Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

Kulumbulula Mazu amuBayibolu

A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U W Y Z

A

  • Abi.

    Hanyima yakufuma muwunkoli muBabiloni, ijina dakakweji kamuchitanu hakalenda yajila yawaYudeya nawa kakweji kamu 11 hakalenda yakukaayi. Katachikilileña hakachi kaJuly nakushika hakachi kaAugust. Hiyakitena hejina muBayiboluku, ilaña akumina dakukitena nawu “kakweji kamuchitanu.” (Kuc 33:38; Ezr 7:9)​—Talenu Nsañu Jikwawu B15.

  • Abibi.

    Ijina dadeni dakakweji katachi hakalenda yajila yawaYudeya nawa kakweji kamu 11 hakalenda yakukaayi. Datalisha mukwila nawu “Nyitu yaNdenda (yaMbutu)” nawa katachikilileña hakachi kaMarch nakushika hakachi kaApril. Hanyima yakwila aYudeya anafunti dehi kufuma kuBabiloni, akiteneneña nawu Nisani. (Kuh 16:1)​—Talenu Nsañu Jikwawu B15.

  • Adari.

    Hanyima yakufuma muwunkoli muBabiloni, ijina dakakweji kamu 12 hakalenda yajila yawaYudeya nawa kakweji kamu 6 hakalenda yakukaayi. Katachikilileña hakachi kaFebruary nakushika hakachi kaMarch. (Esi 3:7)​—Talenu Nsañu Jikwawu B15.

  • AFwarisi.

    Hiizanvu deneni dawakakudifukula kwawaYudeya munkulakaji yakusambila C.E. Hiyafumini muchisaka chawupristuku, ilaña ahembeleña Nshimbi chikupu kushilahu tuhu nikalushimbi kakehelamu, nawa alemesheli tushidikilu twahakanwa neyi chalemesheliwu nshimbi. (Mat 23:23) Akaanishileña yaaku yawaGiriki kuluwañesha antu, nawa chineli adiña adiza Nshimbi nitushidikilu, adiña nawuswa nankashi hadi antu. (Mat 23:2-6) Amakwawu adiña cheñi ayilolu muSanihedirini. Amutaadikishileña Yesu nankashi hakuhemba Sabata, tushidikilu nikudikunda nawakanshidi niakakutambula nyisonku. Amakwawu ekalili akaKristu, kushilahu niSawulu wakuTarusa.​—Mat 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; Yil 26:5.

  • Akakuhemba Mwanta.

    Izanvu damashidika awaRoma elishiliwu kwikala anhembi amwanta waRoma. Anhembi ekalili nañovu nankashi munsañu jamatuña nachiyuulu jakuhakwilaku hela kumufumishahu mwanta kuzatisha ñovu.​—Fwp 1:13.

  • Akakumulondela Herodi.

    ​—Talenu HERODI; AKAKUMULONDELA.

  • Akaya.

    MuNsona jawakaKristu jachiGiriki, kabeta kaRoma kakuchidiilu chaGirisi nimusumba weneni muKorinda. Akaya mwabombeleli Peloponizi yejima niiluña dahakachi kachituutu chaGirisi. (Yil 18:12)​—Talenu Nsañu Jikwawu B13.

  • Akerubi.

    Awa hiyañelu akweti yifulu yamaneni azataña nyidimu yadimena. Ambukaku nawaSerafi.​—Kut 3:24; Kwi 25:20; Isa 37:16; Heb 9:5.

  • Alabasita.

    Ijina debotolu danyanya damanji evumba dadiwahi dakutuña nelola dawanikaña kwakwihi naAlabastroni, muEjipitu. Iyi nyilondu kakavulu adiña nakuyituña nanyivumbu yasoñoloka yinateli kukasawu kulonda kukañesha manji evumba dadiwahi kubula kuvwa. Idi Ilola nidena aditenaña nawu alabasita.​—Mak 14:3.

  • Alamoti.

    Izu dazatishañawu mukwimba daya mukwila nawu “Atunkaña; Ayañadima,” hadaha anakutena mazu asapulano embañawu kudi ayañadima. Chinakumwekana neyi adiña nakudizatisha kumwekesha nawu kamina hela mazu ateleleli kutiyakena hewulu.​—1Ku 15:20; Ms 46:Mut.

  • Alefwa nawa Omega.

    Majina ansona yatachi niyakukumishaku muawufabeti yachiGiriki; ayizatisha hamu kapampa kasatu muChimwekeshu kwikala nkumbu yaNzambi. Munawa mavasi, awa mazu atalisha mukwila nawu “yami mutachi nawa wakukuminina” nawa “ntachikilu nawa nkumishilu.”​—Chi 1:8; 21:6; 22:13

  • Amagedoni.

    Kufuma kwizu dachiHeberu daHari Megidoni, daya mukwila nawu “Mpidi yaMegido.” Idi izu adikunjika “kunjita yefuku deneni daNzambi Wañovu Jejima” hakadipompeshawu “anyanta ahanu hamaseki hejima” kulonda akazuñi njita naYehova. (Chi 16:14, 16; 19:11-21)​—Talenu LUKADI LWASWEJA.

  • AMediya; Mediya.

    Antu afumini muchisaka chamwana kaYafweta weyala Madayi; ashakamineña hamapidi esekana amuIrani odu dekalili ituña daMediya. AMediya adibombeli nawaBabiloni kulonda ashindi Asiriya. Hayina mpinji, Peresi kadiña kabeta kamuMediya, ilaña Kirusi wadikañili nawaMediya ayibombeli netuña daPeresi nakutuña Wanta waMediya naPeresi owu washindili Wanta Neo-Babiloni mu 539 B.C.E. HaPentekosta mu 33 C.E., muYerusalema aMediya niwena adiña hohu. (Dan 5:28, 31; Yil 2:9)​—Talenu Nsañu Jikwawu B9.

  • Ameni.

    “Chiikali mwomwenomu,” hela “chalala.” Idi izu dafuma kwizu dachiHeberu dakwila nawu ʼamaniʹ, datalisha mukwila nawu “kwikala washinshika, kukuhwelelewa.” Izu “daAmeni” adihosheleña hakwiteja munasanyikiwu, hakulomba, nihakwiteja munahoshiwu. MuChimwekeshu adizatisha hakutena nkumbu yaYesu.​—Kuh 27:26; 1Ku 16:36; Chi 3:14.

    • Andemoni.

      Yileñaleña yatama yakuspiritu yabulaña kumwekana yikweti ñovu jabadika jawantu. Ayitenaña nawu “anyana kaNzambi walala” hamukanda waKutachika 6:2 nawa ayitena nawu “añelu” hamukanda waYuda 6, hiyayileñeli kwikala atamaku; ilaña adiña añelu adilishili awenawu kwikala ayilumbu jaNzambi kuhitila mukudikaña nayena mumafuku aNowa nawa adibombeli hamu naSatana mukudikaña naYehova.​—Kuh 32:17; Luk 8:30; Yil 16:16; Yak 2:19.

    • ANefwili.

      Hiyanyana awamayala ataluka amadombu avweliwu kudi añelu adibalumwini munyijimba yawuntu nawanyana kawantu awambanda henohu Dibaji kanda.​—Kut 6:4.

    • Añelu.

      Dafuma kwizu dachiHeberu dakwila nawu malakiʹ nidachiGiriki dakwila nawu agelosi. Awa mazu ejima ayedi atalisha mukwila nawu “ntemesha” ilaña ayibalumuna nawu kañelu neyi anakutena antemesha akuspiritu. (Kut 16:7; 32:3; Yak 2:25; Chi 22:8) Añelu hiyileñaleña yakuspiritu yañovu, ayileñeli kudi Nzambi henohu kanda aleñi antu. MuBayibolu ayitenaña cheñi nawu ‘mazaza ajila,’ “anyana kaNzambi,” nawa “ntanda jakumacha.” (Kuh 33:2; Yob 1:6; 38:7) Hiyayileñeli nawuswa wakuvwala akwawu añeluku, ilaña wejima wawu ayileñeli wumu-wumu. Amavulu kubadika ha 100 miliyoni. (Dan 7:10) Bayibolu yamwekeshaña nawu akweti majina niyilwilu yamboka-mboka, ilaña mukudizoza akaanaña antu kudifukula kudi wena, sweje-e dinu hiyashimunaña majina awuku. (Kut 32:29; Luk 1:26; Chi 22:8, 9) Akweti yifulu yamboka-mboka nawa ayinkaña nyidimu yashiyashana, munabombeli kukalakela kwitanda daYehova, kuya nakushimuna nsañu yindi, kukwasha ambuña aYehova heseki, kushimuna wunsompeshi nikukwasha mudimu wakushimwina nsañu yayiwahi. (2An 19:35; Ms 34:7; Luk 1:30, 31; Chi 5:11; 14:6) Kumbidi akamukwashaku Yesu kuzuña njita yaAmagedoni.​—Chi 19:14, 15.

    • ANetini.

      Ambuña ahatembeli hela akakukalakala abula kwikala aIsarela. Izu dachiHeberu dabalumunawu daya mukwila nawu, “Ahanawu,” chinakumwekesha nawu ayihanineña kumudimu wahatembeli. Chinamwekani neyi aNetini amavulu afumini kumutaña wawaGibeyoni, enkeliwu mudimu kudi Yoshuwa wakwikala “akakuchaya nchawa niakakutehwina menji izaza dawantu niakameña kaYehova.”​—Yos 9:23, 27; 1Ku 9:2; Ezr 8:17.

    • Añimeni jamwanta.

      Chindonda chamwanta hela nguvulu wakabeta, muwanta waBabiloni niwaPeresi. Ñimeni amutondeleña kudi mwanta kwikala nyuuli muneni.​—Ezr 8:36; Dan 6:1.

    • Ansompeshi.

      Amayala atondeliyi Yehova kulonda amwineña antu jindi henohu aIsarela kanda ekali nawanyanta awuntu.​—Ans 2:16.

    • Antu alondeleleña ntañishilu.

      Izanvu dawantu dakakelaña kuntañishilu hela kudi nlomboli nakulondela yuma yakuhwelelawu. Adizatishaña kutena nyitayi yiyedi yaya mpuhu yawaYudeya, aFwarisi niaSadusi. Antu abulili kwikala akaKristu niwena ateneneña akaKristu nawu “antu alondelaña ntañishilu” hela “alondelaña ntañishilu yawaNazareta,” hadaha ayimweneña nawu ambukili nakufuma muntañishilu yawaYudeya. Mukuhita kwampinji, antu alondelaña ntañishilu ekaliliku muchipompelu chawakaKristu; ‘antu alondelaña ntañishilu yaNikolayitani’ ayitena hohu muChimwekeshu.​—Yil 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Chi 2:6; 2Pe 2:1.

    • Anyana kaAroni.

      Akumutaña waAroni, mwijikulu aLevi, atondeliwu kwikala kapristu muneni watachi muNshimbi jaMosi. Anyana kaAroni azatileña nyidimu yawupristu hatabanaka nihatembeli.​—1Ku 23:28.

    • Anyuuli amumusumba.

      Muchiyuulu chawaRoma, anyuuli amumusumba adiña atulama amumusumba mujikambi jayuulileñawu, owu adiña eluka nshimbi nawa adiña nawuswa wantesha hohu kujanshimbi. Mumpinji yawaRoma, anyuuli amumusumba adiña nakukalakala munfulumendi. Nyidimu yawu yabombelelimu kuhemba kuwunda, kutala nsañu jamali, kusompesha akakufumpa nshimbi nikuhana lusesa lwakubabesha antu.​—Dan 3:2; Yil 16:20.

    • Arama; aArama.

      Akumutaña wamwana kaShemi wejina daArama ashakamineña mumaluña akufuma kuMpidi jaLebanoni kwishinadi daMesopotamiya nikufuma kuMpidi jaTawurasi kukabeta kakuchimunswa nakukunkumuka kuDamakasa ndo-o nikukabeta kakuchidiilu. Idi iluña datenañawu muchiHeberu nawu Arama, atachikili kuditena nawu Siriya nawa antu ashakamineñamu ayiteneneña nawu aSiriya.​—Kut 25:20; Kuh 26:5; Hos 12:12.

    • Areopagasi.

      Kapidi kakalehi kamuAtenisi, kekala hakachi kakabeta kakuchimunswa namujika waAkiropolisi. Dadiña cheñi ijina dachota mwabulakeneneñawu. Pawulu amuleteli muAreopagasi kudi antu alondeleleña ntañishilu yaEpikureya niZeno kulonda alumbululi yuma yakuhweleleliyi.​—Yil 17:19.

    • Asadusi.

      Izanvu dawakakudifukula daya mpuhu dalondeleleña ntañishilu yawaYudeya mwadiña antu aheta niatupristu adiña nañovu chikupu hanyidimu yahatembeli. Akaanineña yaaku yayivulu yahakanwa yahembeleñawu aFwarisi niyuma yikwawu yakuhweleleliwu aFwarisi. Hiyakuhweleleli nawu kwekala kusañuka hela añeluku. Adiña nakumudimbulula Yesu.​—Mat 16:1; Yil 23:8.

    • ASamariya.

      Hatachi, idi izu datalishileña kudi aIsarela amuwanta wanyichidi 10 wakukabeta kakuchimunswa, ilaña chelili musumba waSamariya awimiki mushindu kudi aAsiriya mu 740 B.C.E., mwatachikili kushakama niañiinza aleteliwu kudi aAsiriya. Mumafuku aYesu, idi ijina hidakundamini kumuchidi hela kunsañu jamatuña nachiyuuluku, ilaña dakundamini kwizanvu dawakakudifukula dadiña kwakwihi naShekemi niSamariya. Awa mazanvu awakakudifukula akuhweleleli muyuma yimu yaambukili chikupu nayuma yakuhweleleliwu antu alondeleleña ntañishilu yawaYudeya.​—Ywn 8:48.

    • Aselegeya.

      ​—Talenu YILWILU YAWUKAPWA NSONYI.

    • Aserafi.

      Yileñaleña yakuspiritu yemana kunyeñumuka itanda daYehova mumawulu. Izu dachiHeberu serafimu datalisha mukwila nawu “anakubutuka.”​—Isa 6:2, 6.

    • Ashitoreti.

      Nzambi wamumbanda wawaKenani wanjita nilusemu, ñoda Bayali.​—1Sa 7:3.

    • Asiya.

      MuNsona jawakaKristu jachiGiriki, ijina dakabeta kaRoma mwabombeleli kabeta kakumujika ketuña dinakutenawu makonu nawu Turkey, kushilahu niyituutu yekala kuyikumu, yidi neyi Samosi niPatamosa. Efwesesa diwadiña musumba weneni. (Yil 20:16; Chi 1:4)​—Talenu Nsañu Jikwawu B13.

    • Azazeli.

      Ijina dachiHeberu, hadaha datalisha mukwila nawu “Mpembi Wajimbalaña.” Hefuku daKubuta haNshidi, mpembi atondeleleñawu Azazeli amuhañilileña mwisaña, kulonda asendi muchifwikija nshidi jamuza jachaaka chinamani.​—Lev 16:8, 10.

    B

    • Bayali.

      Nzambi wawaKenani amweneñawu nawu mwini iwulu, mukakuhana nvula nilusemu. “Bayali” amuzatishileña cheñi kwimenaku anzambi amwituña akehelamu. Izu dachiHeberu datalisha mukwila nawu “Mwini; Nkaaka.”​—1An 18:21; Rom 11:4.

    • Belezebubi.

      Ijina dinakundami kudi Satana, kalamba hela nyuuli wawandemoni. Hadaha hiijina dafuma kwijina daBayali Zebubi, Bayali kwadiña nakudifukulawu aFilisitinu kuEkironi.​—2An 1:3; Mat 12:24.

    • Buli.

      Ijina dakakweji kamu 8 hakalenda yajila yawaYudeya nawa kakweji kamuchiyedi hakalenda yakukaayi. Idi ijina dafuma kwizu daya mukwila nawu “kusoña, kwidisha” nawa katachikilileña hakachi kaOctober nakushika hakachi kaNovember. (1An 6:38)​—Talenu Nsañu Jikwawu B15.

    C

    • Chakadi iluñi.

      Kutena dinkendi datuñañawu chakadi iluñi.​—Kuh 16:3; Mak 14:12; 1Ko 5:8.

    • Chakadi Majilu.

