Yako kaha kuvihande

Yenu kumitwe yavihande

KAPETULU 9

“Kalunga Katala Vatu Kumesoko”

“Kalunga Katala Vatu Kumesoko”

Vaka-Kulishitu navaputuka kwambulila vatu vakumafuchi osena

Chishina chinazame hali Vilinga 10:1–11:30

1-3. Chakumwenesa muka amwene Petulu, kaha mwomwo ika chapwila chachilemu kutachikiza muchalumbunukila?

 KAFWE mungonde yanonga mumwaka wa 36 C.E., Petulu apwile helu lyazuvo nakulomba oku musana uli nakumutwila. Zuvo kana yapwililile kuchikulo chakalungalwiji munganda yaNjopa. Halwola kana elu Petulu hanatwameko lyehi makumbi amavulu kuzuvo kana. Hakuwana nge Petulu alisuwile kutwama kuzuvo kana, chalumbununa nge kamwenenga vatu ulumbiko. Zuvo kana yapwile yaShimona lunga uze apwile muka-kukotongola malambu, kaha vaYuleya vamwe kavasakile kutwama namutu uze azachilenga mulimo kanako. a Chipwe ngocho, kwasolokele vyuma vyakulipwila vize vyakafwile Petulu atachikize ngwenyi Yehova katala vatu kumesoko.

2 Omu Petulu apwile nakulomba alezukilile mutulo, kaha aputukile kumona chakumwenesa. Vyuma amwene muchakumwenesa kana kachi vyevwishile kala kaYuleya kupihya. Amwene mwilu munakufuma chuma chimwe kwijiva nge lihina, mukachi kachuma kana mwapwile tunyama vamajilo kweseka naJishimbi jize Kalunga ahanyine Mose. Kaha Petulu vamulwezele ajihe tunyama kana mangana alyenga, oloze ikiye ambile ngwenyi: “Ami kanda ngulyengangaho lyehi chuma chamajilo chipwe chachipiko.” Kahomu akanyine kamuchitatu vamulwezele ngwavo: “Vyuma natomesa lyehi Kalunga ove kanda uvivuluka cheka ngwove vinapihiko.” (Vili. 10:14-16) Chakumwenesa kana chamukomwesele, oloze Yehova amukafwile atachikize omu chalumbunukila.

3 Uno chakumwenesa vamwenesele Petulu chalumbunwine ika ika? Chapwa chachilemu kutachikiza mwalumbunukila chakumwenesa kana, mwomwo chasolola chishina chachilemu kutalisa kujila Yehova eji kumwenangamo vatu. Hakusaka etu vaka-Kulishitu vamuchano twambulule kanawa unjiho waWangana waKalunga, twatela kumona vatu ngana muze avamona Yehova. Shikaho, hakusaka tutachikize mwalumbunukila chakumwenesa kana, tuvangilenu kukekesa kanawa vyuma vyasolokele.

“Kulembelelanga Kalunga” (Vili. 10:1-8)

4, 5. Uno Kolonelyu apwile iya, kaha vyuma muka vyasolokele omu apwile nakulomba?

4 Petulu katachikijile ngwenyi likumbi lyafumineho, Kalunga amwenesele Kolonelyu chakumwenesako. Ou lunga atwaminenga kuKesaliya tunda yajikilomita 50 kunote yanganda yaNjopa. Kolonelyu apwile kapitau kamaswalale wavaLoma uze “akomokelenga Kalunga.” b Ahanyinenga chakutalilaho chamwaza chakuzakama tanga yenyi mwomwo ‘evwilenga Kalunga woma, navaze vakuzuvo yenyi vosena nawa hamwe.’ Kolonelyu kapwile kaYuleyako, oloze apwile wakulifuchi lyeka uze kavajihanyineko. Atetelelenga vaYuleya vakukalikiza nakuvahana vyuma vyakulikafwa navyo. Ou lunga wakushishika atwalileho lika “kulembelelanga Kalunga.”—Vili. 10:2.

5 Kafwe nalwola lwa 15:00, Kolonelyu apwile nakulomba, kaha amwene chakumwenesa. Muchakumwenesa kana kangelo amulwezele ngwenyi: “Kulomba chove namawana ove akutetela vinahete mwilu kupwa hivyuma vyakukwanukilaho kumeso aKalunga.” (Vili. 10:4) Kufumaho, Kolonelyu atumine malunga vakasake Petulu, ngana muze amulwezele kangelo. Hakuwana nge apwile muka-lifuchi lyeka kaha nawa kavamujihanyineko, ngocho ikiye kaha apwile watete kupwa nakutokwa chakwivwa mujimbu wamwaza waulwilo.

