Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

A5

Ijina daNzambi muNsona jawakaKristu jachiGiriki

Antu adiza jaBayibolu etejaña nawu ijina daNzambi, dasonekawu nansona jaTetragiramatoni (יהוה), dawanikaña kwakwihi namapampa 7,000 munsona jatachi jaNsona jachiHeberu. Hela chochu, antu amavulu atoñojokaña nawu idi ijina hidadiña munsona jatachi jaNsona jawakaKristu jachiGirikiku. Dichaletesha maBayibolu amavulu amakonu kubula kuzatisha ijina Yehova hakubalumuna Chitiyañenu Chachiha. Nihakubalumuna mazu azomweniwu muNsona jachiHeberu mwadiña Tetragiramatoni, akakubalumuna amavulu asonekaña “Mwanta” chatela asoneki ijina daNzambi.

Bayibolu yaNsona jaKaayi Kakaha hiyalondela ichi chaakuku. Yazatisha ijina Yehova mapampa 237 muNsona jawakaKristu jachiGiriki. Hakwila eli mwenimu, akakubalumuna atoñojokeli hayuma yiyedi yalema: (1) Mamanyusikiliputi achiGiriki itukweti makonu hidiwu adiñaku hatachiku. Hakachi kamamanyusikiliputi amavulu itukweti makonu, amavulu ayisonekeli henohu mwahita dehi kwakwihi nayaaka nkulakaji jiyedi kufuma hasonekeliwu mamanyusikiliputi atachi. (2) Hayina mpinji, antu akopolweleña awa mamanyusikiliputi atela afumishilimu Tetragiramatoni nakusinsishamu Kyʹri·os, izu dachiGiriki dalumbuluka nawu “Mwanta,” hela akopolweli mumanyusikiliputi mwadiña mwafumishawu dehi ijina daNzambi.

Kometi Yawakakubalumuna Bayibolu yaNsona jaKaayi Kakaha yelukili chikupu nawu yikweti wunsahu walala wunakumwekesha nawu Tetragiramatoni yadiña mumamanyusikiliputi atachi achiGiriki. Kufuukula kwawu kwashindameneni haniwu wunsahu:

  • Makopi aNsona jachiHeberu azatishileñawu mumafuku aYesu niawatupostolu mwadiña Tetragiramatoni munsona jejima. Kunyima, antu antesha akaanini iwu wunsahu. Ilaña chineli makopi aNsona jachiHeberu asonekeliwu kunyima muyaaka nkulakaji yakusambila ayiwanini kwakwihi naQumran, anamanishi ntaadi yejima.

  • Mumafuku aYesu niapostolu indi, Tetragiramatoni yadiña cheñi munsona jachiGiriki jabalumwiniwu kufuma muNsona jachiHeberu. Hadi yaaka yayivulu, antu adiza atoñojokeleña nawu mumamanyusikiliputi aSeptuagint achiGiriki abalumwiniwu kufuma muNsona jachiHeberu mwadiña mwosi Tetragiramatoni. Chashikili mu 1950, yibalu yayikulu nankashi yaSeptuagint yachiGiriki yadiñaku mumafuku aYesu ayitwalili kudi awa antu adiza chikupu kulonda ayishinshiki. Muniyi yibalu mwadiña ijina daNzambi, dasonekeliwu munsona jachiHeberu. Dichi, mumafuku aYesu, mumakopi aNsona jachiGiriki mwadiña ijina daNzambi. Hela chochu, muyaaka nkulakaji yamuchiwana C.E., mamanyusikiliputi aSeptuagint yachiGiriki, adi neyi Codex Vaticanus niCodex Sinaiticus, mumukanda waKutachika kushika kuMalaki himwadiña ijina daNzambiku (hamaluña hadisonekeliwu mumamanyusikiliputi atachi). Dichi, tukuhayama wanyi hakumona nyikanda yahembeliwu kufuma hayina mpinji, mwosi ijina daNzambi munyikanda yatenañawu nawu Chitiyañenu Chachiha, hela netu chibalu chaBayibolu chaNsona jachiGiriki.