      MuBayibolu, awa mazu hiyatalisha hohu kuwunyonji wakumujimbaku, ilaña atalisha nikukuhemba hela kufuntisha chuma kulonda chiikali neyi chichadiña, chakadi ihuji nawa chakadi hichatamina, atalisha cheñi kukwambuka kuchuma chejima chinateli kumutamisha muntu muyilwilu nikuspiritu. MuNshimbi jaMosi, awa mazu atalisha kukwikala atooka kwesekeja nakashidikilu.​—Lev 10:10; Ms 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

    • Chakupikwilaku.

      Furemu yazatishileñawu kupikula nachu wanda hela mbuña nakwikala chakuvwala.​—Kwi 39:27.

    • Chawaana chakusakilila nachu.

      Yawaana yakuwunda yahanineñawu yakumushimeka nachu Nzambi hayuma yayinkeleñayi nihakukeña kwindi kwakashinshi. Adiileña mbiji yakanyama, mankendi akweti iluñi nimankendi akadi iluñi alambwileñawu. Mbiji ateleleli kuyida hadodenodu ifuku.​—2Ku 29:31.

    • Chawija chaKujilika Tembeli.

      Ifuku dahachaaka dakwanuka kutookeshewa kwatembeli hanyima yakuyitamisha kudi Antiyokasi Epifanesi. Ichi chidika chatachikileña ha 25 mukakweji kaKisilevi nawa chasendeleña mafuku 8.​—Ywn 10:22.

    • Chawija chaKwaañula; Chawija chaNyilungu.

      ​—Talenu PENTEKOSTA.

    • Chawija chaMankendi Akadi Iluñi.

      Chawija chatachi chahayawija yamaneni yisatu yekalileña nawaIsarela hachaaka. Chatachikileña haNisani 15, ifuku dalondelelihu hanyima yaChipandakenu nawa chasendeleña mafuku 7. Adiileña hohu mankendi akadi iluñi hakwanuka Kwidika kufuma muEjipitu.​—Kwi 23:15; Mak 14:1.

    • Chawija chaYisolu.

      Achiteneneña cheñi nawu Chawija chaJitabanaka, hela Chawija chaKupompesha. Chekalileñaku mukakweji kaEtanimi ha 15-21. AIsarela ekalileña nanichi chidika hakumana kwachaaka chakwaañula mbutu nawa yadiña mpinji yakuzañalala nikusakilila hankisu jaYehova hakwikala nayakuda. Mumafuku achawija, antu ashakamineña muyisolu hela munkunka, chumichi chayanukishileña Kwidika kufuma muEjipitu. Chadiña chawija chahayawija yisatu yakeñekeleña amayala kuya kuYerusalema nakuda.​—Lev 23:34; Ezr 3:4.

    • ChiAramayiki.

      Idimi dadifwana chikupu nachiHeberu, nawa azatishaña mazu amuawufabeti wowamu. Hatachi adiña nakudihosha kudi aArama ilaña mukuhita kwampinji dekalili idimi dazatishileñawu mumatuña mumudimu wakulanda nakulandulula nikutiyañana muwanta waAsiriya niwaBabiloni. Didazatishileñawu nimuWanta wawaPeresi. (Ezr 4:7) Yibalu yimu yamukanda waEzera, Yeremiya niDanyeli ayisonekeli muchiAramayiki.​—Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–7:28.

    • Chifwiku hakujimina nshidi.

      Chifwiku chahachimbañu chachitiyañenu, hasampwilileñayi kapristu muneni mashi amulambu wanshidi Hefuku daKubuta haNshidi. Izu dachiHeberu dafuma kwizu daya mukwila nawu “kubuta (nshidi)” hela hekwawu “kujima (nshidi).” Chadiña chakutuña nawuru yakola, nawa hewulu ashilihu akerubi ayedi, wumu kunsa mukwawu nawa kunsa yikwawu. Mpinji jikwawu achitenaña hohu nawu “chifwiku.” (Kwi 25:17-22; 1Ku 28:11; Heb 9:5)​—Talenu Nsañu Jikwawu B5.

    • Chikasa chakusamanesha nyinu.

      Chipimu chamwonji chesekeni nakuleha kufuma kunsa yamunu wedimbanu kushika kukanyansa neyi chikasa anachisamaneshi. Kushindamena hakyubiti yamasentimita 44.5 (mainchi 17.5), chikasa chakusamanesha nyinu chinateli kuleha masentimita 22.2 (mainchi 8.75). (Kwi 28:16; 1Sa 17:4)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

    • Chilamiku.

      Hichuma chazatishileñawu kusoneka nachu (kakavulu hewumba hela hansela) nakumwekesha nawu chumochu chindi, chalala hela nawu anaditeji. Yilamiku yakushankulu ayituñileña nachuma chakola (chidi neyi ilola, izewu danzovu hela ipulanga) habazililiwu nsona hela yuma yafulamikiliwu. Chilamiku achizatishaña muchifwikija kumwekesha nawu chuma chinalamikiwu chalala, hela nawu hichuma chambala hela chuma chinaswekiwu hela chakujinda.​—Kwi 28:11; Ne 9:38; Chi 5:1; 9:4.

    • Chimbañu chachitiyañenu.

      Chikasha chakutuña namutondu wamuzenzi nawa chakulambwija nawuru, chahembeleleñawu mukapeka kamutabanaka Mwajila Chikupu nawa nkumininaku achihembeleleña mukapeka Mwajila Chikupu kamutembeli yatuñiliyi Solomoni. Chadiña nachifwiku chawuru hadiña akerubi ayedi aditalishilili. Yuma yadiñamu, himalola ayedi awubasa hasonekeliwu Nshimbi 10. (Kuh 31:26; 1An 6:19; Heb 9:4)​—Talenu Nsañu Jikwawu B5 ni B8.

    • Chinañanaña.

      Iluña dakudifukwila, kakavulu dekalileña hewulu dakapidi, hampidi hela chinañamu chakutuña kudi antu. Hela chakwila yinañanaña mpinji yikwawu ayizatishileña kudifukwilahu kudi Nzambi, kakavulu ayikundamishaña kukudifukula kudi anzambi akutwamba.​—Kuc 33:52; 1An 3:2; Yer 19:5.

    • Chinjikijilu.

      Chuma, chilwilu, chuma chinamwekani hela chuma chakuhayamisha chinakumwekesha chuma chikwawu, chidihu katataka hela chakumbidi.​—Kut 9:12, 13; 2An 20:9; Mat 24:3; Chi 1:1.

    • Chipandakenu.

      Hichawija chahachaaka chadiña nakwanukawu hefuku damu 14 dakakweji kaAbibi (mukuhita kwampinji atachikili kukitena nawu Nisani) nakwanuka chayidishiliwu aIsarela muEjipitu. Hakwanuka ajahileña nikwocha mwana kamukoku (hela mpembi), adiileñawu hamu namafu alula nimakendi akadi iluñi.​—Kwi 12:27; Ywn 6:4; 1Ko 5:7.

    • Chipapatishu; Kupapatisha.

      Izu datalisha mukwila nawu “kujimika,” hela kutumpika mumenji. Yesu welishili chipapatishu kwikala chuma chatela kwilañawu akakumulondela. Nsona cheñi yahosha hachipapatishu chaYowanu, chipapatishu chaspiritu yajila nichipapatishu chakesi, kushilahu niyipapatishu yikwawu.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Ywn 3:23; 1Pe 3:21.

    • Chipompelu.

      Hiizanvu dawantu anapompi kulonda eli nkeñelu yimu hela azati chuma chimu. MuNsona jachiHeberu, idi izu datalisha kumuza waIsarela. MuNsona jawakaKristu jachiGiriki, idi izu datalisha kuchipompelu-hichipompelu chawakaKristu, ilaña kakavulu datalisha kuchipompelu chejima chawakaKristu.​—1An 8:22; Yil 9:31; Rom 16:5.

    • Chipupu.

      Himusoñu wudi wejima wataandaña swayi wunateli kukwata antu amavulu nawa wajahanaña. Kakavulu chakundama kuwunsompeshi waNzambi.​—Kuc 14:12; Eze 38:22, 23; Amo 4:10.

    • Chipupu.

      MuNsona jachiHeberu, idi izu kakavulu datalisha kumusoñu, chikatu hela yihuñu yatemeshañayi Yehova hamu neyi njila yakubabeshelamu antu.​—Kuc 16:49.

    • Chisasa.

      Ihina dazatishileñawu hakutuña masaka hela mapakumuna, adi neyi ana akushamu mbutu. Avulileña kuyipikula namavuji eyila ampembi nawa diyakuvwala yavwalileñawu antu neyi anakudila muntu wunafwi.​—Kut 37:34; Luk 10:13.

    • Chishimi chajila.

      Chishimi chemana zululu-u, kakavulu chelola, nawa chakadi nikujina chadiña chinjikijilu chaBayali hela anzambi amakwawu akutwamba. Izu dachiHeberu (ʼashe·rahʹ ) datalisha ku (1) chishimi chajila chemeneneñaku Ashera, nzambi wamumbanda walusemu wawaKenani, hela (2) chifwikija chanzambi wamumbanda Ashera yomweni. Yishimi yikwawu yadiña yanyitondu. Yatela yadiña yishimi yakadi kubaza, hela nyitondu.​—Kwi 23:24; Kuh 16:21; Ans 6:26; 1An 15:13.

    • Chishimi.

      Hichuma chemana zululu-u chakoleshaña itala hela chuma chikwawu chadifwanaku nachumichi. Yishimi yikwawu ayishimikileña kulonda anukileñaku yuma yamwekeni kunyima. Yishimi yakukolesha nachu itala ayizatishileña hakutuña tembeli nimatala awanyanta atuñiliyi Solomoni. Antu adifukwileña kudi anzambi akutwamba ashimikileña yishimi yakundamini kukudifukula kwawu kwakutwamba, nawa mpinji yikwawu aIsarela niwena dichelileñawu. (Ans 16:29; 1An 7:21; 14:23)​—Talenu MUTU.

    • Chishimu.

      Hinhoshelu yamaana hela kaanu kakwashaña muntu kudiza hela kuhosha chikuma chalema mumazu antesha nankashi. Chishimu chamuBayibolu chinateli kwikala nhoshelu yakala kutiya hela yankinji. Muchishimu mwekalaña chikuma chatiyakanaña neyi anachilumbululi, kakavulu chekalaña munhoshelu yakufwikija. Nhoshelu yikwawu yekalili yakusupishilamu hela yakusawilamu antu amakwawu.​—Mkw 12:9; 2Pe 2:22.

    • Chitambala.

      Ihina dakasileñawu kumutu nawa adivwalileña neyi chakuvwala chakumutu. Kapristu muneni wavwalileña chitambala chehina dadiwahi, nawa hambidi yachu akasililihu ilata dawuru namwonji wabulu. Mwanta wavwalileña chitambala mukachi kachibañula chindi. Yoba wazatishili idi izu muchifwikija hafwanishiliyi wuñanji windi nachitambala.​—Kwi 28:36, 37; Yob 29:14; Eze 21:26.

    • Chitembi.

      Hichitembi chamukoku, mpembi, hela chamwana kañombi chaloñesheleñawu chiwahi kulonda asonekeñahu. Chadiña chakola kubadika nyilela nawa achizatishileña hakutuña nyivuñilu yaBayibolu. Yitembi yamulejeliwu Timotewu kudi Pawulu nindi amuleteli hadaha yadiña yaNsona jachiHeberu. Nyivuñilu yakuKaluñalwiji Kafwa yikwawu ayisonekeli hachitembi.​—2Ti 4:13.

    • Chitiyañenu.

      Hikuditeja hela kushiika kwadishiikañayi Nzambi nawantu hela hakachi kamuntu namukwawu kulonda elihu chuma hela kubula kuchiila. Mpinji yikwawu, izanvu dimu hohu didalondeleleña nshimbi (chitiyañenu chezanvu dimu, chayuma yakaniniwu). Mpinji jikwawu, mazanvu ejima ayedi alondejeleña nshimbi (chitiyañenu chamazanvu ejima ayedi). Kubombela hachitiyañenu chatiyañeniyi Nzambi nawantu, Bayibolu yashimuna cheñi hayitiyañenu yatiyañeneñawu antu nawakwawu antu, nyichidi, matuña hela mazanvu awantu. Hakachi kayitiyañenu yazatikili nankashi hiyitiyañenu yatiyañeniyi Nzambi naAbarahama, Davidi, muza waIsarela (chitiyañenu chaNshimbi) niIsarela waNzambi (chitiyañenu chachiha).​—Kut 9:11; 15:18; 21:27; Kwi 24:7; 2Ku 21:7.

    • Chitwamu chakusompela.

      Kakavulu hichinañamu chazanduka chadiña hanji, chadiña namankenka hakukandamina, hashakamineña ayilolu hakuhosha nezaza nikubidika munafuukuliwu. Mazu akwila nawu “chitwamu chakusompela chaNzambi” niakwila nawu “chitwamu chakusompela chaKristu” emenañaku muchifwikija ntanjikilu yaYehova yakusompesha antu.​—Rom 14:10; 2Ko 5:10; Ywn 19:13.

    • Chivumbi.

      Himuntu welaña wuvumbi namuntu wabula kwikala mwini kwindi, sweje-e hansañu jamali. (Izu dachiGiriki “dachivumbi,” porʹne, dafuma kwizu dakwila nawu “kulandisha.”) Idi izu kakavulu dakundama nankashi kudi wamumbanda, hela chakwila ayivumbi awamayala niwena ayitena muBayibolu. Wuvumbi awukaanishili muNshimbi jaMosi nawa wufwetu wamwinkeleñawu chivumbi awukaanineña kwikala chawaana chakuhana heluña dajila daYehova, nawa chumichi chaambukiliku nachaaku chawakakusekesha chakuzatisha ayivumbi amutembeli kulonda awanineñamu mali. (Kuh 23:17, 18; 1An 14:24) Bayibolu yazatisha cheñi idi izu muchifwikija hakutena antu, nyuza hela nyitayi yadiñijaña muyuma yakundama kukupesha henohu anakuditena nawu hiyakakudifukula aNzambi. Chakutalilahu, izanvu dakudifukula datenañawu nawu “Babiloni Muneni” adishimuna muChimwekeshu nawu chivumbi muloña wakudikunda nawanyuuli amukanu kaayi muloña wakufwila chiyuulu nimaheta.​—Chi 17:1-5; 18:3; 1Ku 5:25.

    • Chuma chakukwatilamu.

      Chuma chahanañayi muntu wunakongoli kudi muntu wunamukongweshi kulonda chiikali chinjikijilu chakwila nawu wakafweta mukudi. MuNshimbi jaMosi mwadiña nshimbi jahosheli hachuma chakukwatilamu kulonda akiñi atuzweñi niantu abula wakuyihakwilaku adiña hakachi kamuza.​—Kwi 22:26; Eze 18:7.

    • Dagoni.

      Nzambi yawaFilisitinu. Kwafuma idi izu hikwelukewaku, ilaña antu amakwawu adiza chikupu ahoshaña nawu dafuma kwizu dachiHeberu dakwila nawu dagi (inshi).​—Ans 16:23; 1Sa 5:4.

    D

    • Dariki.

      Iwayawaya dawuru dawaPeresi dalemeneña magiramu 8.4. (1Ku 29:7)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

    • Dekapoli.

      Nyisumba yawaGiriki, hatachi yadiña nyisumba 10 (kufuma kwizu dachiGiriki deka, daya mukwila nawu “10,” nawa poli, daya mukwila nawu “musumba”). Dadiña cheñi ijina deluña dakumusela waKaluñalwiji kaÑaliliya niKaloña Yodani, nawa iyi nyisumba yayivulu yadiña kweniku. Muniyi nyisumba dimwadizishilileñawu chisemwa chawaHeleni nikulanda nakulandulula. Yesu wahitili munidi iluña, ilaña kwosi wunsahu wamwekesha nawu wayilihu muniyi nyisumbaku. (Mat 4:25; Mak 5:20)​—Talenu Nsañu Jikwawu A7 ni B10.

    • Denari.

      Dali dasiliva dewayawaya dawaRoma dalemeni kwakwihi namagiramu 3.85 nawa aleñelelihu mutu waKesari kukabadi kamu. Dadiña dali dawufwetu wefuku dimu nawa dadiña dali dewayawaya “damusonku” dayilejeliwu aYudeya kudi aRoma nawu ahaneña. (Mat 22:17; Luk 20:24)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

    • Dirakima.

      MuNsona jawakaKristu jachiGiriki, idi izu datalisha kudali dasiliva dewayawaya dachiGiriki dalemeni magiramu 3.4 hayina mpinji. MuNsona jachiHeberu, atenamu dirakima yawuru yadiñaku mumpinji yawaPeresi yesekeni newayawaya dadariki. (Ne 7:70; Mat 17:24)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

    • Diyabolu.