6, 7. (a) Hanjikenu chakutalilaho chakusolola nge Kalunga eji kukumbululanga kulomba chavaze vali nakusaka kumutachikiza. (b) Uno vyakutalilaho vyakufwana ngana vyeji kutulingisanga tukukulule ngwetu ika?

6 Kutala makumbi ano Kalunga eji kukumbululanga kulomba chavaze vali nakusaka kumutachikiza tahi? Achitalenu hachakutalilaho chino, pwevo umwe wamulifuchi lyaAlbania atambwile Kaposhi Kakutalila, kaha mukaposhi kana mwapwile mutwe wachihande uze wapwile nakuhanjika hakulela vana. c Ngocho uze pwevo alwezele uze Chinjiho amutambukilile ngwenyi: “Ngwapwanga nakulomba kuli Kalunga mangana angukafwe ngulele kanawa vana vami vamapwevo. Kalunga natumu vene yove. Kaha chihande tunashimutwila chikiko vene ngwapwanga nakutonda.” Ngocho ou pwevo navana venyi vaputukile kulinangula Mbimbiliya, kaha kutwala muze nalunga lyenyi aputukile kulinangula.

7 Uno vyuma kana vyasolokelelele kaha ou pwevo tunashimutwila tahi? Nduma. Mijimbu yayivulu yasolola nge vyuma vyasolokelele ou pwevo vinasolokanga kuvatu vakulisezaseza mukaye kosena. Jino natukukulula ngwetu ngachilihi? Chatete, Yehova eji kukumbululanga kulomba chavatu vaze vali nakusaka kumutachikiza. (Vamya. 1, 8:41-43; Samu 65:2) Chamuchivali, vangelo vali nakutukafwa hakuzata mulimo wakwambulula.—Kuso. 14:6, 7.

“Petulu Apwile Nakukakasana” (Vili. 10:9-23a)

8, 9. Vyuma muka shipilitu yalwezele Petulu, kaha vyuma muka alingile?

8 Shimbu “Petulu apwile nakukakasana” mwalumbunukilile chize chakumumwenesa, kwejile malunga vaze atumine Kolonelyu. (Vili. 10:17) Jino hakuwana nge Petulu akanyine mapapa katatu ngwenyi keshi kulya tunyama vamajilo kweseka naJishimbi jize Kalunga ahanyine Moseko, kutala etavilile kuya hamwe navaze malunga kuzuvo yamutu wakulifuchi lyeka tahi? Shipilitu yaKalunga yakafwile Petulu atachikize vyuma apwile nakusaka Kalunga. Yamulwezele ngwayo: “Tala! Kuli malunga vatatu vali nakukutonda. Ngocho katuka, shikumuka hamavu, uyenga navo, kaha kanda uhuhwasanako, mwomwo yami ngunavatumu.” (Vili. 10:19, 20) Chakumwenesa kana chamukafwile alizange kukavangiza vyuma yamulwezele shipilitu yajila.

9 Omu Petulu amwene vatu vakumafuchi eka vaze atumine Kolonelyu mangana vakamusanyike mwomwo yakumulweza kuli kangelo, “avengishile muzuvo nakutwama navo.” (Vili. 10:23a) Omu kaposetolo Petulu aputukile kutachikiza mwaya kujina chaKalunga aputukile kumona vyuma mujila yamwaza.

10. Uno Yehova eji kutwaminyinanga ngachilihi vatu jenyi, kaha vihula muka twatela kulihulisa mutu himutu?

10 Noholyapwa Yehova achili nakukafwa vatu jenyi chindende chindende vatachikize mwaya kujina chenyi. (Vishi. 4:18) Yehova eji kuzachisanga shipilitu yenyi yajila hakutwaminyina “ndungo wakushishika wakuzangama.” (Mateu 24:45) Shimbu jimwe vanahase kwalumunako ulumbunwiso wavyuma vimwe vyamuMbimbiliya chipwe kwalumuna jila yakulingilamo vyuma vimwe muliuka. Nge mukiko, kaha twatela kulihulisa ngwetu: ‘Uno ngweji kwakulanga ngachilihi kuvyuma vyeji kwalumukanga muliuka? Uno ngweji kwitavilanga shipilitu yaKalunga yingutwaminyine tahi?’