    Yesu washimwini hatooka nindi: “Ami nenzi mwijina daTata yami.” Wakonkomweneni cheñi nindi nyidimu yindi wayikoñeleleña “mwijina daTata” yindi

  • Nsona jawakaKristu jachiGiriki jamwekeshaña nawu Yesu wamuteneneña Nzambi hejina nawa wayilejeleña antu kulonda adiluki. (Yowanu 17:6, 11, 12, 26) Yesu wahosheli hatooka nindi: “Ami nenzi mwijina daTata yami.” Wakonkomweneni cheñi nindi nyidimu yindi wayikoñeleleña “mwijina daTata” yindi.—Yowanu 5:43; 10:25.

  • Chineli Nsona jawakaKristu jachiGiriki jadiña jonenewa jabombeleliwu kuNsona jajila jachiHeberu, dichi neyi ijina daYehova dishikena kufumamu, chumichi chikumwekesha kwambokelamu. Kwakwihi nahakachi kayaaka nkulakaji yakusambila C.E., kambanji Yakoba wayilejeli akulumpi muYerusalema nindi: “Simeyona nalumbululi chiwahi chikupu Nzambi chabalumukililiyi kudi antu akunyuza katachi nakunonamu antu ejina dindi.” (Yilwilu 15:14) Mazu ahosheli Yakoba adi kwikala amukunkulwayi neyi chakwila antu hayina mpinji hiyelukili hela kuzatisha ijina daNzambiku.

  • Ijina daNzambi damwekenaña muwihi muNsona jawakaKristu jachiGiriki. HaChimwekeshu 19:1, 3, 4, 6, ijina daNzambi didi mukachi kezu ‘daHaleluya.’ Idi izu dafuma kunhoshelu yachiHeberu yaya mukwila nawu “Mushimekenu Ya.” “Ya” hiijina daYehova muwihi. Majina amavulu azatishawu muNsona jawakaKristu jachiGiriki ayifumishili kwijina daNzambi. Nyikanda yikwawu yashimunaña nawu ijina daYesu daya mukwila nawu “Yehova Diyi Wamwinu.”

  • Nyikanda yawaYudeya yakushankulu yamwekeshaña nawu akaKristu aYudeya azatishileña ijina daNzambi munyikanda yawu. Tosefta, mukanda mwasonekawu nshimbi wamanishiliwu kusoneka kwakwihi na 300 C.E., wahosha kutalisha hanyikanda yawakaKristu yocheliwu haSabata nindi: “Nyikanda yawakaKushimwina niyawaminim [yelañawu nawu yawakaKristu aYudeya] hiyakaanini kuyochaku. Ilaña etejeli nawu ayochi, ayocheli henohu niIjina daNzambi didi mwomu.” Mukanda wowumu wahosha cheñi mazu ahosheliyi Rabi Yosé wakuÑaliliya, wadiñaku kumatachikilu ayaaka nkulakaji yamuchiyedi C.E., wahosheli nindi mumafuku amakwawu mumulungu, “antu atabwileña yipapilu hadi Ijina daNzambi dasonekeliwu muniyi nyikanda [wateneneña nyikanda yawakaKristu] nakuyihembela kwacheñi, kufumahu dinu hiyakwocha mukanda wejima.”

  • Antu amakwawu adiza Bayibolu etejaña nawu chinakumwekana neyi ijina daNzambi dawanikaña muNsona jachiHeberu jakuzomona jekala muNsona jawakaKristu jachiGiriki. Mwishina damutu “Tetragiramatoni yidi muChitiyañenu Chachiha,” The Anchor Bible Dictionary yahosha nawu: “Kudi wunsahu wamwekeshaña nawu Tetragiramatoni, Ijina daNzambi, Yahweh, damwekenaña munsona jikwawu hela jejima jakuzomona muChitiyañenu Chachikulu jekala muChitiyañenu Chachiha hampinji yatachi kusoneka Chitiyañenu Chachiha.” Muntu wadiza chikupu George Howard wahosheli nindi: “Chineli Tetragirami achidiña kuyisoneka mumakopi amaBayibolu achiGiriki [muSeptuagint] Nsona yazatishileñawu akakwitiya atachi, twatela kukuhwelela netu ansoneki aChitiyañenu Chachiha, hakuzomona mazu amuNsona, ahembeli Tetragirami yadiña munyikanda yamuBayibolu.”