      Ijina damutenañawu Satana muNsona jawakaKristu jachiGiriki, daya mukwila nawu “Mukakutwamba.” Satana amutuumbili nawu Diyabolu muloña diyi mukakutwamba wabadika chikupu nawa mukakumwinka Yehova nyiloña, Izu dindi dadiwahi niijina Dindi dajila.​—Mat 4:1; Ywn 8:44; Chi 12:9.

    E

    • Edomi.

      Ijina dikwawu damutuumbiliwu Esawu, mwana kaIsaka. Anyana kaEsawu (Edomi) atachikili kushakama muSeyiri, iluña damapidi dekala hakachi kaKaluñalwiji Kafwa naNfuuña yaAkaba. Idi iluña atachikili kuditena nawu Edomi. (Kut 25:30; 36:8)​—Talenu Nsañu Jikwawu B3 ni B4.

    • Efuremu.

      Ijina damwana kaYosefu weyala wamuchiyedi; kuhiñahu idi ijina adikunjikili kumuchidi wumu waIsarela. Hanyima yakwila Isarela anamwambuli, Efuremu, chineli diwadiña muchidi watumbakana, watachikili kwimenaku nyichidi yejima 10 yawanta.​—Kut 41:52; Yer 7:15.

    • Eluli.

      Hanyima yakufuma muwunkoli muBabiloni, ijina dakakweji kamu 6 hakalenda yajila yawaYudeya nawa kakweji kamu 12 hakalenda yakukaayi. Katachikilileña hakachi kaAugust nakushika hakachi kaSeptember. (Ne 6:15)​—Talenu Nsañu Jikwawu B15.

    • Epikureya.

      Epikureya watachikili izanvu hela shikola yawakamaana yadizishileña antu nawu muntu kuluña.​—Yil 17:18.

    • Etanimi.

      Ijina dakakweji kamu 7 hakalenda yajila yawaYudeya nawa kakweji katachi hakalenda yakukaayi. Katachikilileña hakachi kaSeptember nakushika hakachi kaOctober. Hanyima yakwila aYudeya anafunti dehi kufuma muwunkoli kuBabiloni, aka kakweji akiteneneña nawu Tishiri. (1An 8:2)​—Talenu Nsañu Jikwawu B15.

    • Etiyopiya.

      Muza wakushankulu wakukabeta kakuchidiilu ketuña daEjipitu. Mwabombeleli chibalu cheneni nankashi chakabeta kachidiilu ketuña dinakutenawu makonu nawu Ejipitu nichikunku chakabeta kachimunswa ketuña dinakutenawu makonu nawu Sudani. Idi izu adizatishileña muchiHeberu kutena “Kushi.”​—Esi 1:1.

    F

    • Fatomu.

      Mwonji wakupima nachu kukunama kwamenji, wawulehi mamita 1.8. (Yil 27:28)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

    • Filisitiya; aFilisitinu.

      Ituña dadiña kumukulishu wakukabeta kakuchidiilu kaIsarela datachikili kutenawu nawu Filisitiya. Antu afumini kuKereta ashakamineñamu ayiteneneña nawu aFilisitinu. Davidi wayishindili, ilaña atwalekelihu kudimena nikwikala ayilumbu jaIsarela. (Kwi 13:17; 1Sa 17:4; Amo 9:7)​—Talenu Nsañu Jikwawu B4.

    • Fwaru.

      Hinkumbu yateneneñawu nachu anyanta amuEjipitu. MuBayibolu ashimunamu aFwaru atanu (Shishaki, So, Tihaka, Neko niHofira), ilaña amakwawu ayitena wanyi, kushilahu ninowu adiñaku mumafu aAbarahama, Mosi niYosefu.​—Kwi 15:4; Rom 9:17.

    G

    • Gehena.

      Hiijina dachiGiriki dachinekineki chaHinomi, chadiña kukabeta kakuchidiilu namujika waYerusalema wakushankulu. (Yer 7:31) Ayishimwini muwuprofwetu nawu hiiluña kwakanatilañawu yibimbi. (Yer 7:32; 19:6) Kwosi wunsahu wamwekeshaña nawu anyama hela antu ayinatilileña muGehena kulonda ayochi amomi hela kuyikabishaku. Dichi idi iluña hidemenañaku iluña dabulaña kumwekana mwakabishilañawu mawumi awantu haya nyaaka mukesiku. Ilaña, Yesu niatumbanji twindi azatishili Gehena hakumwekesha kubabesha kwahaya nyaaka ‘kwakufwa kwamuchiyedi,’ dikwila nawu, kujilumuka kwahaya nyaaka, kunoña.​—Chi 20:14; Mat 5:22; 10:28.

    • Giliyadi.

      Dadiña iluña dawushi dadiña kumusela waKaloña Yodani odu dashikili kukabeta kakuchimunswa nikakuchidiilu kaChinekineki chaYaboki. Mpinji jikwawu ayizatishileña kutena iluña dejima dawaIsarela kumusela waYodani, oku kwashakamineña muchidi waRubeni, Gadi nimuchidi wachibalu waManasi. (Kuc 32:1; Yos 12:2; 2An 10:33)​—Talenu Nsañu Jikwawu B4.

    • Gira.

      Kulema kwesekana namagiramu 0.57. Yesekeni nashekeli 1/20. (Lev 27:25) Talenu Nsañu Jikwawu B14.

    • Giriki.

      Idimi dahosheleña antu amuGirisi; cheñi, dinateli kwimenaku mwinimbu wamuGirisi hela muntu wukweti chisaka chafumini muGirisi. MuNsona jawakaKristu jachiGiriki, idi izu adizatishaña munjila jajivulu, kutena antu ejima abulili kwikala aYudeya hela ana antu aluwañesheliwu nedimi dachiGiriki nichisemwa.​—Ywe 3:6; Ywn 12:20.

    • Gititi.

      Izu dazatishañawu mukwimba dabula kwilukewa mudatalisha, hela chakwila damwekana neyi adifumisha kwizu dachiHeberu dakwila nawu gati. Amakwawu akuhwelela nawu hadaha dinateli kwikala isamu dinakwimbilawu hamu natumina twakundama kukwema vinyu, chineli gati yemenañaku wukamwinu wavinyu.​—Ms 81:Mut.

    H

    • Heberu.

      Adizatishili katachi kutena Abarama (Abarahama), kulonda amwaambuli kudi antuñi nindi aAmori. Mukuhita kwampinji, adizatishileña hakutena anyana kaAbarahama kuhitila mudi mwijikulwindi Yakoba nihakutena idimi dawu. Mumpinji yaYesu, mwidimi dachiHeberu mweñilili mazu amavulu achiAramayiki nawa didu idimi dahosheleña Kristu niatumbanji twindi.​—Kut 14:13; Kwi 5:3; Yil 26:14.

    • Hedesi.

      Izu dachiGiriki desekana nezu dachiHeberu “Shelu.” Adibalumuna nawu “Ijamu” (nansona wakutachikilahu weneni), kulonda kumwekesha nawu hiijamu dawantu ejima.​—Talenu IJAMU.

    • Heremisi.

      Nzambi yaweni Giriki, mwana kaZewusi. MuLisitira, Pawulu amuteneni mukuluwukila nawu Heremisi hakutena mudimu wazatileñayi owu nzambi hamu neyi ntemesha wawanzambi ninzambi welukili kuhosha chiwahi.​—Yil 14:12.

    • Herodi, akakumulondela.

      Ayiteneneña cheñi nawu akaHerodi. Dadiña izanvu dawakamapolitiki dakwashileña aHerodi hampinji yayuulileñawu aRoma. Chamwekana neyi aSadusi amakwawu adiña munidi izanvu. AkaHerodi adibombeli nawaFwarisi kulonda adikañi naYesu.​—Mak 3:6.

    • Herodi.

      Hiijina datuumbileñawu muntu wamuchisaka chawanta wayuulileña aYudeya atondeleleñawu kuRoma. Herodi Muneni wayili mpuhu muloña wakutuñulula tembeli muYerusalema nikuhana lushimbi lwakujaha anyana kulonda yamujahi Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Herodi Akelawusi niHerodi Antipasi, anyana kaHerodi Muneni, ayitondeli kuyuula yibalu yimu yamuwanta watata yawu. (Mat 2:22) Antipasi wadiña nguvulu nawa kakavulu amuteneneña nawu “mwanta,” owu wayuulili hampinji yakalakeli Kristu mudimu windi hadi yaaka yisatu ndo-o kushika nikumpinji yayuma yasonekawu muYilwilu kapetulu 12. (Mak 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Yil 4:27; 13:1) Kuhiñahu, Herodi Agiripa I, mwijikulu aHerodi Muneni, amujahili kudi kañelu kaNzambi hanyima yakuyuula hakapinji kantesha. (Yil 12:1-6, 18-23) Mwanindi Herodi Agiripa II, wekalili nyuuli nawa wayuulili kushika nihampinji yadikañiliwu aYudeya nachiyuulu chawaRoma.​—Yil 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

    • Higayoni.

      Hiizu damwekeshaña mwakwimbila kamina. Neyi chadizatishawu haMasamu 9:16, idi izu dinateli kumwekesha chivumina chachiwahi, cheneni chakadada chinakuya nakumana chakwashaña kutoñojokahu chikupu.

    • Hini.

      Chipimu chakupiminamu yuma yamenji nichindundu chanochu chipimu. Chesekana namalita 3.67, kushindamena hamazu ahosheli mukakusandujola nsañu yakunyaaka Josephus nindi hini yimu yesekeni nayipimu yakowesi yiyedi yawaAtenisi. (Kwi 29:40)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

    • Hisopi.

      Kamutondu kekala natunyitayi twatuwahi nimafu, kazatishileñawu kusampwilaku mashi hela menji hayidika yakutookesha nachu. Hadaha kadiña kalubutu kamarijoramu (Origanum maru; Origanum syriacum). Neyi chayizatishawu haYowanu 19:29, yatela yadiña marijoramu yakasililiwu kukamutayi hela dura, muchidi wamasa amboka-mboka (Sorghum vulgare), chineli aka kamutondu kadiña nansaachi yayilehi yinateli kusenda siponja yavinyu yabatuka nakushika kukanwa kaYesu.​—Kwi 12:22; Ms 51:7.

    • Homeri.

      Chipimu chayuma yooma chesekana nansaba. Kwesekeja nakutoha kwachipimu chamulondu, chadiña namalita 220 (makwati 200 oma). (Le 27:16)​— Talenu Nsañu Jikwawu B14.

    • Horebi; Mpidi yaHorebi.

      Iluña damapidi danyeñumukili Mpidi yaSinayi. Ijina dikwawu daMpidi yaSinayi. (Kwi 3:1; Kuh 5:2)​—Talenu Nsañu Jikwawu B3.

    I

    • Ifa.

      Chipimu chayuma yooma nichindundu chacheni, chazatishileñawu kupiminaku mbutu. Chesekeni namulondu wakupiminaku yuma yamenji, dichi ifa yimu namalita 22 (makwati oma 20). (Kwi 16:36; Eze 45:10)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

    • Ifuku daKubuta haNshidi.

      Ifuku dalema dajila dawaIsarela, cheñi aditenaña nawu Yomi Kipuri (kufuma kwizu dachiHeberu yohimihakip·rimi, “ifuku dakubuta”), dekalileñaku ha 10 mukakweji kaEtanimi. Hachaaka-hachaaka, hanidi ifuku dihu hohu heñilileñayi kapristu muneni Mwajila Chikupu mwamutabanaka. Mwenomu walambwileña mashi anyilambu yanshidi yindi, nshidi yawakwawu aLevi ninshidi jawantu. Yadiña mpinji yakupompa kwajila nikushakama chakadi kuda nawa dadiña ifuku dasabata, mpinji yabulileñawu kuzata nyidimu yazatileñawu mafuku ejima.​—Lev 23:27, 28.

    • Ifuku daKusompesha.

      Ifuku hela mpinji hakasompeshayi Nzambi mazanvu, nyuza hela antu. Yinateli kwikala mpinji yakela antu anasompesheliwu kukufwa anayijahi dehi, hela wunsompeshi wunateli kwikala hikukooleka kudi antu amakwawu kwakwamwinewa nakwikala nawumi wahaya nyaaka. Yesu Kristu niapostolu indi ateneneña “Ifuku daKusompesha” dakumbidi dakasompeshawu antu amomi ninowu afwili dehi kunyima.​—Mat 12:36.

    • Ifutu dakubuta hanshidi.

      ​—Talenu KUBUTA HANSHIDI.

    • Ifutu danyiloña.

      Hiwufwetu wafwetañawu wakukuula nachu muntu muwuduñu, abuli kumubabesha, kuyihuñu, nshidi hela mukukala kudi kwejima. Iwu wufwetu hiwadiña hohu wamaliku. (Isa 43:3) Ifutu danyiloña dakeñekeleña muyuma yayivulu. Chakutalilahu, muIsarela anyana awamayala awedi ejima hela atunyama ayizamba adiña aYehova, dichi hakwila nawu awa anyana hela anyama aleki kuyizatisha chikupu kumudimu waYehova, ateleleli kufweta ifutu danyiloña hela wufwetu wakuyikuula nachu. (Kuc 3:45, 46; 18:15, 16) Neyi chizamba chañombi abulaña kuhembawu chiwahi, wazuwa ajaha muntu, mwini owu ñombi wateleleli kufweta ifutu danyiloña kulonda abuli kumujaha. (Kwi 21:29, 30) Hela chochu, neyi muntu najahañani mumushikila, ifutu danyiloña hiyaditambwileñaku. (Kuc 35:31) Sweje-e dinu, Bayibolu yahosha hefutu danyiloña dahaniniyi Kristu kuhitila mumulambu windi wakufwa kulonda akuuli antu ovwahila kunshidi nikukufwa.​—Ms 49:7, 8; Mat 20:28; Efw 1:7.

    • Ifwodi.

      Chakuvwala chafwana apuloni chavwalileña atupristu. Kapristu muneni wavwalileña ifwodi yambukaku, hambidi ohu hachimininiwu ipakumuna dahantulu hamu namalola 12 alema wuseya. (Kwi 28:4, 6)​—Talenu Nsañu Jikwawu B5.

    • Ihaku.

      Muntu wakundamishaña hamu antu ayedi kulonda aleti kuwunda hakachi kawu. MuNsona, Mosi niYesu diwu mahaku achitiyañenu chaNshimbi nichitiyañenu chachiha.​—Ñal 3:19; 1Ti 2:5.

    • Ihina dakujika nachu.

      Ihina dadiwahi dakupikula chiwahi hanachiminiwu akerubi odu daambwili Mwajila naMwajila Chikupu mumatabanaka ejima ayedi nitembeli. (Kwi 26:31; 2Ku 3:14; Mat 27:51; Heb 9:3)​—Talenu Nsañu Jikwawu B5.

    • Ijamu.

      Idi izu neyi adisoneka kutachika nansona wanyanya, dikwila nawu dinakwimenaku ijamu dodenidi; ilaña neyi adisoneka kutachika nansona weneni, dikwila nawu dinakwimenaku ijamu dawantu ejima, desekana nezu dachiHeberu “Shelu” niizu dachiGiriki “Hedesi.” MuBayibolu adilumbulula kwimenaku iluña dachifwikija hela iluña mwabulañawu kwila chuma chidi chejima.​—Kut 47:30; Mkw 9:10; Yil 2:31.

    • Ijamu dachanukishu.

      Hiiluña dakujiikamu mwashileñawu chibimbi. Awa mazu azatisha izu dachiGiriki dakwila nawu minemeyoni, dafuma kwizu “kwanukisha,” damwekeshaña nawu muntu wunafwi anakumwanuka.​—Ywn 5:28, 29.

    • Ijiya dakesi.

      Iluña dachifwikija “dabutukaña kesi nisawufa” datenañawu cheñi nawu “kufwa kwamuchiyedi.” Akakukoña nshidi abulaña kubalumuka munyichima, Diyabolu, nikufwa niIjamu nijena (hela Hedesi) anajinatilimu. Chineli yileñaleña yakuspiritu, kufwa niHedesi akayinatilamu, yuma yinateli kubula kuha nakesi, chinakumwekesha nawu idi ijiya dachifwikija, bayi neyi dakukabishilamu haya nyaakaku, ilaña hikujilumuka kwahaya nyaaka.​—Chi 19:20; 20:14, 15; 21:8.

    • Ikalu.