Petulu “Avalwezele Ngwenyi Vavambapachise” (Vili. 10:23b-48)

11, 12. Vyuma muka alingile Petulu omu ahetele kuKesaliya, kaha alinangwileko vyuma muka?

11 Likumbi lyakavangijileho kufuma haze Petulu amwene chakumwenesa, akatukile nakuya kuKesaliya hamwe navaze malunga atumine Kolonelyu ‘navandumbwenyi 6’ vakuNjopa. (Vili. 11:12) Kolonelyu apwile nakuvandamina Petulu, oku hanakungulula lyehi “vausoko wenyi namasepa jenyi vaze azangile” vaze vapwile vatu vamafuchi eka. (Vili. 10:24) Omu Petulu ahetele alingile chuma chize kashinganyekele kulingako, engilile muzuvo yamutu wakulifuchi lyeka wakuhona kujihana. Kaha ambile ngwenyi: “Enu munatachikiza kanawa ngwenu kavachitavisako kaYuleya kulikata namutu wakumuyachi weka, chipwe kumupandama. Chipwe ngocho, Kalunga nangulweze ami ngwenyi, kanda nguvuluka mutu ngwami napihi, chipwe ngwami wamajiloko.” (Vili. 10:28) Halwola kana Petulu atachikijile jino ngwenyi, chakumwenesa amwene kachamukafwile kaha atachikize vyakulya vyakulisezaseza vize mutu atela kulyako, oloze chamunangwile nawa chishina cheka chachilemu. Petulu katelelele ‘kuvuluka mutu chipwe vene [mutu wakulifuchi lyeka ] ngwenyi napihiko.’

“Jino Kolonelyu apwile nakuvavandamina, oku hanakungulula lyehi vausoko wenyi namasepa jenyi vaze azangile.”—Vili. 10:24

12 Vatu vavavulu vaze vapwile kuzuvo yaKolonelyu vapwile nakusaka kwivwa vyuma mwahanjika Petulu. Kolonelyu ambile ngwenyi: “Etu tuvosena tuneza kumeso aKalunga twivwilile vyuma vyosena ovyo vanakulweze kuli Yehova.” (Vili. 10:33) Achishinganyekenu kuwaha munahase kwivwa kachi nge namwivwa mutu wakuwahilila mwamilweza mazu kana! Petulu aputukile kuvambulila hakuvuluka chishina chino chachilemu ngwenyi: “Ngunatachikiza jino ngwami, chamuchano vene Kalunga katala vatu kumesoko, oloze muli vaka-miyachi yosena, ou eji kumwivwanga woma nakulinganga vyuma vyakwoloka, veji kumwitavilanga kuli Kalunga.” (Vili. 10:34, 35) Chikupu vene, Petulu atachikijile jino ngwenyi, Kalunga eji kumonanga vatu vosena kupwa vavalemu chamokomoko namuyachi wavo, nalifuchi vafuma chipwe vyuma vyeka. Petulu atwalileho lika kwambulula mujimbu wakutalisa kumulimo wakwambulula azachile Yesu, nakukufwa nakukusanguka chenyi.

13, 14. (a) Uno kwalumuka chaKolonelyu navatu vakumafuchi eka mu 36 C.E., chalumbunwine ika? (b) Mwomwo ika katwatela kusopesela vatu kweseka nasolokeso yavoko?

13 Kwasolokele nawa chuma cheka chakukomwesa: “Shimbu Petulu apwile nakuhanjika” shipilitu yajila vapwile “nakuyihingunwina nahavatu vakumafuchi eka nawa.” (Vili. 10:44, 45) Elu lukiko kaha lwola vavuluka muMbimbiliya ngwavo shipilitu yajila vayihingunwinyine hali vatu vaze kanda vambapachise. Hakuwana nge Petulu atachikijile ngwenyi chuma kana chapwile chinjikizo chakusolola nge Kalunga navevwila kuwaha, ngocho “avalwezele [kulumbununa vaka-mafuchi eka] ngwenyi vavambapachise.” (Vili. 10:48) Omu vatu vakumafuchi eka valumukile nakupwa jino vaka-Kulishitu mu 36 C.E., hakiko Yehova aputukile kusolwela likoji nakuli vatu vaze kavapwile vaYuleyako. (Ndanye. 9:24-27) Hakuwana nge Petulu ikiye apwile nakutwaminyina mulimo wakwambulula halwola kana, ngocho azachishile sapi yamakumishilo ‘hajisapi jitatu jaWangana’ vamuhanyine. (Mateu 16:19) Sapi kana yalingishile vatu vakumafuchi eka vakuhona kujihana vapwenga vaka-Kulishitu vawavisa.

