Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

A3

Bayibolu Chiyenjili Kudi Etu

Nsoneki nawa Mwini Bayibolu diyi cheñi Mukakuyihemba. Yena diyi waletesheli awa mazu ayisoneki:

“Izu daNzambi yetu datwalekañahu haya nyaaka.”—Isaya 40:8.

Awa mazu alala, hela chakwila kwosi mamanyusikiliputi aweni aBayibolu aNsona jachiHeberu nichiAramayiki * hela aNsona jawakaKristu jachiGiriki adiku makonuku. Hanu dinu, tunateli kwiluka ñahi netu Bayibolu yitukweti makonu chalala mwekala nsañu yayeni yatachi yonenewa?

AKAKUKOPOLOLA ANAHEMBI IZU DANZAMBI

Kutalisha kuNsona jachiHeberu, ñakwilu yashindamena hachisemwa chakushankulu chashiliku Nzambi, wahosheli nindi nsañu atela kuyikopolola. * Chakutalilahu, Yehova walejeli anyanta amuIsarela kudikopolwela awenawu Nshimbi jasonekeliwu. (Kuhituluka 17:18) Kubombelahu, Nzambi wayinkeli aLevi mudimu wakuhemba Nshimbi nikutañisha antu. (Kuhituluka 31:26; Nehemiya 8:7) AYudeya chafuminiwu muwunkoli kuBabiloni, kwekalili izanvu dawakakukopolola, hela ansoneki (Sofirimu). (Ezera 7:6, tumazu twaheshina) Mukuhita kwampinji awa ansoneki asonekeli nyikanda 39 yaNsona jachiHeberu.

Hadi nkulakaji jayaaka jinahitihu, ansoneki akopolweli iyi nyikanda nakanañachima. Muyaaka yamuma 500-1500 C.E., izanvu dawansoneki aYudeya ateneneñawu nawu maMasoreti atwalekelihu nanichi chisemwa. Leningrad Codex diyi manyusikiliputi yakushankulu chikupu yamanishiliwu aMasoreti, yakopolweliwu mu 1008/1009 C.E. Hela chochu, kwakwihi nachaaka cha 1950, mamanyusikiliputi aBayibolu hela yikunku yakushika ku 220 ayiwanini hakachi kaNyivuñilu yakuKaluñalwiji Kafwa. Awa mamanyusikiliputi aBayibolu ayisonekeli dehi kubadika yaaka 1000 henohu aLeningrad Codex kanda ekaliku. Kwesekeja kwaNyivuñilu yakuKaluñalwiji Kafwa nayaLeningrad Codex kwamwekeshaña chikuma chalema: Hela chakwila muNyivuñilu yakuKaluñalwiji Kafwa mwekala nsonekelu yamazu yashiyashana, iyi nsonekelu hiyatwala nsañu mwacheñiku.

Indi nyikanda 27 yaNsona jawakaKristu jachiGiriki? Iyi nyikanda asambilili kuyisoneka kudi apostolu aYesu Kristu amakwawu niatumbanji akusambila antesha. AkaKristu akusambila akopolweli iyi nyikanda neyi cheliliwu ansoneki aYudeya. (AKolosi 4:16) Hela chakwila Chiyuulu chaWanta wawaRoma kushilahu niantu amakwawu esekeli kujiyisha nyikanda yejima yawakaKristu yakusambila, yibalu nimamanyusikiliputi amavulu chikupu akushankulu ayihemba kushika nimakonu.

Nsona jawakaKristu ajibalumwini cheñi mumadimi amakwawu. MaBayibolu akusambila ayibalumwini mumadimi akusambila adi neyi Armenian, Coptic, Ethiopic, Georgian, Latin, niSyriac.

KUTONDA NSONA JACHIHEBERU NIJACHIGIRIKI JATELA KUBALUMUNAWU

Bayi neyi mamanyusikiliputi ejima aBayibolu akushankulu ekala nansonekelu yadifwanaku. Hanu dinu, tunateli kwiluka ñahi mazu aweni adiña mumanyusikiliputi yatachi?

