Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

A4

Ijina daNzambi muNsona jawakaKristu jachiHeberu

Ijina daNzambi munsona jachiHeberu chakushankulu dazatishileñawu henohu kanda ayitwali muwunkoli muBabiloni

Ijina daNzambi munsona jachiHeberu dazatishileñawu hanyima yakuyitwala muwunkoli muBabiloni

Ijina daNzambi, dasonekawu nansona jachiHeberu jiwana יהוה, dawanikaña kwakwihi na 7,000 muNsona jachiHeberu. Muyinu Bayibolu, iji nsona jiwana jatenañawu nawu Tetragiramatoni ajibalumuna nawu, “Yehova.” Idi didu ijina dawanikaña mapampa kakavulu muBayibolu. Hela chakwila ansoneki onenewa amutena Nzambi nankumbu jajivulu nimazu akumutontojola, adi neyi “Wañovu Jejima,” “Mukakubadika Chikupu,” nawa “Mwanta,” Tetragiramatoni didu ijina dindi dadeni dazatishawu hakumutena Nzambi.

Yehova Nzambi yomweni walejeli ansoneki aBayibolu kuzatisha ijina dindi. Chakutalilahu, wamwoneneni kaprofwetu Yoweli kusoneka nindi: “Muntu wejima wukutambika hejina daYehova akamwamwina.” (Yoweli 2:32) Nawa Nzambi wakojejeli ñimbi yaMasamu wumu kusoneka nindi: “Antu eluki nawu eyi, eyi wukweti ijina daYehova, Yeyi nkaweyi hohu Mukakubadika Chikupu heseki dejima.” (Masamu 83:18) Ijina daYehova dawanikaña mapampa akushika ku 700 mumukanda waMasamu hohu, mukanda mwekala nhoshelu yankinji yateleliwu kwimbawu nikuhosha kudi antu jaNzambi. Hanu dinu, muloñadi mumaBayibolu amavulu chimwabulila ijina daNzambi? Muloñadi ayinu Bayibolu chiyazatishila ijina dakwila nawu “Yehova”? Nawa ijina daNzambi dakwila nawu Yehova datalisha mudihi?

Yibalu yaMasamu yaweniwu muMuvuñilu wamuKaluñalwiji Kafwa wasonekeliwu muchikunku chatachi chankulakaji yayaaka yakusambila C.E. Awa mazu anayisoneki munsona jachiHeberu chahosheleñawu antu hanyima yakuyitwala muwunkoli muBabiloni, ilaña Tetragiramatoni ayisoneka kakavulu nawa munjila yamboka-mboka muchiHeberu chakushankulu

Muloñadi mumaBayibolu amavulu chimwabulila ijina daNzambi? Kudi yuma yayivulu yakojeja. Amakwawu atoñojokaña nawu Nzambi Wañovu Jejima hatela kwikala nejina dakumutena nachuku. Amakwawu ayiluwañesha nakashidikilu kawaYudeya kakubula kuzatisha ijina daNzambi, hadaha achiinaña kudihosha kasawuntu idi ijina. Amakwawu niwena atoñojokaña nawu chineli kwosi weluka chakutena ijina daNzambi, chachiwahi hohu kuzatisha nkumbu, yidi neyi “Mwanta” hela “Nzambi.” Kutoñojoka muniyi njila kwakuwahi wanyi kwesekeja nayuma yinashimuniwu heshina:

  • Antu ataadikaña nawu Nzambi Wañovu Jejima hatela kwikala nejina dindiku, adiwulaña chikuma chakwila nawu mumakopi atachi Ezu dindi, kushilahu ninowu ahembeliwu henohu Kristu kanda, mwadiña ijina daNzambi. Neyi chitwashimuna dehi hewulu, Nzambi washimwini nindi ijina dindi adisoneki Mwizu dindi mapampa akushika ku 7,000. Chakadi nikujina, nakukeña nindi twiluki ijina dindi nikudizatisha.