      Chuma chatufumbu tuyedi chakokañawu kudi kawalu chazatishañawu sweje-e munjita.​—Kwi 14:23; Ans 4:13; Yil 8:28.

    • Ikeeki daSolomoni.

      Mutembeli mumafuku aYesu, dadiña hinjila mwakuhitila yakujika hewulu yadiña kumusela walubanza lwahanji, delukiliwu antu nawu ikeeki dashalahu dakutembeli yaSolomoni. Mwikeeki denidi dimwendeliyi Yesu ‘mumpinji yachishika,’ nawa dimwenjileñawu akaKristu akusambila nakudifukula. (Ywn 10:22, 23; Yil 5:12)​—Talenu Nsañu Jikwawu B11.

    • Ikela.

      Kufuma kwizu dachiGiriki, datalisha mukwila nawu, “kukunama chikupu” hela “mwaya hohu, mwakadi ñinza.” Adizatisha muNsona jawakaKristu jachiGiriki hakutena iluña dakushakamamu. Dabombelamu ijamu ilaña hidatalisha hohu kwijamuku.​—Luk 8:31; Rom 10:7; Chi 20:3.

    • Ilirikumi.

      Kabeta kaRoma kakuchimunswa namujika waGirisi. Pawulu wendeli nakushika kunidi iluña mumudimu windi, ilaña hiyashimunahu neyi chakwila washimwinini muIlirikumi hela wakuminini dakushikaku hohuku. (Rom 15:19)​—Talenu Nsañu Jikwawu B13.

    • Ilola dakuhalilaku.

      Hiilola danjiñumuki dashileñawu hewulu delola dikwawu dakuhalilahu nawa adizatishileña kuhalilaku mbutu kulonda yiikali wuña walembuluka. Mutondu washileñawu hakachi kelola dakwishina wakwashileña ilola dahewulu kunyeñumuka chiwahi. Kunyima, malola akuhalilahu azatishileñawu ambanda, ayizatishileña mumatala amavulu. Chineli yakuda yachisaka yahefuku yashindameneni helola dakuhalilahu, Nshimbi jaMosi jakaanishili kuditambula hela kutambula ilola dakuhalilaku dahewulu kwikala chuma chakukwatilamu muloña wankongoli. Malola amaneni akuhalilaku adifwanini nanawa ayinyeñumwineña kudi anyama.​—Kuh 24:6; Mak 9:42.

    • Ilola damwiwombu.

      Hiilola dashañawu munfuñu hela mwiwombu detala habulakena mbañu jiyedi kulonda dinuñañeshi nikukolesha mbañu jejima. Ilola deneni damwiwombu dadiña ilola damwiwombu dachikuku; hakutuña matala mwekalaña antu amavulu nimbañu jamusumba, azatishileña ilola dakola nankashi. Idi izu adizatishaña muchifwikija hakutena nsañu yakwaala chikuku cheseki, nawa Yesu amutenaña nawu diyi “ilola damwiwombu dachikuku” chachipompelu chawakaKristu chesekejawu netala dakuspiritu.​—Efw 2:20; Yob 38:6.

    • Iluña dajila.

      Iluña dakunjikawu hohu kukudifukula, iluña dajila. Kakavulu datalisha kutabanaka hela tembeli muYelusalema. Awa mazu ayizatisha cheñi kutena iluña daNzambi dakushakama mumawulu.​—Kwi 25:8, 9; 2An 10:25; 1Ku 28:10; Chi 11:19.

    • Iluña daMapidi daLebanoni.

      Iluña dimu hamaluña ayedi owu ekala najimpidi mwituña daLebanoni. Iluña damapidi daLebanoni dekala kumujika, nawa iluña dabula mapidi daLebanoni dekala kumusela. Hakachi hekala chinekineki chawushi chaambula awa maluña ayedi. Iluña damapidi daLebanoni dafuma kwakwihi nachikumu chakaluñalwiji kaMeditereniyani nawa dazanduka hewulu namamita 1,800 nakushika ku 2,100. Kushankulu, Lebanoni yadiña nanyitondu yanyisida yamaneni yahamekeleñawu chikupu kudi nyuza yayinyeñumukili. (Kuh 1:7; Ms 29:6; 92:12)​—Talenu Nsañu Jikwawu B7.

    • Iluñi.

      Chuma chashañawu kuchikanka hela kuyuma yamenji kulonda yivuvumuki; sweje-e kuchikanka chavuvumuka chahembeliwu kufuma kuchikanka chakusambila chazatishiliwu. MuBayibolu kakavulu iluñi adizatisha muchifwikija kwimenaku nshidi nikutoka, adizatisha cheñi kutalisha kuchuma chinakukula chakadi kuchimona​—Kwi 12:20; Mat 13:33; Ñal 5:9.

    • Insensi.

      Yuma yevumba dadiwahi yakubombashana nabalisamu yahaña chovu-chovu nakwipuka ivumba dadiwahi. Insensi yadimena yatuñiliwu nayuma yashiyashana yiwana yakubombashana ayizatishileña hatabanaka nihatembeli. Ayocheleña nabudidi niwufuku hakameña kainsensi kadiña mukapeka Mwajila nawa Hefuku daKubuta haNshidi, ayocheleleña mukachi mukapeka Mwajila Chikupu. Chadiña chinjikijilu chakumwekesha nawu Nzambi neteji kulomba kwawambuñindi ashinshika. Ilaña akaKristu hiyakeñekaña kuzatisha insensiku.​—Kwi 30:34, 35; Lev 16:13; Chi 5:8.

    • Ipakumuna dahantulu.

      Ipakumuna dadiña namalola awuseya davwalileñayi kapristu muneni waIsarela hamuchima windi mpinji yejima yeñilileñayi Mwajila. Aditeneneña nawu “ipakumuna dahantulu dawunsompeshi” muloña dadiña naUrimi niTumimi, oju jazatishileñawu hakwiluka munasompiyi Yehova. (Kwi 28:15-30)​—Talenu Nsañu Jikwawu B5.

    • Ipakumuna davinyu.

      Ipakumuna dachitembi datuñileñawu nachitembi chakanyama, chidi neyi mpembi hela mukoku nawa adizatishileña kuhembelamu vinyu. Vinyu ayishileña mumapakumuna avinyu amaha muloña neyi vinyu yinayili dehi, yedishaña mpepela yakaboni dayokusayidi yananishaña ipakumuna dachitembi. Mapakumuna avinyu amaha atuukukaña; ilaña amakulu, abulaña kutuukuka, abalukaña muloña vinyu yaswejaña ñovu.​—Yos 9:4; Mat 9:17.

    • Isamu.

      Kamina kakumushimeka nachu Nzambi. Masamu ayishili hayivumina yatumina nawa ayimbileña kudi akakudifukula, kushilahu nihakudifukula kwawantu amavulu kudi Yehova Nzambi hatembeli yindi muYerusalema.​—Luk 20:42; Yil 13:33; Yak 5:13.

    • Isarela.

      Ijina damutuumbiliwu Yakoba kudi Nzambi. Chimwahitili mpinji, dekalili ijina damutaña windi wejima. Akunyitaña yanyana kaYakoba 12, kakavulu ayiteneneña nawu anyana kaIsarela, amwitala daIsarela, antu (amayala) jaIsarela hela aIsarela. Ijina daIsarela adizatishili cheñi hakutena nyichidi 10 yawanta wakukabeta kachimunswa yafumini muwanta wakukabeta kachidiilu, nawa mukuhita kwampinji dekalili ijina dawakaKristu awayishewa, “Isarela waNzambi.”​—Ñal 6:16; Kut 32:28; 2Sa 7:23; Rom 9:6.

    • Ishiñu.

      Hikuchiinisha hela hikuleja muntu hela chuma neyi yuma yatama yakamumwekena. Kushiña hikudi neyi kasawuntu hela kusweja kuzuwaku. Ishiñu himazu akalemesha akuleja hela kushimuna yuma yatama yakamwekana, nawa neyi anayihoshi kudi Nzambi hela muntu anetejiwu, ekalaña himazu alema awuprofwetu.​—Kut 12:3; Kuc 22:12; Ñal 3:10.

    • Itenti dakubulakena.

      Izu dazatishileñawu hakutena itenti daMosi nitabanaka yajila yalemeniwu katachi mwisaña.​—Kwi 33:7; 39:32.

    • Iteti.

      Izu dazatishañawu hakutena tunyitondu twatuvulu twamenaña kumaluña amenji. Mutondu watenañawu hamaluña amavulu hiArundo donax. (Yoba 8:11; Isaya 42:3; Mat 27:29; Chi 11:1)​—Talenu ITETI DAKUPIMA NACHU.

    • Iteti dakupima nachu.

      Iteti dakupima nachu daleheli makyubiti 6. Kushindamena hakyubiti yazatishileñawu nankashi, daleheli mamita 2.67; kushindamena hakyubiti yayilehi, daleheli mamita 3.11. (Eze 40:3, 5; Chi 11:1)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

    J

    • Jakujima nachu kesi.

      Yozelu yazatishileñawu mutabanaka nimutembeli, yatuñiliwu nawuru niwuneñu. Yatela yamwekeneña neyi sizesi yakuteta nachu nyonji yamumanoñu.​—2An 25:14.

    • Jakusendelahu kesi.

      Yuma yakutuña nawuru, siliva hela wuneñu, yazatishileñawu hatabanaka nihatembeli kwochelahu insensi nikufumisha nachu makala hakameña kakulambwila nyilambu ninyiya yinasukumi yamumanoñu kuyifumisha hakutenteka manoñu hawuru. Ajiteneneña cheñi nawu jakukwatisha nachu kesi.​—Kwi 37:23; 2Ku 26:19; Heb 9:4.

    K

    • Kabu.

      Chipimu chakupiminamu yuma yooma chakushika mumalita 1.22 (makwati 1.11 oma) kwesekeja nakutoha kwachipimu chamulondu.​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

    • Kabuwa.

      Hichikatu chidi chejima chakojejaña chuma chimu kumena hachuma chikwawu muloña wakutoku. Antu ahoshaña nawu kabuwa kashimunawu muBayibolu hichikatu chekalaña kumutondu chakadala keyila (Pusiniya giraminisi).​—1An 8:37.

    • Kakweji kakaha.

      Hiifuku datachi dakakweji kejima hakalenda yawaYudeya, danukileñawu kwikala ifuku dakupompa hamu, dakuda chawija nidakulambula nyilambu yadimena. Mukuhita kwampinji, dekalili ifuku dakwanuka chawija chalema mumuza wejima, nawa hiyazatileña mudimu wudi wejimaku.​—Kuc 10:10; 2Ku 8:13; Kol 2:16.

    • Kalideya; aKalideya.

      Hatachi dadiña iluña niantu ashakamineña kunsañilu yakaloña Tigirisi niYufurati; mukuhita kwampinji awa mazu ayizatishileña hakutena ituña daBabiloni niantu ashakamineñamu. “AKalideya” cheñi ayiteneneña nawu antu adiza jasayansi, nsañu yakunyaaka, madimi nijatukweji ilaña adiña nakuzatisha waña nikuhoña natutumbwa.​—Ezr 5:12; Dan 4:7; Yil 7:4.

    • Kameña.

      Hichuma hela chinañamu chakutuña namaseki, malola, ilola hela mapulanga chakujika nachikuñu hakulambwila nyilambu hela insensi hakudifukula. Mukapeka katachi kamutabanaka nikamutembeli, mwadiña “kameña kawuru” kanyanya halambwilileñawu insensi. Akituñili namapulanga akujika nawuru. “Kameña kawuneñu” keneni akituñilili hanji yalubanza. (Kwi 27:1; 39:38, 39; Kut 8:20; 1An 6:20; 2Ku 4:1; Luk 1:11)​—Talenu Nsañu Jikwawu B5 ni B8.

    • Kamina Kawakakukanduka.

      Mutu waMasamu 120-134. Hela chakwila kwekala ntiyishishilu yayivulu kutalisha haniwu mukuku wamazu, amavulu akuhwelela nawu awa masamu 15 ayimbileña kudi aIsarela akakudifukula adiña namuzañalu hampinji ‘yakandukileñawu’ nakuya kuYerusalema, oyu yadiña hakanduka mumapidi amuYuda, kulonda ayi kuyawija yamaneni yisatu yahachaaka yadiña kwenoku.

  • KaNaziri.

    Hiizu dachiHeberu daya mukwila nawu, “Muntu Anatondiwu,” “Muntu Wunadihani,” “Muntu Wunadaambuli.” Kwadiña mazanvu ayedi awaNaziri: ana adihanineña aweni ninowu atondeleñawu kudi Nzambi. Iyala hela mumbanda wadiña nakusanyika kudi Yehova kusanyika kwadimena kwakwikala kaNaziri hampinji yimu. Ana asanyikileña chakudikeñela alondeleleña nshimbi jisatu: hiyateleleli kunwa walwa hela kuda yuma yafumana kunyivinyuku, hiyateleleli kutewula nsukiku nawa hiyateleleli kukwata chibimbiku. Ana atondeleñawu kudi Nzambi kwikala aNaziri ashakamineña haya nyaaka, nawa Yehova wayinkeleña nshimbi jakulondela.​—Kuc 6:2-7; Ans 13:5.

  • Kañemi.

    Mukakuwumba madehu andambu, yeña niyozelu yikwawu yamawumba. Izu dachiHeberu dakañemi datalisha mukwila nawu “mukakuwumba.” Wuswa wukwetiyi kañemi handambu avula kuwesekeja kuchiyuulu chaYehova chikwetiyi hadi antu ninyuza.​—Isa 64:8; Rom 9:21.

  • Kapitawu.

    Kapitawu wadiña nachifulu chakehelamu hadi ñimeni munfulumendi yaweni Babiloni. MuBayibolu, atupitawu adiña nawuswa hadi akamaana muchota chaweni Babiloni. Atupitawu ayitena cheñi nimumpinji yachiyuulu chaMwanta Dariyusa mwini Mediya.​—Dan 2:48; 6:7.

  • Kapostolu.

    Ntiyishilu yatachi yanidi izu yatalisha kudi “muntu anatemeshiwu, nawa adizatishaña kutalisha kudi Yesu niamakwawu atemesheliwu kukalakela akwawu. Kakavulu adizatishaña kutena atumbanji owu atondeliyi Yesu yomweni kwikala izanvu dawañimeni 12 atondewa.​—Mak 3:14;Yil 14:14.

  • Kapristu muneni.

    Munshimbi jaMosi, hikapristu walema wadiña nakwimenaku antu kudi Nzambi nikulombola akwawu atupristu. Amuteneneña cheñi nawu “mukulumpi wawatupristu.” (2Ku 26:20; Ezr 7:5) Yena hohu diyi etejeliwu kwiñila Mwajila Chikupu, kapeka kamukachi chikupu katabanaka nawa mukuhita kwampinji nimutembeli. Welileña mwenimu Hefuku daKubuta haNshidi dekalileñaku kamu hohu muchaaka. Awa mazu akwila nawu “kapristu muneni” akundama cheñi kudi Yesu Kristu.​—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14.

  • Kapristu.

    Himuntu weyala wemeneneñaku Nzambi kudi antu akalakeleleñayi, nakuyileja hadi Nzambi ninshimbi jindi. Atupristu emeneneñaku antu kudi Nzambi, kulambula nyilambu, kuyihakwilaku nikuyilembelaku antu. Henohu Nshimbi jaMosi kanda ajituñi, mutu wachisaka diyi wadiña kapristu wachisaka chindi. MuNshimbi jaMosi, amayala amuchisaka chaAroni akumuchidi waLevi diwu ekalileña atupristu. ALevi ejima awamayala ashalili diwu adiña ankwashi jawu. Hakutachika chitiyañenu chachiha, Isarela wakuspiritu wekalili muza wawatupristu, nawa Yesu Kristu diyi Kapristu Muneni.​—Kwi 28:41; Heb 9:24; Chi 5:10.

  • Kaprofwetu.

    Muntu mwasolwelañawu nkeñelu yaNzambi kudi antu. Atuprofwetu azataña neyi akakumuhoshelaku Nzambi, ashimunaña yuma yakamwekana kumbidi kushilahu nintañishilu yaYehova, nshimbi niwunsompeshi.​—Amo 3:7; 2Pe 1:21.

  • Kasiya.

    Yuma yafumaña kuchula chamutondu wakasiya (Sinamomamu kasiya), yekala mumutapu wumu namutondu waSinamoni. Kasiya adiña nakuyizatisha kwikala manji evumba dadiwahi nawa ayishileña kumanji akuwayisha nachu ajila​—Kwi 30:24; Ms 45:8; Eze 27:19.