Chumichi tunateli kuchesekeja nantañishi wunaleji atudizi 100 kukopolola kapetulu kamukanda. Hela chakwila kapetulu kakeni kanateli kujimbala mukuhita kwampinji, awa makopi 100 neyi ayesekeja akumwekesha nsañu yadiña mukapetulu katachi. Hela chakwila kadizi wejima nateli kuluwañesha, atudizi ejima kwila akoña yiluwa yoyimu nehi. Munjila yoyimu, antu adiza chikupu neyi esekeja yikunku nimakopi anyikanda yaBayibolu akushankulu akwetiwu, anateli kuwana chiluwa chamukakukopolola nikwiluka chadiña mazu aweni akusambila.

“Tukuhosha chikupu netu kwosi kubalumuna kwakushankulu kwabalumunawu choloka neyi ikuku”

Tunateli kwiluka ñahi chikupu netu Bayibolu yitukweti ayibalumuna choloka kwesekeja namazu aweni adiña muBayibolu yatachi? Muntu wadiza chikupu William H. Green wahosheli kutalisha hamazu ekala muNsona jachiHeberu nindi: “Tukuhosha chikupu netu kwosi kubalumuna kwakushankulu kwabalumunawu choloka neyi ikuku.” Muntu wadiza chikupu Bayibolu F. F. Bruce niyena wasonekeli kutalisha haNsona jawakaKristu jachiGiriki, hela jatenañawu nawu Chitiyañenu Chachiha nindi: “Wunsahu wakumwekesha nawu Chitiyañenu Chachiha chekala chalala wawuvulu nankashi kubadika wanyikanda yayivulu yasonekawu antu amakwawu, dichi wunsahu weniwu kwosi muntu wunateli kuwujinoka.” Wahosheli cheñi nindi: “Neyi chakwila Chitiyañenu Chachiha chadiña nyikanda yakukaayi, kachi wunsahu wayu kwosi muntu wadi kuwujinoka hela hantiku.”

Kapetulu 40 kamukanda waIsaya muNyivuñilu yakuKaluñalwiji Kafwa (yasonekeliwu mu 125 nakushika mu 100 B.C.E.)

Chayesekejeliwu namamanyusikiliputi achiHeberu asonekeliwu dehi kwakwihi nekombakaji dayaaka dahitilihu, awaninimu hohu tuyiluwa twantesha nawa twatuvulu twadiña munsonekelu yamazu

Kapetulu 40 kamukanda waIsaya muAleppo Codex, manyusikiliputi yalema yachiHeberu yaMasoreti yasonekeliwu kwakwihi na 930 C.E.

Nsona jachiHeberu: Bayibolu yaNsona jaKaayi Kakaha yaNsona jachiHeberu yaIngilishi yamu (1953-1960) yashindameneni haBiblia Hebraica, yasonekeliwu kudi Rudolf Kittel. Kufuma hayina mpinji, nyikanda yaNsona jachiHeberu yakusoneka chachiha yaBiblia Hebraica Stuttgartensia niBiblia Hebraica Quinta, anabombelimu kusandujola kwakatataka kunashindameni haNyivuñilu yakuKaluñalwiji Kafwa kushilahu nimamanyusikiliputi amakwawu akushankulu. Awa antu adiza chikupu asonekeli nsona jaLeningrad Codex mukachi mwamweni hamu natumazu twaheshina twakwesekeja namazu ekala mumamanyusikiliputi amakwawu, adi neyi Samaritan Pentateuch, Dead Sea Scrolls, Greek Septuagint, Aramaic Targums, Latin Vulgate, niSyriac Peshitta. Hakuhituluka muBayibolu yaNsona jaKaayi Kakaha yitukweti yaIngilishi, atalili mwejima muyedi, muBiblia Hebraica Stuttgartensia nimuBiblia Hebraica Quinta.