  • Akakubalumuna afumishaña idi ijina muloña wakashidikilu kawaYudeya eluka wanyi ichi chikuma. Hela chakwila ansoneki awaYudeya amakwawu akaanaña kutena idi ijina, ilaña hiyadifumishili mumakopi awu aBayiboluku. Munyivuñilu yakushankulu yawaniniwu muQumran kwakwihi naKaluñalwiji Kafwa, mwekala idi ijina hamaluña amavulu. Akakubalumuna Bayibolu amakwawu ahoshaña nawu ijina daNzambi dadiña mwomu munsona yatachi ilaña asinsishilihu nkumbu yakwila nawu “MWANTA” munsona yamaneni. Ilaña tunateli kwihula netu, Muloñadi awa akakubalumuna chasinsishilañawu hela kufumisha ijina daNzambi muBayibolu henohu aneluki nawu dekala muBayibolu mapampa kakavulu? Hinyi wayinka wuswa wakuhimpa? Awenawu diwu adi nañakwilu.

  • Antu ahoshaña nawu ijina daNzambi kwila adizatisha nehi muloña eluka wanyi chakuditena dikwila nawu hiyatela nikuzatisha ijina daYesuku. Muloña atumbanji twaYesu akusambila ateneneña ijina daYesu chambukaku nachaditenañawu akaKristu makonu. AkaKristu aYudeya ateneneña ijina daYesu nawu Yeshuwa. Nawa nkumbu yakwila nawu “Kristu” ayiteneneña nawu Mashiyaki, hela “Mesiya.” AkaKristu aGiriki amuteneneña nawu I·e·sousʹ Khri·stosʹ, nawa akaKristu ahosheleña chiLatini amuteneneña nawu Ieʹsus Chriʹstus. Nawunlomboli waspiritu, ijina dindi dabalumwiniwu muchiGiriki adisonekeli muBayibolu, chinakumwekesha nawu akaKristu akusambila niwena azatishileña idi ijina kwesekeja nachaditeneneñawu mwidimi dawu. Munjila yoyimu, Kometi yaBayibolu yaNsona jaKaayi Kakaha yamweni nawu chatelela kuzatisha ijina dakwila nawu “Yehova,” hela chakwila iyi nsonekelu hiyinesekani chikupu nachaditeneneñawu ijina daNzambi muchiHeberu chakushankuluku.

Muloñadi Bayibolu yaNsona jaKaayi Kakaha chiyazatishila ijina dakwila nawu “Yehova”? MuIngilishi, iji nsona jiwana jaTetragiramatoni (יהוה) jemenañaku makonsonati YHWH. Neyi chasonekañawu mazu ejima amuchiHeberu chakushankulu, Tetragiramatoni hiyadiña namavaweluku. Henohu antu achidi kuhosha chiHeberu chakushankulu, antañi ashileñamu mavawelu atelela.

Chelili munahiti dehi yaaka kwakwihi nekombakaji kufuma hakumishiliwu kusoneka Nyikanda yachiHeberu, aYudeya adizili aweni njila yakutenenamu mazu hela yinjikijilu yakuyikwashaku kwiluka mavawelu akuzatisha hakutaña chiHeberu. Hayina mpinji, aYudeya amavulu atoñojokeleña mwaluwa nawu, muntu wukutena ijina daNzambi nakuluwañesha, dichi adihimpili namajina amakwawu. Chinakumwekana neyi hakusoneka Tetragiramatoni, abombeli mavawelu adiña mumajina amakwawu atuñiliwu nakuyisoneka nanana makonsonati awana emenañaku ijina daNzambi. Dichi mamanyusikiliputi adiña nanowu mavawelu hiyatukwashaña kwiluka chateneneñawu ijina daNzambi muchiHeberuku. Amakwawu atoñojokaña nawu idi ijina aditeneneña nawu “Yahweh,” ilaña antu amakwawu aditenenaña mwacheñi. Muvuñilu wawaniniwu muKaluñalwiji Kafwa wukweti chikunku chamukanda waaLevi mwasonekeliwu ijina daNzambi nantiyakenu yachiGiriki nawu Iao. Kubombela hansonekelu yanidi ijina, ansoneki akushankulu achiGiriki ateneneña idi ijina cheñi nawu Iae, I·a·beʹ, ni I·a·ou·eʹ. Hela chochu, haniyi nsañu tukukolelahu wanyi. Tuhoshi hohu netu tweluka wanyi chateneneñawu ambuña aNzambi akushankulu idi ijina muchiHeberu. (Kutachika 13:4; Kwidika 3:15) Ilaña tweluka netu Nzambi wazatishileña ijina dindi hakuhosha nawantu jindi, nawa antu jindi azatishileña ijina dindi hakuhosha nindi nawa hakuhanjeka nawakwawu aditeneneña mukukasunuka.—Kwidika 6:2; 1 Anyanta 8:23; Masamu 99:9.

