisezaseza numba nge Paulu vamutwalile hapili, chipwe kwakamwihi napili, chipwe kuzango yakusopela yize yapwililile pamo kuchilanjilo.

d Lizu lyachiHelase vavuluka ngwavo koʹsmos lize valumuna ngwavo “kaye” lyatalisa kuvatu. Hakuwana nge Paulu azachishile lizu kana mangana awane hakuputukila kushimutwila navaHelase, ngocho lizu kana lyatalishile kuvatu.

e Paulu ahanjikile nawa mazu amumukanda waPhaenomena wahanjika havyuma vyamumelu vasonekele kuli Aratus uze apwile kaShitoke. Mazu kana atwama nawa mumikanda yavaHelase kuhakilako vene namukanda wakwamba ngwavo Hymn to Zeus vasonekele kuli Cleanthes uze apwile kaShitoke.