  • KaYudeya.

    Izu dazatishileñawu hakutena muntu wakumuchidi waYuda hanyima yakujiya kwawanta waIsarela wanyichidi 10. (2An 16:6) Hanyima yakufuma muwunkoli muBabiloni, adizatishileña hakutena aIsarela akunyichidi yashiyashana afuntili kuIsarela. (Ezr 4:12) Mukuhita kwampinji, atachikili kudizatisha mukaayi kejima hakwaambula aIsarela nawakaNyuza. (Esi 3:6) Idi izu adizatisha cheñi kudi Kapostolu Pawulu muchifwikija hampinji yahosheleñayi nindi muchipompelu chawakaKristu himwekala chaambu chanyuzaku.​—Rom 2:28, 29; Ñal 3:28.

  • Kazeya kachilamiku.

    Mutapu wachilamiku chavwalileñawu kumunu hela kukikasila kumwonji, hadaha munshiñu. Akiteneneña cheñi nawu kazeya kawanta, kamwekesheleña ñovu yanyuuli hela chilolu. (Kut 41:42)​—Talenu CHILAMIKU.

  • Kemoshi.

    Nzambi muneni wawaMowabi.​—1An 11:33.

  • Kenani.

    Mwijikulu aNowa nawa mwana kaHami wamuchiwana. Nyichidi 11 yavwalikili kudi Kenani mukuhita kwampinji yatachikili kushakama mwiluña dakumusela waMeditereniyani hakachi kaEjipitu naSiriya. Odu iluña aditeneneña nawu ‘ituña daKenani.’ (Lev 18:3; Kut 9:18; Yil 13:19)​—Talenu Nsañu Jikwawu B4.

  • Kesari.

    Ijina dachisaka chawaRoma odu dekalili nkumbu yawanyanta awaRoma. Agusitusi, Tiberusi niKaludusa ayitena hamajina muBayibolu, hela chakwila Nero amutena wanyi hejina, iyi nkumbu yamukundama niyena. Izu dakwila nawu “Kesari” adizatisha nimuNsona jachiGiriki jawakaKristu kwimenaku akawuswa, hela Nfulumendi.​—Mak 12:17; Yil 25:12.

  • Kisilevi.

    Hanyima yakwila aYudeya anafunti dehi kufuma kuBabiloni, kakweji kamu 9 mukalenda yajila yawaYudeya nawa kakweji kamuchisatu hakalenda yakukaayi. Katachikilileña hakachi kaNovember nakushika hakachi kaDecember. (Ne 1:1; Zek 7:1)​—Talenu Nsañu Jikwawu B15.

  • Koli.

    Chesekelu chakupima nachu yuma yooma niyamenji. Chesekeneña namalita 220 (magaloni 58.1/ makwati 200 oma), kushindamena hakutoha kwachipimu chamulondu. (1An 5:11)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

  • Korali.

    Chuma chakola, chadifwana nelola chatuñañawu kufuma mudi atunyama anyanya afwa amukaluñalwiji ashala dehi kamafwaha hohu. Yawanikaña mukaluñalwiji muwulombu washiyashana, kushilahu niwulombu wuchinana, wutooka niwiyila. Makorali adiña amavulu sweje-e muKaluñalwiji Kachinana. Mumpinji yakunyima, korali yichinana yadiña nawuseya chikupu nawa adiña nakutuñamu wusaña niyuma yikwawu yakudikudeka.​—Yis 8:11.

  • Kristu.

    Nkumbu yaYesu, kufuma kwizu dachiGiriki Kristosi, desekana nezu dachiHeberu dabalumunawu nawu “Mesiya,” hela “Wawayishewa.”​—Mat 1:16; Ywn 1:41.

  • Kubalumuka mumuchima.

    Kwesekeja nachadizatishawu muBayibolu, hikuhimpa yitoñojoka kushilahu nikutiya kutama mumuchima muloña wachihandilu chakunyima, yilwilu yatama hela yuma yinakañanyi kwilayi muntu. Kubalumuka chikupu mumuchima kwasoñaña nyikaabu, kuhimpa yilwilu.​—Mat 3:8; Yil 3:19; 2Pe 3:9.

  • Kubuta haNshidi.

    MuNsona jachiHeberu, iyi nsañu yakundamini kunyilambu yahanineñawu kulonda antu atwesheña kumusolomoka Nzambi nikudifukula kudi yena. MuNshimbi jaMosi, nyilambu ayihanineña sweje-e, Hefuku daKubuta haNshidi dekalileñaku kamu muchaaka, kulonda kukundamisha antu kudi Nzambi hichikweti muloña nanshidi jinakoñiyi muntu wudi wejima hela muzaku. Ayina nyilambu yadiña nakwimenaku mulambu waYesu, owu wabutili chikupu hanshidi jawantu kamu hohu nakuyinka kukooleka kwakukundama cheñi kudi Yehova​—Lev 5:10; 23:28; Kol 1:20; Heb 9:12.

  • Kuda kwaMwanta kwaMelela.

    Kuda mankendi akadi iluñi nikunwa vinyu jemenañaku mujimba waKristu nimashi indi; chanukishu chakufwa kwaYesu. Chineli hichuma chayilejawu akaKristu muNsona kwila, chatelela kuchitena cheñi nawu “Chanukishu.”​—1Ko 11:20, 23-26.

  • Kudihana, chinjikijilu chajila.

    Ilata dawuru dakadi majilu dakekema hasonekawu mazu muchiHeberu akwila nawu, “Kujila kwaYehova.” Adishiileña hambidi yachitambala chakapristu muneni. (Kwi 39:30)​—Talenu Nsañu Jikwawu B5.

  • Kudishona.

    Chineñi chamwekeshañayi muntu neyi kudi kufwa hela yihuñu. Kunyima, chadiña hichaaku antu kudishona hadi mpinji yayilehi. Kubombela hakudila, akakudishona avwalileña yakuvwala yadimena, kudikuwa mawuti hanyitu yawu, kutabula yakuvwala nikudeta hantulu jawu. Mpinji yikwawu antu elukisha kudishona ayitambikileña hayipenji.​—Kut 23:2; Esi 4:3; Chi 21:4.

  • Kudisumbula muwushaku.

    Chisemwa chashiliwu muNshimbi jaMosi chimwahitili mpinji, chakwila iyala wasumbwileña ñoda manakwindi wunafwi kulonda amuvwalilimu nyana yatela kusenda ijina dindi. Awutenaña cheñi nawu wulu wamuwushaku.​—Kut 38:8; Kuh 25:5.

  • Kuhoña.

    Kuzatisha ñovu yelukawu nawu yafumaña kudi aspiritu atama.​—2Ku 33:6.

  • Kuhula; Hawuhulilu.

    Hinjila yakwaambwilamu mbutu kunsaachi nikumuzuñu; iluña hazatilileñawu iwu mudimu. Mbutu ayeteleña namutondu hakuhula, neyi mbutu yayivulu, azatishileña yozelu yadimena yidi neyi, masileji hela malolazi akokeleñawu kudi anyama. Chozelu chakuhula nachu chahitileña hewulu dambutu yashileñawu heluña dakuhulila, hesekana nawa hazanduka kulonda mpepela yileluleña muzuñu.​—Lev 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.

  • Kujila.

    Chilwilu chekalayi nachu Yehova; hikwikala wutooka chikupu muyilwilu nikujila. (Kwi 28:36; 1Sa 2:2; Yis 9:10; Isa 6:3) Kutalisha kudi antu (Kwi 19:6; 2An 4:9), anyama (Kuc 18:17), yuma (Kwi 28:38; 30:25; Lev 27:14) maluña (Kwi 3:5; Isa 27:13), mpinji (Kwi 16:23; Lev 25:12), ninyidimu (Kwi 36:4), izu dadeni datachi dachiHeberu datalisha kukwaambula, kufumisha hela kujilikewa kudi Nzambi wajila; kwaambula kulonda yikundami kumudimu waYehova. MuNsona jawakaKristu jachiGiriki, izu dakwila nawu “kujila” nidena datalisha kukwaambwila kudi Nzambi. Idi izu adizatisha cheñi kutalisha kukuditookesha kwamuntu muyilwilu yindi.​—Mak 6:20; 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

  • Kukana.

    Chikaninu chakanañayi muntu kudi Nzambi kwila chuma, kuhana mulambu hela chawaana, kuzataku mudimu hela kubula kwila yuma yimu hela chakwila nshimbi yayikaanisha wanyi oyu yuma. Kwadiña neyi kusanyika.​—Kuc 6:2; Mkw 5:4; Mat 5:33.

  • Kukeña kwakashinshi.

    Kakavulu awa mazu ayibalumunaña kufuma kwizu dachiHeberu dachesedi, datalisha kukukeña kwenzaña muloña wakudikasa kwila chuma, kushinshika, kashinshi nikulamata chikupu kuchuma. Ayikunjikaña nankashi kukukeña kwaNzambi kwakeñayi antu, nawa hikukeña kwadimwekeshelañawu antu.​—Kwi 34:6; Lut 3:10.

  • Kukukuma kwanshakaminu yamakonu.

    Himpinji yinakutwala kukukuma kwanshakaminu yamakonu hela kwayuma yinakumwekana yinakulombolewa naSatana. Iyi mpinji yendelaña hamu nakwikalahu kwaKristu. Yesu wakaleja añelu ‘kufumisha atama hadi aloña’ nakuyijilumuna. (Mat 13:40-42, 49) Atumbanji twaYesu afwilileña kwiluka mpinji yakenza iku “kukuma.” (Mat 24:3) Henohu kanda afunti mwiwulu, wayikanini akakumulondela indi nindi wakekalaña nawena kushika niyina mpinji.​—Mat 28:20.

  • Kuloña.

    MuNsona, hichuma chaloña kwesekeja nammwenu yaNzambi kutalisha hachuma chachiwahi nichatama.​—Kut 15:6; Kuh 6:25; Zef 2:3; Mat 6:33.

  • Kuloñesha.

    Ijina defuku henohu Sabata kanda yishiki, haloñesheleñawu aYudeya yuma yejima yakeñekeleña. Idi ifuku damanineña neyi itena dinahumi dehi ditwatenaña makonu netu haChitanu, hatachikileña Sabata. Ifuku dawaYudeya datachikileña melela kushika melela.​—Mak 15:42; Luk 23:54.

  • Kumwakama Nzambi.

    Hikalemesha, kudifukula nikumukalakela Yehova Nzambi, nikwikala ashinshika kuchiyuulu chindi chakuleña kwejima.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

  • Kunañika makasa.

    Makasa ayinañikileña hadi muntu kulonda amutondi kukalakala mudimu wadimena hela amukiswili, amuuki hela amwinki chawaana chaspiritu yajila. Mpinji yikwawu makasa ayinañikileña hadi anyama henohu kanda ayilambuli.​—Kwi 29:15; Kuc 27:18; Yil 19:6; 1Ti 5:22.

  • Kunonojola.

    Kupompesha mbutu yidi yejima yinashiyiwu akakumuna hanyima mukudikeñela hela mukubula kudikeñela. Nshimbi jaMosi jalejeli antu kubula kwaañulu nakumanisha kunsa jamaha awu kwejima hela kusenda nyiolivi hela nyivinyu yejima. Nzambi wahanini iwu wuswa kudi kazweñi, muntu anakukabishawu, ñiinza, mwana wabula tata yindi nintuluwa kulonda anonojoleña mbutu jashalileña hanyima yakwaañula.​—Lut 2:7.

  • Kupesha.

    Hikukuhwelela nawu aspiritu awafu apulukaña neyi mujimba nafwi nawa nawu anateli kuhosha nawa ahoshaña nawantu amomi, sweje-e kuhitila mudi muntu (katepa) azatishañawu kudi aspiritu. Izu dachiGiriki “dakupesha” hifamakiya, daya mukwila nawu “kuhana yitumbu.” Idi izu adikunjikili kukupesha muloña kushankulu, yitumbu ayizatishileña kulonda atambwileñamu ñovu yawandemoni yikuyikwashaña kulonda akoñeña nyidimu yawuloji.—Ñal 5:20; Chi 21:8

  • Kupompa kweneni.

    Izaza dawantu dinapompi hamu dinatambikiwu. MuNsona jachiHeberu, idi izu kakavulu datalishaña kukupompa kwawaIsarela hayawija yakudifukula hela hakupompa kwalema mumuza.​—Kuh 16:8; 1An 8:5.

  • Kusañuka.

    Kuhinduka kufuma mukufwa. Izu dachiGiriki dakwila nawu anasitasisi daya mukwila nawu “kuhinduka; kunyamuka.” MuBayibolu ashimunamu antu 9 asañwiliwu, kushilahu niYesu asañwiliwu kudi Yehova Nzambi. Hela chakwila antu amakwawu ayisañwili kudi Elija, Elisha, Yesu, Petulu niPawulu, iyi yihayamisha yamwekesheleña chikupu nawu yadiña ñovu yaNzambi. Kusañuka “kwawantu aloña niabula kuloña” kwahamaseki kwalema nankashi munkeñelu yaNzambi. (Yil 24:15) Bayibolu yashimuna cheñi hakusañuka kwawantu akaya mwiwulu, kwatenañawu nawu kusañuka “kwakusambila” hela “kwatachi,” mwekala ana kwaYesu awayishewa naspiritu.​—Fwp 3:11; Chi 20:5, 6; Ywn 5:28, 29; 11:25.

  • Kusanyika.

    Himazu akusanyika anakumwekesha nawu ochu chuma chalala, hela hikukana kwajila kwakwila nawu muntu wakelamu hela wakelamu wanyi. Kakavulu iku kusanyika kwakusanyikila muntu walema, sweje-e Nzambi. Yehova wakolesheli chitiyañenu chindi naAbarahama kuhitila mukusanyika.​—Kut 14:22; Heb 6:16, 17.

  • Kusekesha.

    Idi izu muchiGiriki (apositasiya) dafuma kwizu datalisha mukwila nawu “kwimena hahalehi.” Datalisha mukwila nawu “kwamuka, kushiya chisayikila hela kudikaña.” MuNsona jawakaKristu jachiGiriki, Izu dakwila nawu “kusekesha” kakavulu adizatishaña kutena antu afumaña mukudifukula kwalala.​—Yis 11:9; Yil 21:21; 2Te 2:3.

  • Kushakama chakadi kuda.

    Kubula kuda yakuda yidi yejima hadi mpinjii yinatoñoliwu. AIsarela ashakamineña chakadi kuda Hefuku daKubuta haNshidi, mumpinji yayihuñu nawa cheñi neyi anakukeña wulomboli kudi Nzambi. AYudeya ashakamineña chakadi kuda mapampa awana hachaaka nakumwekesha makabi amweniwu muchihandilu chawu kunyima. Kushakama chakadi kuda hikwakeñekaña kudi akaKristuku.​—Ezr 8:21; Isa 58:6; Luk 18:12.

  • Kusubuka (Kukuulewa).

    Chaaka chejima chamu 50, kuchinda kutachikila hefuku deñililiwu aIsarela Mwituña daChikaninu. Iha dateleleli kucheluka muchaaka chaKusubuka, nawa anduñu aHeberu ateleleli kuyuumbaku. Maha awuswana alandishiliwu ateleleli kuyifuntishila eni maha. Kusubuka kwadiña chidika chasendeleña chaaka chejima, chaaka chakukasunuka chakwashileña muza kwikala neyi chiwadiña hatachi hampinji yawushiliku Nzambi.​—Lev 25:10.

  • Kuvulumuna; Yiluwa.

    Kufumpa nshimbi yashimunawu; hichilwilu chakufumpa nshimbi. Dadifwana nezu dikwawu damuBayibolu dakwila nawu “nshidi.”​—Ms 51:3; Rom 5:14.

  • Kuvupola.

    MuNsona jawakaKristu jachiGiriki, idi izu datalisha kukweta hela kukapola namusanjelu wadiña nansayaya hela nanyisomu kunsa.​—Ywn 19:1.

  • Kuwayisha.

    Izu dachiHeberu datalisha mukwila nawu “kukwita namenji.” Manji adiña nakumukwitawu muntu hela chuma kulonda amwekeshi nawu ochu chuma hela muntu anamuhani kumudimu wadimena. MuNsona jawakaKristu jachiGiriki, idi izu adizatishaña cheñi hakuhuñunwina spiritu yajila hadi antu atondawu kuya mwiwulu.​—Kwi 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.

  • Kwalama.