14 Hakuwana nge twapwa tuvaka-kwambulula Wangana, ngocho twatachikiza chikupu ngwetu “Kalunga keshi kutala vatu kumesoko.” (Loma 2:11) Asaka ngwenyi “vatu vosena vavalwile.” (Chimo. 1, 2:4) Katwatela kusopesa vatu kweseka nasolokeso yavoko. Twatela kutachikiza chikupu ngwetu mulimo wetu wapwa wakuhana kanawa unjiho waWangana waKalunga, ngocho twatela kwambulila vatu vosena chamokomoko namuyachi wavo, nalifuchi vafuma, nasolokeso yavo chipwe kwitava chavo.

“Valitwaminyine Kuneha Jipami, Kaha Vamutohwesele Kalunga” (Vili. 11:1-18)

15, 16. Mwomwo ika vaka-Kulishitu vamwe vavaYuleya vakokojwesele Petulu, kaha avalumbunwinyine ngachilihi vyuma vyasolokele?

15 Chakuzeneka kuhuhwasana, Petulu afwililile kuya kuYelusalema akalwezeko vakwavo vyuma vyasolokele. Chasoloka nge vandumbwenyi muYelusalema vevwile ngwavo navatu vakumafuchi eka nawa “vanetavila mazu aKalunga” shimbu kanda ikiye ahete. Omu Petulu ahetele “vaze vakundwijile ungalami vaputukile kumukokojwesa,” mwomwo engilile “muzuvo yavilima nakulya navo.” (Vili. 11:1-3) Vikokojola kavyepukile mwomwo ngwavo vaka-mafuchi eka vanapu vaka-kukavangiza Kulishituko, oloze mwomwo vaYuleya vapwile nakusaka vaka-mafuchi eka vakavangize Jishimbi jize Kalunga ahanyine Mose nalushimbi lwakujihana numba jino Yehova etavile kulemesa chavo. VaYuleya vamwe vaze vapwile tumbaji chavakaluhwililenga kulitwamina kukavangiza Jishimbi jize Kalunga ahanyine Mose.

16 Uno Petulu alumbunwine ngachilihi ovyo ambapachishilile vaze kavapwile vaYuleyako? Kweseka namazu ahali Vilinga 11:4-16, ahanjikile vyuma viwana vize vyasolwele hatoma nge vamutwaminyinyine kuli Kalunga: (1) vamumwenesele chakumwenesa kuli Kalunga (Vesi 4-10); (2) shipilitu yajila yamulwezele vyakulinga (Vesi 11, 12); (3) kangelo ayile kuli Kolonelyu (Vesi 13, 14); (4) shipilitu yajila vayihingunwinyine nahali vaka-mafuchi eka. (Vesi 15, 16) Petulu akukulwile nachihula chize chavakwachile kumichima ngwenyi: “Shikaho, kachi nge Kalunga avahanyine [vatu vakumafuchi eka vaze valumukile nakupwa vaka-kwitava] wana wakanyombo woumwe [shipilitu yajila] uze atuhanyine nayetu [vaYuleya] nawa, etu tunetavila muli Mwata Yesu Kulishitu, nyi ami yami iyaze numba ngumukanyise Kalunga?”—Vili. 11:17.

17, 18. (a) Vyuma ahanjikile Petulu vyalingishile vaka-Kulishitu valinge ika? (b) Mwomwo ika chinahase kupwila chachikalu kupwa vakulinunga muchikungulwilo, kaha vihula muka twatela kulihulisa?

17 Vyuma alumbunwine Petulu vyalingishile jino ava vaka-Kulishitu vashinganyeke vyakulinga. Kutala valitwaminyinyine kumona ulumbi vatu vakumafuchi eka nakuvamona kupwa hivakwavo vaka-Kulishitu tahi? Mbimbiliya yatulweza ngwayo: “Omu [vaposetolo navaka-Kulishitu vaze vapwile vaYuleya] vevwile vyuma kanevi, valitwaminyine kuneha jipami, kaha vamutohwesele Kalunga ngwavo: ‘Navatu vakumafuchi eka nawa Kalunga navetavisa vapihilile nakwalumuka mangana vayoye.’” (Vili. 11:18) Vyuma kanevi vyakwoloka valingile vyalingishile chikungulwilo chilinunge.