Muloñadi yinu Bayibolu chiyazatishila ijina dakwila nawu “Yehova”? Muloña idi ijina atachikili dehi kudizatisha muLunda.

Ijina daNzambi haKutachika 15:2 muBayibolu yabalumwiniyi William Tyndale muPentateuch, 1530

Ijina daNzambi adisonekeli katachi muBayibolu yaIngilishi mu 1530 yabalumwiniwu kudi William Tyndale kufuma munyikanda yakusambila yitanu (Pentateuch). Wazatishili ijina dakwila nawu “Iehouah.” Mukuhita kwampinji, idimi daIngilishi dahimpikili, ijina daNzambi atachikili kudisoneka nansona jajiha. Chakutalilahu, mu 1612, Henry Ainsworth wazatishili ijina dakwila nawu “Iehovah” mumukanda wejima wabalumwiniyi waMasamu. Chelili iwu mukanda awuhituluki nakuwupulintila hamu naPentateuch mu 1639, idi ijina dakwila nawu “Yehova” adizatishili. Mu 1901, akakubalumuna edishili Bayibolu yaAmerican Standard Version azatishili ijina dakwila nawu “Yehova” hamaluña hasonekeliwu ijina daNzambi munyikanda yachiHeberu.

Hakulumbulula chasonekeleliyi ijina dakwila nawu “Yehova” chatela asoneki nindi “Yahweh” mumukanda wasonekeliyi mu 1911 waStudies in the Psalms, muntu wumu wadiza nankashi jaBayibolu Joseph Bryant Rotherham wahosheli nindi wakeñeli kuzatisha “ijina delukawu nankashi (nawa dikwitejawu chiwahi) antu akatañaña Bayibolu.” Mu 1930 muntu wadiza nankashi jaBayibolu A. F. Kirkpatrick niyena wahosheli mazu adifwanaku hanzatishilu yejina dakwila nawu “Yehova.” Nindi: “Antu adiza chahoshañawu antu makonu ahoshaña nawu ijina daNzambi atela kudisoneka nawu Yahveh hela Yahaveh; ilaña YEHOVA hiijina delukawu antu chikupu muIngilishi, nawa ntenenu yayeni yalema wanyi ilaña neyi twiluka netu idi ijina hiIjina Dadeni dichuma chalema, bayi neyi nkumbu yidi neyi ‘Mwantaku.’”

Tetragiramatoni, YHWH: “Wakojejaña Yuma Kwikalaku”

Izu HWH: “kwikalaku”

Indi ijina dakwila nawu Yehova datalisha mudihi? MuchiHeberu, ijina dakwila nawu Yehova dafuma kwizu dalumbuluka nawu “kwikala,” nawa antu amavulu adiza ahoshaña nawu idi ijina dafuma kwizu dachiHeberu daleteshaña yuma yikwawu kuzatika. Dichi, Kometi yaBayibolu yaNsona jaKaayi Kakaha yeluka nawu ijina daNzambi datalisha mukwila nawu “Wakojejaña Yuma Kwikalaku.” Yitoñojoka yawantu adiza nankashi Bayibolu yashiyashana, dichi etu bayi tujinokaña mwatalisha idi ijinaku. Kwesekeja namwatalisha idi ijina damutelela Yehova muloña hiNleñi wayuma yejima nawa washikijaña nkeñelu yindi. Hakojejeli hohu mawulu nimaseki niyileñaleña yikweti maana kwikalakuku, ilaña kwesekeja chinakumwekana yuma, watwalekañahu kukojeja nkeñelu yindi kushikijewa.

Dichi, mwatalisha ijina daYehova mwabadika mazu ekala haKwidika 3:14, hitwatañaña nawu: “Nukwikala Mwejima Munukufuukula Kwikala” hela “Nakekala Kwesekeja Nanomu Munakakeña Kwikala.” Kuhosha hohu chalala, awa mazu hiyalumbulula chikupu mwatalisha ijina daNzambiku. Ilaña, atulejaña yilwilu yikwetiyi Nzambi, nawu wekalaña mwejima munakeñiyi hanoyu mpinji kulonda yashikiji nkeñelu yindi. Hela chakwila ijina daYehova datalisha mwenimu, bayi neyi datalisha hohu mukwikala munakeñiyi yomweniku. Mwabombela cheñi yuma yakojejañayi kumwekana kutalisha kuyuma yaleñayi nikushikijewa kwankeñelu yindi.