  • Akakubalumuna Bayibolu aya mpuhu azatisha ijina daNzambi muNsona jawakaKristu jachiGiriki. Awa akakubalumuna amakwawu atachikili dehi kushamu idi ijina henohu Bayibolu yaNsona jaKaayi Kakaha yaIngilishi kanda ayidishi. Awa akakubalumuna abalumwini maBayibolu adi neyi: A Literal Translation of the New Testament . . . Kufuma muNsona jamuManyusikiliputi yaVatican, yabalumwiniwu kudi Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, yabalumwiniwu kudi Benjamin Wilson (1864); The Epistles of Paul in Modern English, yabalumwiniwu kudi George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, yabalumwiniwu kudi W. G. Rutherford (1900); The New Testament Letters, yabalumwiniwu kudi J.W.C. Wand, Bishop of London (1946). Kubombelahu, Bayibolu yabalumwiniwu muSpanishi mukutachika kwayaaka nkulakaji yamu 20, mukakubalumuna Pablo Besson wazatishili “Jehová” haYuda 14, nawa wasonekeli tumazu twaheshina kwakwihi na 100 muBayibolu yabalumwiniyi twamwekeshaña nawu hiijina daNzambi. Kunyima kwakweni henohu awa maBayibolu kanda ayibalumuni, Nsona jachiHeberu jabalumwiniwu kwikala Nsona jawakaKristu jachiGiriki kufuma mu 1550 nakuya hambidi azatishili Tetragiramatoni hamaluña amavulu. Mwidimi dachiGerman hohu, nyitapu yamaBayibolu 11 yabalumunawu azatisha “Yehova” (hela muchiHeberu datenañawu nawu “Yahweh”) muNsona jawakaKristu jachiGiriki, ilaña akakubalumuna awana abombela ijina daNzambi mutubutilu kunyima yejina “Mwanta.” Nyitapu yamaBayibolu akubadika 70 achiGerman azatisha ijina daNzambi mutumazu twaheshina hela mumakomenti.

    Ijina daNzambi haYilwilu 2:34 muBayibolu yaThe Emphatic Diaglott, yabalumwiniwu kudi Benjamin Wilson (1864)

  • MaBayibolu abalumunawu mumadimi ashiyashana akubadika ha 100 akweti ijina daNzambi muNsona jawakaKristu jachiGiriki. Madimi amavulu amuAfrica, America, Asia, Europe nihaPacific-island azatishaña ijina daNzambi chikupu. (Talenu ndandanda yidi  hefu 1742 ni 1743.) Akakubalumuna anawa maBayibolu afuukwilihu kuzatisha ijina daNzambi kushindamena hayikuma yitunateni hewulu. MaBayibolu amakwawu aNsona jawakaKristu jachiGiriki anabalumuniwu katataka, chidi neyi Rotuman Bible (1999), mwazatishawu “Jihova” mapampa 51 mumavasi 48, niBayibolu yaBatak (Toba) (1989) yakuIndonesia, mwazatishawu “Jahowa” mapampa 110.

    Ijina daNzambi haMaku 12:29, 30 muBayibolu yamwidimi daHawaii 1816

Chakadi nikujina, kudi wunsahu wawuvulu waletesha akakubalumuna kufuntisha ijina daNzambi, Yehova, muNsona jawakaKristu jachiGiriki. Chumichi dichelawu niakakubalumuna aBayibolu yaNsona jaKaayi Kakaha. Alemesha ijina daNzambi nankashi nawa atiyaña woma wakufumisha chuma chidi chejima chadiña munsona jajeni jatachi.—Chimwekeshu 22:18, 19.