    Kufumisha kalomulomu kakuchiidi chalusemu chamuntu weyala. Abarahama nianyanindi ateleli kulondela iyi ntanjikilu, ilaña hiyakeñekaña kudi akaKristuku. Adizatishaña cheñi mumavasi ashiyashana muchifwikija.​—Kut 17:10; 1Ko 7:19; Fwp 3:3.

  • Kwikalahu.

    Hamavasi amakwawu muNsona jawakaKristu jachiGiriki, idi izu datalisha kukwikalahu kwaYesu Kristu muwanta kufuma hamuswanyikiliwu kwikala Mwanta wawuMesiya chakadi kumonaku ndo-o nimumafuku akukuminina anshakaminu yamakonu. Kwikalahu kwaKristu bayi neyi kwatalisha kukwinza nikufunta swayi-swayiku; ilaña kwasendaña mpinji yapimawu dehi.​—Mat 24:3.

  • Kyubiti.

    Hichipimu chakuleha kufuma munkokola kushika hansa yamunu wahakachi. AIsarela apimineña mumakyubiti aleheleña masentimita 44.5 (mainchi 17.5), ilaña azatishileña cheñi makyubiti amaneni aleheleña kushika muwihi wachikasa, kwakwihi namasentimita 51.8 (mainchi 20.4). (Kut 6:15; Luk 12:25)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

L

  • Lepitoni.

    Mumpinji yaNsona jawakaKristu jachiGiriki, dadiña iwayawaya danyanya chikupu dawaYudeya dawuneñu hela buronzi. MumaBayibolu amakwawu idi izu adibalumuna nawu “miti.” (Mak 12:42; Luk 21:2; tumazu twaheshina.)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

  • Levi; kaLevi.

    Mwana kaYakoba wamuchisatu weyala avweliyi mudi ñodindi Liya; nawa cheñi muchidi awutuumbili ijina dindi. Anyanindi asatu awamayala ekalili anlomboli ayibalu yisatu yalema yawaLevi. Mpinji jikwawu, idi izu dakwila nawu “aLevi” datalisha kumuchidi wejima, ilaña kakavulu dafumishañaku chisaka chaAroni chawupristu. Muchidi waLevi hiwatambwilihu chibalu cheluña Mwituña daChikaninuku, ilaña awinkeli nyisumba 48 yadiña mujiñinza jamaluña enkeliwu nyichidi yikwawu.​—Kwi 10:8; 1Ku 6:1; Heb 7:11.

  • Leviyatani.

    Kanyama avula kukundamishawu kumenji, chakadi nikujina hikanyama wamumenji. HaYoba 3:8 ni 41:1, chamwekana neyi atenaña ñandu hela mutapu wakanyama wamumenji weneni nawa wekala nañovu chikupu. HaMasamu 104:26, nateli kwikala muchidi wanshi weneni atenañawu nawu welu. Hakwawu adizatisha muchifwikija nawa hiyadifwanisha nakanyama wudi wejimaku.​—Ms 74:14; Isa 27:1

  • Logu.

    Chipimu chanyanya nankashi chayuma yamenji chatenawu muBayibolu. MuTalumudi yawaYudeya, achitenaña nawu hini, dichi kushindamena hachumichi, logu yadiña namalita akushika ku 0.32. (Lev 14:10)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

  • Lubanza.

    Hiiluña danyeñumukili tabanaka dakolekeliwu, mukuhita kwampinji atuñililiku mbañu yanyeñumukili tembeli yayeni. Kameña hakulambwila nyilambu yakushita kadiña mulubanza lwatabanaka nimulubanza lwatembeli lwamukachi. (Talenu Nsañu Jikwawu B5, B8, B11.) Bayibolu yatenaña cheñi malubanza hakutena matala niyipañu.​—Kwi 8:13; 27:9; 1An 7:12; Esi 4:11; Mat 26:3.

  • Lukadi lwasweja.

    Izu dachiGiriki “dalukadi” datalisha kuyihuñu hela kukabakana kwenzaña muloña wakuhita muyuma yatama. Yesu wahosheli ‘halukadi lwasweja’ lwakwila kanda lumwekaneñahu dehi lwadiña nakwinza hadi Yerusalema nawa sweje-e dinu olu lukenza kumbidi nakushikena antu hampinji ‘yakenzayi nakulema’ kwindi kumbidi. (Mat 24:21, 29-31) Pawulu walumbulwili nindi ilu lukadi hinyidimu yaNzambi yaloña yakubabeshelamu “antu abula kumwiluka Nzambi niabulaña kwovwahila nsañu yayiwahi” yahosha hadi Yesu Kristu. Kapetulu 19 kaChimwekeshu kamwekesha nawu Yesu diyi wunakulombola mazaza amashidika amwiwulu anakuzuña njita ‘nakanyama wazuwa nianyanta ahamaseki niamashidika awu.’ (2Te 1:6-8; Chi 19:11-21) “Izaza deneni” adimwekesha dinakupuluka olu lukadi. (Chi 7:9, 14)​—Talenu AMAGEDONI.

  • Luseñu.

    Lwatalisha kunseñu jawanyama, oju jazatishileñawu neyi yipwepu yakunwinamu, yipwepu yakushamu manji, yindundu yakushamu wulombu nijakudikwitakwita nawa ajizatishileña kwimbilaku tumina hela kusoñamisha nachu antu. (1Sa 16:1, 13; 1An 1:39; Eze 9:2) “Luseñu” kakavulu aluzatishaña muchifwikija kwimenaku ñovu, kushinda nikwimika mushindu.​—Kuh 33:17; Mik 4:13; Zek 1:19.

  • Luteñu.

    Chuma chakusuñunwinamu ilola hela chakusuñunwinamu chikuñu; achizatishileña cheñi kwochelamu yuma yamawumba. Mumpinji yakunyima, luteñu alutuñileña namatafwali hela namalola. Luteñu lwakwochelamu mawumba hela lwakwochelamu layimu alwitenaña cheñi nawu chibili.​—Kut 15:17; Dan 3:17; Chi 9:2.

  • Luwi lwasweja.

    Izu dachiGiriki damwekeshaña nawu ochu chuma chetejewa nawa chachiwahi. Idi izu avula kudizatisha kutalisha kuchawaana chaluwi hela njila yayiwahi yakuhaninamu. Neyi anakutena luwi lwaNzambi lwasweja, idi izu dalumbululaña chawaana chamukunkulu chahanañayi Nzambi chakufuma hamuchima, chakadi kukuhwelela kumufuntishila chuma. Dichi, damwekeshaña chahanañayi Nzambi chikupu nikukeña kwindi kwasweja nichatiyilañayi antu luwi. Izu dachiGiriki adibalumuna cheñi namazu adi neyi “wuselewa” ‘nichawaana chaluwi.’ Hichawaana chahanañawu chamukunkulu chakadi kuzatila, mukakuhana diyi wafuukulaña hohu nindi ahani.​—2Ko 6:1; Efw 1:7.

M

  • Mafuku akukuminina.

    Iyi nhoshelu ninhoshelu yikwawu yadifwanaku, yidi neyi “mumafuku akukuminina” ayizatisha muwuprofwetu wamuBayibolu kutalisha kumpinji yakamana chikupu yuma yinakumwekana yashimwiniwu dehi kunyima. (Eze 38:16; Dan 10:14; Yil 2:17) Kwesekeja nachidi wuprofwetu waweni, iyi mpinji yinateli kusenda yaaka yantesha hela yayivulu. Kakavulu, Bayibolu yazatishaña iyi nhoshelu yakwila nawu “mafuku akukuminina” anshakaminu yamakonu, mpinji yakwikalahu kwaYesu kutunakubula kumona.​—2Ti 3:1; Yak 5:3; 2Pe 3:3.

  • Mahalati.

    Izu hadaha datalisha kutumina, dawanikaña munyitu yamaMasamu 53 ni 88. Dinateli kutalisha kwizu dachiHeberu daya mukwila nawu “kuzeya; kukata,” dichi damwekeshaña chivumina chawushona nikudineña, dikwesekana nansañu yekala munitu tumina tuyedi.

  • Majilu.

    Idi izu dinateli kutalisha kumajilu akumujimba hela kufumpa nshimbi jahosha hayilwilu. Hela chochu, muBayibolu, idi izu dakundama kuyuma yabula kwitejewa, yamajilu kwesekeja naNshimbi jaMosi. (Lev 5:2; 13:45; Mat 10:1; Yil 10:14; Efw 5:5)​—Talenu CHAKADI MAJILU.

  • Malikami.

    Hadaha yowumu naMoleki, nzambi muneni wawaAmoni. (Zef 1:5)​—Talenu MOLEKI.

  • Manaña evumba dadiwahi. Insensi.

    Wumpotumpotu wooma wafumaña kunyitondu nikuyiputa yanyitapu yikwawu yanyitondu yaBoswellia. Neyi ayocha, yepukileña ivumba dadiwahi. Ayibombeleleña kuinsensi yajila yazatishileñawu hatabanaka nihatembeli. Ayihaninineña hamu nanyilambu yambutu nawa ayishileña hamusululu-himusululu wamankendi akutenteka kumesa aNzambi mukachi Mwajila.​—Kwi 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.

  • Manina.

    Yakuda yadiileñawu aIsarela hadi yaaka 40 mwisaña. Yehova diyi wayinkeleña. Mpinji yejima nabudidi kufumishaku haSabata, manina amwekeneña hamaseki muchihayamisha kwishina dawuumi. AIsarela chayimweniwu katachi, ahosheli nawu, “Komana itu tuyumanyi?” hela muchiHeberu nawu, “manihu’?” (Kwi 16:13-15, 35) Mumavasi amakwawu, ayitenaña nawu “mbutu yamwiwulu” (Ms 78:24), ‘mankendi afumini mwiwulu’ (Ms 105:40), nawa cheñi nawu “dinkendi dawakañovu” (Ms 78:25). Yesu niyena wateneni manina muchifwikija.​—Ywn 6:49, 50.

  • Mankendi akutenteka kumesu aNzambi.

    Himankendi 12 atentekeleñawu hamu hamesa munyilumba yiyedi aha 6, aha 6 mukapeka Mwajila kamutabanaka nikamutembeli. Ayiteneneña cheñi nawu “mankendi akulunjeka.” Iwu mulambu wakulambula kudi Nzambi awusinsishileñahu namankendi amaha Sabata hiSabata. Mankendi afumishileñawu ayidiileña hohu kudi atupristu. (2Ku 2:4; Mat 12:4; Kwi 25:30; Lev 24:5-9; Heb 9:2)​—Talenu Nsañu Jikwawu B5.

  • Masidoniya.

    Hiiluña dakukabeta kachimunswa kaGirisi dayili mpuhu hadiyuulileñawu kudi Alesanderi Muneni nawa dadimeneni kushika nimpinji yadimikiliwu mushindu kudi aRoma. Hampinji yayiliyi Pawulu katachi kuEurope, Masidoniya yadiña kabeta kaRoma. Pawulu wayili kunidi iluña kasatu. (Yil 16:9)​—Talenu Nsañu Jikwawu B13.

  • Masikilu.

    Izu dachiHeberu dabula kwilukewa mudatalisha dekala munyitu yamasamu adi 13. Hadaha datalisha mukwila nawu “nkumbu yakutoñojokahu.” Antu amakwawu atoñojokaña izu dadifwanaku dabalumunawu nawu ‘kukalakala nakashinshi,’ dinateli kudifwana muntiyishishilu.​—2Ku 30:22; Ms 32:Mut.

  • Mayilu.

    Hichipimu chakupiminaku chintampu chawanikaña kamu hohu munsona jatachi jaNsona jawakaKristu jachiGiriki haMatewu 5:41, hadaha yatalisha kumayilu yachiRoma yesekeni namamita 1,479.5. Hansona jikwawu jisatu hawanikaña “mayilu,” hekala haLuka 24:13, Yowanu 6:19, nihaYowanu 11:18, yatalisha kumamayilu amunshimbi apimineñawu kwesekeja nakuleha kwamabulu akushankulu asonekeliwu munsona jajeni jatachi.​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

  • Mayobu.

    Mayobu awanikaña mutuluñalwiji. Adifwana nayibawu hela chakwila ekala amaneni kubadika ayibawu nawa akweti nyendu wanyi.​—Kwi 25:5.

  • Mbumba; Mukambumba.

    Musoñu wekowa wafwana. MuNsona, mbumba hiyakumina hohu kumusoñu welukawu antu amakonuku, muloña wunateli kusambukila antu, yakuvwala nimatala. Muntu wunakati mbumba amutenaña nawu mukambumba.​—Lev 14:54; Luk 5:12.

  • Merodaki.

    Nzambi muneni wamusumba waBabiloni. Hanyima yakwila Hamurabi mwanta waBabiloni nawa mukakutuña nshimbi nelishi dehi Babiloni kwikala musumba weneni, Merodaki (hela, Mariduki) wekalili walema, nawa nkumininaku watemwini anzambi amavulu akusambila nawa yena wekalili nzambi muneni wawanzambi amuBabiloni. Chimwahitili mpinji, ijina Merodaki (hela Mariduki) adisinsili kudi iyi nkumbu “Belu” (“Mwini”), nawa Merodaki avulileña kumutena nawu Beli.​—Yer 50:2.

  • Mesiya.

    Izu dafumishawu kwizu dachiHeberu dakwila nawu “kuwayishewa” hela “wawayishewa.” MuchiGiriki dikwila nawu “Kristu.”​—Dan 9:25; Ywn 1:41.

  • Mikitami.

    Izu dachiHeberu dazatishawu munyitu yamasamu adi 6 (Ms 16, 56-60). Hiizu dadimena dabula kwilukewa mudatalisha, hela chakwila dinateli kudifwana nezu dakwila nawu “nsona.”

  • Milikomi.

    Nzambi wadifukwileñaku aAmoni, hadaha yowumu nanzambi Moleki. (1An 11:5, 7) Kumakumishilu achiyuulu chindi, Solomoni wamutuñilili iwu nzambi wakutwamba yinañanaña.​—Talenu MOLEKI.

  • Mina.

    MuEzekeli ayitenaña cheñi nawu mane. Chipimu chazatishileñawu kukulema nikukulema kwamali. Kushindamena hawunsahu wawaniniwu akakuvumbujola ahoshaña nawu mina yimu yesekeni namashekeli 50, nawa shekeli yimu yalemeni magiramu 11.4, mina yamuNsona jachiHeberu yalemeni magiramu 570. Kwatela kwadiñaku nimina yakuwanta, neyi chekala kyubiti. MuNsona jawakaKristu jachiGiriki, mina yimu yesekeneña namadirakima 100. Yalemeni magiramu 340. Mamina 60 esekeni nantalenta yimu. (Ezr 2:69; Luk 19:13)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

  • Moleki.

    Nzambi yawaAmoni; hadaha diyi Malikami, Milikomi niMoloki. Dinateli kwikala hinkumbu, bayi ijina danzambiku. MuNshimbi jaMosi, muntu wejima walambwileña anyanindi kudi Moleki ateleleli kumujaha.​—Lev 20:2; Yer 32:35; Yil 7:43.

  • Moloki.

    ​—Talenu MOLEKI.

  • Mora.

    Mashina evumba dadiwahi afumishileñawu kuyiputa yanyiña yashiyashana hela kutunyitondu twanyanya twaCommiphora. Mora yadiña hakachi kayuma yabombeleleñawu kumanji ajila akuwayisha nachu. Ayizatishileña kuyakuvwala hela kutudidi kulonda jinunkileña chiwahi nawa ayibombeleña kumanji akukanda nachu niakuwaya hamujimba. Mora ayizatishileña cheñi kuloñesha nachu yibimbi kulonda ayijiiki.​—Kwi 30:23; Yis 7:17; Ywn 19:39.

  • Mpaanda.

    Mutondu wachiikileñawu hamafwiji amuntu, kunsa jejima jiyendi ashileñaku yiteli, hela mutondu hela mwalachi washañawu hanshiñu jawatunyama ayedi (sweje-e añombi) neyi anakukoka pulawu hela itemba. Chineli anduñu ayishileña mpaanda hakusenda yuma yalema, mpaanda ayizatishileña muchifwikija kwimenaku wuduñu hela kwovwahila muntu mukwawu kubombelahu kuyandishewa nikumona yihuñu. Kufumisha hela kukotola mpaanda kwatalishili mukufumisha muwuduñu, mumakabi nimwihuñu.​—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.

  • Mpompa.

    Hichuma mwahatileñawu muntu anakubabeshawu. Mpompa jikwawu ahatileñamu hohu nyendu, jikwawu jazembesheleña mujimba, hadaha ahatileñamu nyendu, makasa ninshiñu.​—Yer 20:2; Yil 16:24.