18 Chinahase kupwa chachikalu kupwa vakulinunga makumbi ano mwomwo vaka-Kulishitu vamuchano vafuma “kumafuchi osena, nakumiyachi yosena, nakuvatu veka naveka vosena, nakumalimi osena.” (Kuso. 7:9) Ngocho muvikungulwilo vyosena mwatwama vandumbwetu vakumiyachi, nakuvisemwa, naviyoyelo vyakulisezaseza. Shikaho twatela kulihulisa ngwetu: ‘Uno ngweji kumonanga vatu ulumbi mwomwo yakuchisemwa vafuma tahi? Hakuwana nge vatu mukaye vanakulitala hamafuchi, nahamalimi, nahavisemwa, nahavikova, kutala nguli nakwechelela vilinga kana vinguhonese kutwama kanawa navandumbwami tahi?’ Achishinganyekenu vyuma vyasolokele kuli Petulu (Kefwase) omu mwahichile myaka kufuma haze vaka-mafuchi eka valumukile nakupwa vaka-Kulishitu. Petulu echelelele vakwavo vapwile navilinga vyakulimona ulumbi vamulingise ‘alihandule’ kuli vaka-mafuchi eka, oloze Paulu amuhuhumwine. (Ngale. 2:11-14) Shikaho tulihendanu kukumonanga vatu ulumbi.

“Vatu Vavavulu Vapwile Jino Vaka-Kwitava” (Vili. 11:19-26a)

19. Uno vaka-Kulishitu vavaYuleya vamuAndeyoka vaputukile kwambulila veya, kaha vyuma muka vyafuminemo?

19 Uno vaka-kukavangiza Yesu vaputukile kwambulila navatu vakumafuchi eka tahi? Achitalenu havyuma vyasolokele muAndeyoka yakuSulya. d Munganda kana mwatwaminenga vaYuleya vavavulu oloze vatwaminenga mukuunda navatu vakumafuchi eka, ngocho chapwile chachashi kuli vaka-Kulishitu vamuAndeyoka kwambulila vatu vakumafuchi eka. MuAndeyoka mukiko tumbaji vavaYuleya vamwe vaputukile kwambulila “vatu vaze vahanjikilenga chiHelase.” (Vili. 11:20) Mujimbu wamwaza vawambulililenga navaka-mafuchi eka. Yehova akiswile mulimo wakwambulula vazachile, kaha “vatu vavavulu vapwile jino vaka-kwitava.”—Vili. 11:21.

20, 21. Uno Mbalanape asolwele ngachilihi muchima wakulinyisa, kaha tunahase kumulondezeza ngachilihi hakuzata mulimo wakwambulula?

20 Chikungulwilo chamuYelusalema chatumine Mbalanape ayenga kuAndeyoka kuze kwapwile vatu vapwile nakusaka kwivwa kumujimbu wamwaza. Hakuwana nge vavavulu vakwileko kanawa, ngocho mulimo watohwele chikuma. Kaha Mbalanape asakiwile mutu wakumukafwa. Shikaho Saulu uze ejile nakupwa kaposetolo kuli vaka-mafuchi atelemo kumukafwa. (Vili. 9:15; Loma 1:5) Uno Mbalanape akanyine kuya naSaulu hakushinganyeka ngwenyi Saulu mwapwa muka-kunangula wakwipangweji kumuhambakana ikiye tahi? Nduma, Mbalanape alinyishile, ngocho ayile kuTalasu nakutondatonda Saulu ayenga nenyi kuAndeyoka akamukafweko. Vazachililile hamwe nakuzamisa chikungulwilo hamwaka wamuundu.—Vili. 11:22-26a.

21 Uno tunahase kusolola ngachilihi muchima wakulinyisa hakuzata mulimo wakwambulula? Twatela kutachikiza hakumina ngolo jetu nakutachikiza ngwetu tuvosena twatwama nauhashi wakulisezaseza. Chakutalilaho, vamwe vanahase kutachikiza kanawa mwakwambulwila mukutulukila chipwe kuzuvo hizuvo, oloze chinahase kuvakaluhwila kukindulukila kuvatu chipwe kuputuka chilongesa chaMbimbiliya. Shikaho nge muli nakusaka kuhotola uhashi wenu wakwambulula kaha lwezanu vakwenu vamikafwe. Kulinga ngocho nachimikafwa mufukile mumulimo wakwambulula nakupwa vakuwahilila.—Koli. 1, 9:26.

“Kutuma Vyuma Vyakulikafwa Navyo Kuli Vandumbwavo” (Vili. 11:26b-30)

22, 23. Uno vaka-Kulishitu vamuAndeyoka vasolwelele ngachilihi vandumbwavo zangi, kaha vatu jaKalunga makumbi ano veji kuvalondezezanga ngachilihi?