Nsona jachiGiriki: Hakachi kachaaka cha 1851 ni 1881, antu adiza chikupu B. F. Westcott niF.J.A. Hort esekejeli mamanyusikiliputi adiñaku aBayibolu niyikunku haloñesheleñawu nsona jachiGiriki jajeni amweniwu nawu asumbwañeni chikupu nansona jajeni jatachi. Muchaaka cha 1950, Kometi Yawakakubalumuna Bayibolu yaNsona jaKaayi Kakaha yazatishili iji nsona jajeni jatachi hakubalumuna Bayibolu. Nyilela yikwawu yatachi, yakuhwelelawu nawu ayisonekeli muyaaka nkulakaji yamuchiyedi niyamuchisatu C.E., niyena ayizatishili. Kufuma henohu, anawaninihu nyilela yikwawu yayivulu. Kubombelahu, kudi cheñi nsona jabalumwiniwu aNestle naAland niaUnited Bible Societies, nsona jeniji jekala nansañu yamunyikanda yinabalumuniwu akakudiza akatataka. Yuma yikwawu yawaniniwu muniku kusandujola ayisoneka muniyi Bayibolu.

Kushindamena haniji nsona, chinamwekani hatooka nawu mavasi amakwawu amuNsona jawakaKristu jachiGiriki awanikaña mumaBayibolu amakulu, chidi neyi King James Version, ayibombelelimu kudi akakukopolola akumakumishilu nawa hiyadiña hakachi kaNsona jonenewaku. Hela chochu, chineli kwambula mavasi akwitejeli dehi hakubalumuna maBayibolu muyaaka yamuma 1550, kufumishamu awa mavasi kunaleteshi nchindilu yamavasi mumaBayibolu amavulu kushala namapwata. Mavasi diwenawa, Matewu 17:21; 18:11; 23:14; Maku 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Yowanu 5:4; Yilwilu 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; niARoma 16:24. Muyinu Bayibolu yinahitulukiwu, hamaluña hejima hadi mavasi anafumishiwu anashihu chinjikijilu chatumazu twaheshina.

Kutalisha hakukunkulula kwakulehi kwaMaku 16 (mavasi 9-20), kukunkulula kwakwihi kwaMaku 16, nimazu ekala haYowanu 7:53–8:11, kunakumwekesha hatooka nawu awa mavasi hiyadiña mumamanyusikiliputi aweni atachiku. Dichi, awa mazu abula kwikala alala hiyanayibombeli muyinu Bayiboluku. *

Mazu amakwawu anayihimpi kulonda esekeji nayuma yetejawu antu adiza chikupu nawu diyamwekeshaña chikupu chadiña nsona jajeni jatachi. Chakutalilahu, kwesekeja namamanyusikiliputi amakwawu, Matewu 7:13 yatañewaña nawu: “Iñililenu muchiisu chanyanya, muloña chiisu cheneni ninjila yabwambwañana yatwalaña kukujilumuka.” MumaBayibolu akunyima aNsona jaKaayi Kakaha aIngilishi, izu dakwila nawu “chiisu” hiyadishili munsonaku. Hela chochu, kusandujola cheñi mumanyusikiliputi kwaletesheli kukunkulula nawu izu dakwila nawu “chiisu” dadiñamu munsona jajeni jatachi. Dichi adishilimu muyinu Bayibolu yakatataka. Kudi cheñi mukwawu munawahishiwu. Hela chochu, iku kuhimpika kwantesha hohu nawa hikunahimpi nsañu yayeni yaMwizu daNzambiku.

Manyusikiliputi yanyilela ya 2 AKorinda 4:13–5:4 yasonekeliwu kwakwihi na 200 C.E.

^ para. 5 Yatenawu nawu Nsona jachiHeberu.

^ para. 7 Chuma chaletesheli awa mamanyusikiliputi ayikopololi himuloña wakwila ayisonekeleli hayuma yakisikaña.

^ para. 18 Wunsahu wukwawu wunakumwekesha chaletesheli awa mavasi ayimoneña kubula kwikala alala munateli kuwuwana mutumazu twaheshina twamuBayibolu yaIngilishi yaNew World Translation of the Holy Scriptures—With References, yedishiliwu mu 1984.