  • Mpuña.

    Chozelu chachikuñu chakupepamu mpepela, chazatishileñawu hakusoñamisha antu nihakwimba tumina. Kwesekeja naKuchinda 10:2, Yehova wayilejeli kutuña mpuña jiyedi jasiliva jakuzatisha hohu hakutambika izaza dawantu, kuleja antu kufuma muyilombu, hela kubidika nawu kudi njita. Iji mpuña hadaha jadiña joloka, kwambukaku ‘nanseñu’ jadiña jakompama jatuñiliwu nanseñu jawanyama. Mpuña jabuliliwu kuyileja chakujituña nijena jadiña hakachi kayozelu yakwimba nachu hatembeli. Chivumina champuña muchifwikija chendelaña hamu nambila yawunsompeshi waYehova hela yuma yikwawu yamwekanaña yalema yafumaña kudi Nzambi.​—2Ku 29:26; Ezr 3:10; 1Ko 15:52; Chi 8:7–11:15.

  • Mudimu wajila.

    Mudimu wajila wakundama nankashi kukudifukula kwamuntu kudi Nzambi.​—Rom 12:1; Chi 7:15.

  • Muhoñi.

    Chinekineki hela kakaloña koomaña sweje-e munooña; idi izu dinateli kuzatika cheñi nikukaloña kakeni. Tuloña tukwawu twenzeleña namenji amutuseloki nawa toomineña wanyi. Mumavasi amakwawu muhoñi anawuteni nawu “chinekineki.”​—Kut 26:19; Kuc 34:5; Kuh 8:7; 1An 18:5; Yob 6:15.

  • MukaKristu.

    Ijina dayinkawu akakumulondela Yesu Kristu kudi Nzambi.​—Yil 11:26; 26:28.

  • Mukakuhoña natutumbwa.

    Himuntu wadizaña chendaña itena, kakweji nitutumbwa kulonda ashimuni yuma yakamwekana kumbidi.​—Dan 2:27; Mat 2:1.

  • Mukakuhoña.

    Muntu welaña nindi wahoshaña nawafu.​—Lev 20:27; Kuh 18:10-12; 2An 21:6.

  • Mukakumona jakumbidi.

    Muntu anenkiwu ñovu kudi Nzambi yakwiluka nkeñilu yaNzambi, owu anezununiwu mesu kulonda amoni hela kwiluka yuma yabulili kwilukawu antu ejima. Izu dachiHeberu dafuma kwizu datalisha mukwila nawu “kumona,” kumona namesu hela muchifwikija. Mukakumona jakumbidi wadiña muntu ehwileñawu kudi antu kulonda yayikwashi chakumanisha kukala.​—1Sa 9:9.

  • Mukakumudimbulula Kristu.

    Izu dachiGiriki dikweti nlumbulwilu jiyedi. Datalisha kukumudimbulula hela kukudikaña naKristu. Dinateli cheñi kutalisha kudi Kristu wakutwamba, muntu wunadishi hachifulu chaKristu. Antu ejima, nyitayi, hela mazanvu aditwambilaña kumwimenaku Kristu hela aditenaña kwikala Mesiya hela ana adikañaña naKristu ninawatumbanji twindi anashikilimu kuyitena nawu akakumudimbulula Kristu.​—1Yo 2:22.

  • Mukakushimuna yuma yakamwekana kumbidi.

    Muntu wahoshaña nindi wukweti wuswa wakushimuna yuma yakumbidi. Atutepa, akakuhoña nawaspiritu, akakuhoña natutumbwa, kushilahu niantu amakwawu ayitena muBayibolu nawu akakushimuna yuma yakamwekana kumbidi.​—Lev 19:31; Kuh 18:11; Yil 16:16.

  • Mukakutalatala.

    Muntu wakiñaña antu hela yuma, sweje-e nawufuku, nawa wunateli kuvumisha chivumina chakusoñamisha neyi kudi wubanji. Kakavulu, akakutalatala emeneña hewulu dambañu jamusumba nituposhi kulonda amoneña antu anakwinza henohu kanda ashiki kwakwihi. Muwushidika, mukakutalatala amutenaña nawu kalama. Muchifwikija, atuprofwetu adiña neyi akakutalatala amuza waIsarela, kuwusoñamisha hakujilumuka kwenjileña.​—2An 9:20; Eze 3:17.

  • Mukeña.

    Kamina kamazu hela yingongu yawushona, chidi neyi wushona wakufwisha ibwambu hela ntaña yetu.​—2Sa 1:17; Ms 7:Mut.

  • Mukulumpi wawañelu.

    Chineli idi izu muBayibolu adizatisha kutena kañelu wumu hohu, dikwila nawu kwekala mukulumpi wawañelu wumu hohu. Bayibolu yashimuna ijina damukulumpi wawañelu nawu hiMikeli.​—Dan 12:1; Yuda 9; Chi 12:7.

  • Mukulumpi wawañimbi.

    Kwesekeja nachayizatishawu awa mazu muMasamu, izu dachiHeberu dinakumwekana neyi datalisha kudi muntu watanjikileña tumina nikutumbwila tumina, kuhitulukamu nikudizisha añimbi aLevi nawa walombweleña ninana elukisha kwimba.​—Ms 4:Mut; 5:Mut.

  • Mukulumpi wawatupristu.

    Ijina dikwawu ‘dakapristu muneni’ muNsona jachiHeberu. MuNsona jachiGiriki, izu dakwila nawu “mukulumpi wawatupristu,” chakadi nikujina, datalishileña kudi antu alema mumudimu wawupristu, hadaha munabombeli akulumpi jawatupristu anafumishiwu hawupristu nianlomboli amazanvu 24 awatupristu.​—2Ku 26:20; Ezr 7:5; Mat 2:4; Mak 8:31.

  • Mukulumpi.

    Himuntu weyala wukweti mudimu wakutala nikubiña chipompelu. Kwafuma idi izu kwizu dachiGiriki daepisikoposi datalisha kumudimu wakukiña. Izu dakwila nawu “mukulumpi” niizu dakwila nawu “mukulumpi muchipompelu” (piresibiterosi) atalisha kumudimu wowumu wamuchipompelu chawakaKristu. Izu dakwila nawu “mukulumpi muchipompelu” dinakumwekesha yilwilu yakupama yamuntu wunatondiwu, nawa izu dakwila nawu “mukulumpi” dinakukolesha nyidimu yatambwilañayi muntu anatondiwu.​—Yil 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

  • Mukulumpi; Mukulumpi weyala.

    Muntu weyala wapama, ilaña muNsona, himuntu wukweti chifulu chawuswa nimudimu muchituñilu hela mumuza. Idi izu adizatisha cheñi mumukanda waChimwekeshu hakutena yileñaleña yamwiwulu. Izu dachiGiriki dakwila nawu piresibiterosi adibalumuna nawu “mukulumpi” neyi dinakukundama kudi antu anakulombola muchipompelu.​—Kwi 4:29; Yis 31:23; 1Ti 5:17; Chi 4:4.

  • Mulambu wahanshidi.

    Mulambu walambwileñawu neyi muntu nakoñi nshidi mukubula kwiluka muloña wakuzeyazeya kwamujimba wabula kuwanina. Atunyama ashiyashana ayilambwileña, kutachikila hadi chizamba chañombi kushika nikukapompa, ayilambwileña kwesekeja nachifulu niyuma chiyidi yanowu muntu wunavulumuni wunakukeña nindi nshidi ajibuti.​—Lev 4:27, 29; Heb 10:8.

  • Mulambu wakusanyika.

    Mulambu wakudikeñela wahanineñawu nakusanyika.​—Lev 23:38; 1Sa 1:21.

  • Mulambu wakushita.

    Mulambu wakanyama wocheleñawu wamukuma hakameña nakumulambula Nzambi, kwosi chidi chakanyama (wachizamba, mukoku wachizamba, mpembi wachizamba, kateela hela mwana kakapompa) chahembeleñayi mukakudifukulaku.​—Kwi 29:18; Lev 6:9.

  • Mulambu wakuwunda.

    Mulambu wamulambwileñawu Yehova wakulomba kuwunda nayena. Mukakudifukula nachisaka chindi, kapristu wunakulambula mulambu nikapristu wunakuzata ejima adiileñaku iwu mulambu. Chadiña tuhu neyi Yehova watambwilileña wishi wawuwahi wamanji akwocha. Mashi, adiña nakwimenaku wumi, ayihanineña cheñi kudi yena. Chadiña tuhu neyi atupristu niakakudifukula anashakami anakudiila hamu naYehova, chamwekesheleña nawu hadi kuwunda hakachi kawu.​—Lev 7:29, 32; Kuh 27:7.

  • Mulambu wakuzuyañesha.

    Mulambu welileñayi kapristu neyi mukakudifukula nenzi nakulambula mulambu, wakwatileña kwishina damakasa amukakudifukula wadiña namulambu wunenzi nakulambulayi nakuwuzuyañesha iku niniku; hela kapristu yomweni diyi wawuzuyañesheleña. Kwila mwenimu kwemeneneñaku kuhana mulambu wakuhana kudi Yehova.​—Lev 7:30.

  • Mulambu wamuloña.

    Mulambu wahanshidi yamuntu. Wambukiliku chanti nanyilambu yikwawu yahanshidi muloña iwu mulambu wena wakwashileña muntu wunabalumuki mumuchima kwikala nakukooleka kwajimbeshiliyi muloña wanshidi, nawa hiyamubabesheleñaku.​—Lev 7:37; 19:22; Isa 53:10.

  • Mulambu wavinyu.

    Mulambu wavinyu wahuñunwineñawu hakameña nawa wahaninineñawu hamu nanyilambu yikwawu. Awuzatishili muchifwikija kudi Pawulu hakumwekesha kudihana kwindi kwakukalakela akwawu akaKristu.​—Kuc 15:5, 7; Fwp 2:17.

  • Mulambu.

    Kuhana chuma kudi Nzambi kulonda muntu amwekeshi kusakilila, kwiteja munavulumuniyi nikuwahisha cheñi wubwambu windi nayena. Kutachikila naAbeli, antu alambwileña nyilambu yakudikeñela munjila jashiyashana, kushilahu ninyilambu yawanyama kushika tuhu nimpinji yetejeli chitiyañenu chaNshimbi jaMosi nawu ayilambuleña. Hanyima yakwila Yesu nalambuli dehi mulambu wawumi windi wawanina, nyilambu yawanyama hiyakeñekeleña cheñiku, ilaña akaKristu atwalekahu kumulambula Nzambi nyilambu yakuspiritu.​—Kut 4:4; Heb 13:15, 16; 1Yo 4:10.

  • Mulambu.

    Nfwetu yahanineña Ituña hela nyuuli kwituña dikwawu nakumwekesha kwovwahila kulonda ashakameña mukuwunda hela kulonda ayikiñi. (2An 3:4; 18:14-16; 2Ku 17:11) Idi izu adizatisha cheñi kumusonku wahanaña muntu himuntu.​—Ne 5:4; Rom 13:7.

  • Mulondu.

    Chipimu chakupiminaku yuma yamenji chesekana namalita 22 (magaloni 5.81) kwesekeja nansañu yakunyaaka yawaniniwu hayitebu yansaba yadiña nanidi ijina. Yipimu yayivulu yakupiminamu yuma yooma niyamenji muBayibolu ayesekeja nachipimu chamulondu. (1An 7:38; Eze 45:14)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

  • Mulumba.

    MuchiHeberu, “Milo,” kufuma kwizu daya mukwila nawu “kwinzesha.” Septuagint yadibalumuna nawu “mpwembu.” Chakadi nikujina, dadiña iluña hela chuma chakutuña chadiña muMusumba waDavidi, ilaña chelukewa wanyi chichamwekeneña.​—2Sa 5:9; 1An 11:27.

  • Mumba.

    Mutondu wawulehi wukweti musokola wachikuñu kumbidi, wazatishileñawu andimi kuchonka nachu kanyama. Mumba awesekeja namazu amukamaana owu akojejaña ntiyilili kwovwahila kufumba kwamaana. Mazu akwila nawu “kusobwela nyendu kunyumba” afuma kuyilwilu yamwekeshaña chizamba chañombi wudi nawinyi wakaanaña kumuchonkola kuhitila mukusobwelaku nyendu nakudikatisha yomweni.​—Yil 26:14; Ans 3:31.

  • Muntu wasubuka; Muntu asubulawu.

    Muchiyuulu chawaRoma, “muntu wasubuka” himuntu wavwalikili wasubuka, wadiña nawuswa wejima wakwikala mwenimbu. Kwambukaku, “muntu asubulawu” wadiña muntu afumishiliwu muwuduñu. Muntu asubwiliwu kwesekeja nanshimbi, amwinkeleña wuswa wakwikala mwenimbu wamuRoma, ilaña hiyamwitejeli kwikala nachifulu munsañu jamatuña nachiyuuluku. Muntu asubwiliwu kufuma muwuduñu chakadi kulondela nshimbi, hiyamwinkeleña wuswa wejima wakwikala mwenimbuku.​—1Ko 7:22.

  • Muntu wunabalumuki kwikala kaYudeya.

    Muntu wunahimpi. MuNsona, idi izu datalisha kudi muntu wahakwilileñaku ntañishilu yawaYudeya, chakwila neyi hiiyala adiña nakumwalamisha.​—Mat 23:15; Yil 13:43.

  • Musumba waDavidi.

    Ijina datuumbiliwu musumba waYebusi hanyima yakwila Davidi nawushindi nawa natuñilimu itala dindi dawanta. Awuteneneña cheñi nawu Ziyona. Wadiña kukabeta kakuchidiilu namusela nikabadi kakakulu kaYerusalema.​—2Sa 5:7; 1Ku 11:4, 5.

  • Mutalabeni.

    Izu dekala mumutu waMasamu 9. Kwesekeja nachisemwa, datalishili “kukufwa kwamwana weyala.” Amakwawu ashimunaña nawu dadiña ijina indi kwiji mazu akutachikilahu akamina kelukawu azatishileñawu hakwimba idi isamu.

  • Mutondu wakuyandishila.

    Izu dachiGiriki dakwila nawu stau·rosʹ, daya mukwila nawu mutondu woloka hela chishimi, neyi ona hamujahililiwu Yesu. Kwosi wunsahu wamwekeshaña nawu idi izu dachiGiriki datalisha kukulusu, neyi chadizatishileñawu asenji kwikala chinjikijilu chakuzatisha hakudifukula hadi yaaka yayivulu henohu Kristu kanda enzi. Izu dakwila nawu “mutondu wakuyandishila” dinesekani chikupu nezu damwidimi datachi, chineli izu stau·rosʹ adizatisha cheñi kutena kuyanda, yihuñu ninsonyi yakatiyawu akakumulondela Yesu. (Mat 16:24; Heb 12:2)​—Talenu MUTONDU.

  • Mutondu wakwiluka nachu yayiwahi niyatama.

    Mutondu mwitempa daEdeni wazatishiliyi Nzambi kwikala chinjikijilu chawuswa windi wakushaku nshimbi jatela kulondelawu antu kutalisha hayuma “yayiwahi” ‘niyatama.’​—Kut 2:9, 17.

  • Mutondu wawumi.

    Mutondu mwitempa daEdeni. Bayibolu hiyahosha nawu wadiña nañovu munyikaabu yawu yakuhana wumiku, ilaña wemeneneñaku chikaninu chaNzambi chakuhana wumi wahaya nyaaka kudi antu aketejayi kuda kumukaabu wayu.​—Kut 2:9; 3:22.

  • Mutondu.

    Ichi hichishimi kwakasilileñawu muntu anenkiwu muloña. Munyuza yikwawu awuzatishileña kujahilahu muntu hela kushahu chibimbi kulonda antu amakwawu adiziliku hela amusawuli hamesu awantu. Dichaaku chatama chelileñawu aAsiriya munjita, apopeleña ankoli nakutunjika nyijimba yawu kuyishimi yasoñoloka kunsa yayipwikileñawu munyijimba yawu nakuhita mwivumu kushika kuntulu yamuntu. Munshimbi jawaYudeya, antu enkeleñawu nyiloña yahamesu bwi-i, yidi neyi yakutukana hela kupesha, asambilileña kuyijaha nakuyasa malola hela kuzatisha njila jikwawu jakuyijahilamu, kuhiñahu nyijimba yawu ayikudikileña hanyitondu kulonda antu adiziliku. (Kuh 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Mpinji jikwawu aRoma akasilileña muntu anenkiwu muloña kumutondu kulonda ashakamiku mafuku amavulu henohu kanda afwi nakuyeña, mpwila, nzala ninkanza. Mpinji jikwawu, neyi chamujahiliwu Yesu, muntu anenkiwu muloña amupopeleleña hamutondu kumakasa nikunyendu. (Luk 24:20; Ywn 19:14-16; 20:25; Yil 2:23, 36)​—Talenu MUTONDU WAKUYANDISHILA.