22 KuAndeyoka kukiko “vavangilile kuvuluka tumbaji ngwavo vaka-Kulishitu kweseka nomu atwaminyinyine Kalunga.” (Vili. 11:26b) Eli lijina avahanyine Kalunga, lyatamo kulivulukila vatu vaze veji kukavangizanga Kulishitu mukuyoya chavo. Hakuwana nge vaka-mafuchi eka valumukile nakupwa vaka-Kulishitu, kutala vaka-Kulishitu vavaYuleya navaka-mafuchi eka vaze valumukile nakupwa vaka-Kulishitu valikachile nakuzachila hamwe tahi? Achishinganyekenu havyuma vyasolokele omu kwapwile zala yakalombolombo kafwe mu 46 C.E. e Kushikulu, omu kwepukilenga zala yakalombolombo, vaka-kuhutwa vakiko vavulilenga kuyanda chikuma mwomwo kavapwilenga najimbongo jakutamo navyakulyako. Jino halwola kwepukile zala yakalombolombo, vaka-Kulishitu vavaYuleya vavavulu vaze vatwaminenga muYuleya vapwile vihutu chikuma, ngocho vasakiwile kuvakafwa. Vaka-Kulishitu vamuAndeyoka vosena kuhakilako navaze vakumafuchi eka vaze vevwile mujimbu kana, vatumine “vyuma vyakulikafwa navyo kuli vandumbwavo vaze vatwaminenga muYuleya.” (Vili. 11:29) Vyuma kanevi valingile vyasolwele nge vazangile vandumbwavo.

23 Namakumbi ano, nge vatu jaKalunga vanevu ngwavo vandumbwavo mulifuchi lyavo chipwe lifuchi lyeka vali muukalu, veji kulisuulanga kuvakafwa. JiKomiti jaMitango jeji kutunganga jiKomiti jaKukafwa Vatu Vali muUkalu mangana vakafwe vandumbwetu vaze vali muukalu wakulijila wakufwana nge peho yanyamanganda, namindenda naukalu weka. Hakukafwa vandumbwetu mujila kaneyi tweji kusololanga hatoma ngwetu twalizanga chikuma.—Yowa. 13:34, 35; Yowa. 1, 3:17.

24. Tunahase kusolola ngachilihi ngwetu twamona chakumwenesa vamwenesele Petulu kupwa chachilemu?

24 Etu vaka-Kulishitu vamuchano twatachikiza ngwetu chakumwenesa vamwenesele Petulu helu lyazuvo muNjopa mulikulukaji lyamyaka lyakulivanga chakwata nahali etu. Kalunga uze tweji kulemesanga katala vatu kumesoko. Asaka ngwenyi twambulule kanawa unjiho waWangana kuvatu vosena chamokomoko namuyachi wavo, nalifuchi vafuma, chipwe chiyoyelo chavo. Ngocho tufwilenu kwambulila vatu vosena vamwaza michima valinangule vyaYehova.—Loma 10:11-13.

Nge vandumbwetu vali muukalu, tweji kulisuulanga kuvakafwa

a VaYuleya vamwe vamwenenga ulumbi mutu azachilenga mulimo wakukotongola malambu, mwomwo mulimo kana wamulingishile akwate malambu, natunyama vakufwa navyuma vyeka vyamajilo vize vyasakiwile hakuzata mulimo kana. Vaka-kukotongola malambu kavavetavishile kuya kutembeleko, kaha nachihela chize vazachilililenga mulimo kana chatelele kupwila hahasuku nambaka kafwe jimita 20. Pamo echi chikiko chalingishile Shimona atungile zuvo yenyi “kuchikulo chakalungalwiji.”—Vili. 10:6.

b Talenu lipwata lyakwamba ngwavo, “ Kolonelyu naLizavu lyaMaswalale VavaLoma.”

c Chihande vashimutwilile chakwamba ngwavo, “Jindongi Jamwenemwene Jize Najitukafwa Kulela Vana” chatwama muKaposhi Kakutalila waNovember 1, 2006, lifwo 4-7.

d Talenu lipwata lyakwamba ngwavo, “ Andeyoka yakuSulya.”

e Josephus mutu alinangula mijimbu yakushikulu yavaYuleya ambile ngwenyi, “zala yakalombolombo” yapwileko muchiyulo chaMwangana Claudius (41-54 C.E.).