  • Mutu.

    Chuma chashiliwu hewulu dayishimi. Nyitu yashiliwu hewulu dayishimi yiyedi yateneneñawu nawu Yakini niBowazi, oyu yemikiliwu kumbidi yatembeli yaSolomoni. (1An 7:16)​—Talenu Nsañu Jikwawu B8.

  • Mutu.

    Mutu wekala hantachikilu yesamu wamwekeshaña wasonekeli, kushimuna yuma yamwekeni, chakwimba kamina, hela kushimuna nkeñelu yanodu isamu.​—Talenu nyitu yaMasamu 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

  • Muvuñilu.

    Chipabi chachilehi chachitembi hela nyilela hakusoneka kukabadi kamu, chavuñilileñawu kukamutondu. Nsona ajisonekeleña nakujikopolwela hanyivuñilu, iyi diyi nyikanda yadiñaku hampinji yasonekeleñawu Bayibolu.​—Yer 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.

  • Muzuñu.

    Mafulu afumishañawu kutidiku hampinji yinakuhuulawu nikupepa. Muzuñu awuzatishaña munhoshelu yankinji hakutena chuma chamukunkulwayi nawa chatama.​—Ms 1:4; Mat 3:12.

  • Mwajila Chikupu.

    Hikapeka kamukachi mwamweni kamutabanaka nikamutembeli mwahembeleleñawu chimbañu chachitiyañenu; akitenaña cheñi nawu Mwajila mwaMwajila. Kwesekeja naNshimbi jaMosi, kapristu muneni diyi etejeliwu hohu kwiñila Mwajila Chikupu, nawa weñilileñamu hohu Hefuku daKubuta haNshidi kamu hachaaka.—Kwi 26:33; Lev 16:2, 17; 1An 6:16; Heb 9:3.

  • Mwajila.

    Kapeka katachi nawa keneni kamutabanaka hela kamutembeli, kambukaku nakapeka kamukachi mwamweni, Mwajila Chikupu. Mutabanaka, Mwajila mwadiña hakutenteka inoñu dawuru, kameña kainsensi kawuru, mesa yakushahu mankendi akutenteka kumesu aNzambi niyipwepu yawuru; mutembeli, mwadiña kameña kawuru, jakutentekahu manoñu jawuru 10 nijimesa 10 jakutentekahu mankendi akutenteka kumesu aNzambi. (Kwi 26:33; Heb 9:2)​—Talenu Nsañu Jikwawu B5 ni B8.

  • Mwana kaDavidi.

    Kakavulu awa mazu akundama kudi Yesu, nakukonkomwena nawu diyi Nswana wachitiyañenu chaWanta chadi kushikijewa kuhitila mudi muntu wamuchisaka chaDavidi.​—Mat 12:23; 21:9.

  • Mwana kamuntu.

    Nhoshelu yawanikaña kwakwihi namapampa 80 muNsañu Yayiwahi. Yakundama kudi Yesu Kristu nawa yamwekeshaña nawu hamuloña wakuvwalika kwindi mumujimba wawuntu, wekalili muntu nawa bayi neyi wadiña hohu chileñaleña chakuspiritu chabalumukili nakuvwala mujimba wawuntuku. Iyi nhoshelu yamwekeshaña cheñi nawu Yesu wakashikija wuprofwetu wasonekawu haDanyeli 7:13, 14. MuNsona jachiHeberu, iyi nhoshelu ayizatishili kutena Ezekeli niDanyeli, nakumwekesha chaambu chidi hakachi kanawa akakuhoshelaku antu naNzambi Mwini mazu ahosheleñawu.​—Eze 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

  • Mwanta waMumbanda Wewulu.

    Ijina danzambi wamumbanda adifukwileñawu aIsarela ekalili akakusekesha mumafuku aYeremiya. Amakwawu ahoshaña nawu datalisha kudi nzambi yaweni Babiloni Ishita (Asitate). Ijina damukwawu mwanta wakuSumeri wasambililihu, Inana, daya mukwila nawu, “Mwanta waMumbanda Wewulu.” Kubombela hakumukundamisha kumawulu, wadiña nzambi walusemu. Asitate amutenaña cheñi nawu “Mumbanda Wewulu” munsona japokolawu jawaEjipitu.​—Yer 44:19.

  • Mwonji wakwasa nachu.

    Mwonji wachitembi hela wakushinta kuzatisha nyisisa yawanyama, luzaña hela wuvuji. Hakachi kamwonji hadiña heneni dihashileñawu chuma chakwasa nachu, kakavulu dadiña ilola. Insa yimu yamwonji ayikasilileña kuchikasa, insa yikwawu ayikwatileña muchikasa nawa ayilekeleñaku neyi mwonji anawuzuyañeshi. Nyuza yakushankulu yeñijili akakwasa nanyonji munjita jawu.​—Ans 20:16; 1Sa 17:50.

N

  • Naradi.

    Himanji evumba dadiwahi alema wuseya awulombu wuchinana nankashi, afumishañawu kumutondu wanaradi (Nardostachys jatamansi ). Chineli adiña alema wuseya, kakavulu naradi ayibombeleña namanji abula kulema wuseya nawa mpinji jikwawu ayibalumwineña kwikala akulumbisha. Maku niYowanu, ahosha nawu “naradi yayeni” ayizatishili hadi Yesu.​—Mak 14:3; Ywn 12:3.

  • Nehiloti.

    Hiizu dabula kwilukawu mudatalisha, dawanikaña hamutu waMasamu 5. Antu amakwawu akuhwelela nawu datalisha kuchozelu chakupeepa hakwimba, nakudesekeja nezu dachiHeberu dadifwana na cha·lilʹ (ipeleli). Hela chochu, dinateli kwimenaku kamina.

  • Nguvulu.

    Himukulumpi wakabeta kalombweleñawu kudi Kalamba mwini Roma. Wadiña nañovu munsañu jakusompesha nihadi mashidika, hela chakwila yuma yelileñayi adiña nakuyishinshika kudi Kalamba, nguvulu wadiña nawuswa weneni mukabeta.​—Yil 13:7; 18:12.

  • Nisani.

    Hanyima yakufuma muwunkoli muBabiloni, ijina dadiha daAbibi, kakweji katachi hakalenda yajila yawaYudeya nawa hikakweji kamu 7 hakalenda yakukaayi. Katachikileña hakachi kaMarch nakushika hakachi kaApril. (Ne 2:1)​—Talenu Nsañu Jikwawu B15.

  • Njila.

    Nhoshelu yazatishawu muchifwikija muNsona hakutena nzatilu hela yilwilu yetejayi hela yakaanayi Yehova. Ana ekalili akakumulondela Yesu Kristu ayiteneneña nawu akundama ‘kuNjila,’ dikwila nawu, ahembeleña njila yawumi yashindameneni hakumukuhwelela Yesu Kristu, nakulondela chakutalilahu chindi.​—Yil 19:9.

  • Nkishi; Kupesha.

    Nkishi hichifwikija, chuma chemenañaku chuma chidi chejima, chuma chalala hela chakufwikija chinateli kuzatishawu antu mukudifukula. Kupesha hikulemesha, kukeña, kudifukula hela kukomoka nkishi.​—Ms 115:4; Yil 17:16; 1Ko 10:14.

  • Nkoñi wakuzatila.

    Himazu abalumunawu kufuma kwizu dachiGiriki dakwila nawu diyakonosi, dabalumunañawu kakavulu nawu “nkoñi” hela “mukakuzatila.” Mazu akwila nawu “Nkoñi wakuzatila” atalisha kudi muntu wekala nkwashi kwizanvu dawakulumpi muchipompelu. Hakwila akalakali iwu mudimu, watela kuwanisha yuma yakeñekaña yamuBayibolu.​—1Ti 3:8-10, 12.

  • Nkuunyi.

    Mbwechi yasendeleñawu anyuuli kwikala chinjikijili chamwekesheleña ñovu yawanta.​—Kut 49:10; Heb 1:8.

  • Nsañu yayiwahi.

    MuNsona jawakaKristu jachiGiriki, hinsañu yayiwahi yaWanta waNzambi niyawamwinu kuhitila mukwikala nachikuhwelelu mudi Yesu Kristu.​—Luk 4:18, 43; Yil 5:42; Chi 14:6.

  • Nseñu jakameña.

    Nyisomu yafwana nseñu jedikili hanji mumawombu awana atumeña tukwawu. (Lev 8:15; 1An 2:28)​—Talenu Nsañu Jikwawu B5 ni B8.

  • Nshakaminu yamakonu.

    Awa mazu atalisha kwizu dachiGiriki dakwila nawu ayoni neyi dinakundami kuyuma yinakumwekana makonu hela yuma yinakwambula mpinji yimu nayikwawu. Bayibolu yatena “nshakaminu yamakonu,” hakutena yuma yinakumwekana mukaayi nichihandilu chamukaayi. (2Ti 4:10) Kuhitila muchitiyañenu chaNshimbi, Nzambi washiliku nshakaminu yayiha yinateli kutenawu amakwawu nawu mpinji yawaIsarela hela yawaYudeya. Kuhitila mwifutu dindi danyiloña, Yesu Kristu amuzatishili kudi Nzambi kutachika nshakaminu yacheñi, mwadiña hohu chipompelu chawakaKristu awayishewa. Iyi diyi yadiña ntachikilu yampinji yayiha yayuma yashimwininiwu chadimu muchitiyañenu chaNshimbi. Iyi nhoshelu neyi ayivulisha, dikwila nawu yinakutalisha kunshakaminu yamakonu yashiyashana hela kuvula kwayuma yinakumwekana, yatachikili dehi kumwekana hela yakamwekana kumbidi.​—Mat 24:3; Mak 4:19; Rom 12:2; 1Ko 10:11.

  • Nshimbi jaMosi.

    Nshimbi jayinkeliwu aIsarela kudi Yehova kuhitila mudi Mosi mwisaña daSinayi mu 1513 B.C.E. Nyikanda yakutachikilahu yitanu yamuBayibolu kakavulu ayitenaña nawu Nshimbi.​—Mat 5:17; Luk 24:44.

  • Nshimbi.

    Idi izu neyi adisoneka kutachika nansona weneni, dikwila nawu dinakutalisha kuNshimbi jaMosi hela kunyikanda yitanu yatachi yamuBayibolu. Neyi adisoneka kutachika nansona wanyanya, dikwila nawu idi izu dinakutalisha kulushimbi-hilushimbi lwamuNshimbi jaMosi hela chishina chanshimbi.​—Kuc 15:16; Kuh 4:8; Mat 7:12; Ñal 3:24.

  • Nsona.

    Nsona jajila Jezu daNzambi. Idi izu dekala hohu muNsona jawakaKristu jachiGiriki.​—Luk 24:27; 2Ti 3:16.

  • Nsoneki.

    Mukakukopolola Nsona jachiHeberu. Hampinji yenjiliyi Yesu hamaseki, idi izu dakundamini kudi amayala amu adizili Nshimbi. Adiña nakumudimbulula Yesu.​—Ezr 7:6, tth.; Mak 12:38, 39; 14:1.

  • Ntalenta.

    Chipimu cheneni nankashi chachiHeberu chakupiminaku kulema nikulema kwamali. Yalemeni 34.2 kg. Ntalenta yachiGiriki yadiña yanyanya, yalemeni kwakwihi na 20.4 kg. (1Ku 22:14; Mat 18:24)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

  • Ntanda wakumacha.

    Hikatumbwa kakumishañaku kusela kumusela henohu itena kanda dimwekani nakumwekesha nawu hikukucha.​—Chi 22:16; 2Pe 1:19.

  • Ntombu.

    Mumbanda wamuchiyedi nawa kakavulu wadiña hiñamba wamumbanda.​—Kwi 21:8; 2Sa 5:13; 1An 11:3

  • Ntuñu.

    Himuntu weyala atuñunawu. Amayala amuchidiwu kakavulu ayitondeleña muyota yawanyanta kwikala akakukalakela hela akakuhemba mwadi niantombu. Idi izu hidatalishili hohu kumuntu weyala atuñunawuku, ilaña nikudi chilolu akunjikiliwu mudimu muchota chamwanta. Adizatishaña muchifwikija kutena ‘ntuñu waWanta,’ wadiyuulaña kulonda atweshi kudikita chikupu mumudimu waNzambi.​—Mat 19:12; Esi 2:15; Yil 8:27.

  • Ntwamina Muneni.

    Izu dachiGiriki datalisha mukwila nawu “Nlomboli Muneni.” Datalisha kumudimu walema wazatañayi Yesu Kristu hakufumisha antu ashinshika kuyuma yatama yafuma munshidi nakuyilombola kuwumi wahaya nyaaka.​—Yil 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2.

  • Nyikaabu yatachi.

    Nyikaabu yakusambila muchilaaka chakwaañula; yuma yatachi yafumaña muchuma chidi chejima. Yehova wakeñeleña muza waIsarela kumwinka nyikaabu yawu yatachi, chili muntu, chimuna hela nyikaabu yadimineñawu. Hamu neyi muza, aIsarela alambwileña kudi Nzambi nyikaabu yatachi haChawija chaMankendi Akadi Iluñi nihaPentekosta. Mazu akwila nawu “nyikaabu yatachi” ayizatishili muchifwikija kwimenaku Kristu niakakumulondela indi awayishewa.​—1Ko 15:23; Kuc 15:21; Yis 3:9; Chi 14:4.

  • Nyilela.

    Nyilela yadifwana namateti nawa yamenaña kumenji, ayizatishaña kutuña nachu yuma yidi neyi yimpaaya nimaatu. Ayizatishileña cheñi kutuña nachu yuma yakusonekahu yadifwana nayipapilu nawa ayizatishili munyivuñilu yayivulu.​—Kwi 2:3.

  • Nyisumba yakuswamamu.

    Nyisumba yawaLevi mwatemukilileña muntu wunajahañani chakadi kwiluka kuchina mukakutenda mashi. Nyisumba yeniyi 6 yataandili Mwituña daChikaninu, ayitondeli kudi Mosi nawa nkumininaku kudi Yoshuwa, kwesekeja nachayilejeliwu kudi Yehova. Neyi itunduka nashiki dehi mumusumba wakuswamamu, washimwineña muloña windi kudi akulumpi hachiisu chamusumba nawa amutambwilileña chiwahi. Hakwila akañeshi ana ajahileña akwawu mumushikila kuhetela muniyi ntanjikilu, iwu itunduka amusompesheleleña mumusumba mwajahañeneniyi kulonda eluki neyi chakwila wudana muloña. Neyi anamuwani namuloña wanyi, amufuntileña kumusumba wakuswamamu, kwashakamineñayi wumi windi wejima hela sampu kapristu muneni nafwi.​—Kuc 35:6, 11-15, 22-29; Yos 20:2-8.

  • Nzamba.

    Yitwa yatuñiliwu nawuru yazatishileñawu mutabanaka nimutembeli kujima nachu nyizuzu yakesi hamanoñu.​—Kwi 37:23.

  • Nzambi walala.

    Nhoshelu yamuchiHeberu kutalisha kudi “Nzambi” chakadi kuhita mumbadi. Kakavulu, iyi nzatishilu yanidi izu muchiHeberu yakwashaña kumwaambula Nzambi walala nawanzambi akutwamba. Mazu akwila nawu “Nzambi walala” ahembaña chikupu ntiyishishilu yamazu achiHeberu munsona jamuchidiwu.​—Kut 5:22, 24; 46:3; Kuh 4:39.

O

  • Omeri.

    Hichipimu chayuma yooma chesekana namalita 2.2 (makwati 2 oma), hela cheñilañamu mapampa 10 muifa. (Kwi 16:16, 18)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

  • Onikisi.

    Hiilola dawuseya washikilamu, dekala hamalola akola aageti, hela dekala nawulombu welola daakalisidoni. Onikisi yekala yitooka nawa yakusowashana nawulombu wiyila, wachiluluka, wuchinana, wagire, hela wamenji amatamba. Adizatishileña muyakuvwala yambukaku yakapristu muneni.​—Kwi 28:9, 12; 1Ku 29:2; Yob 28:16.

P

  • Paradisa.

    Iluña dadiwahi, hela itempa dadiwahi. Iluña datachi kwikala paradisa dadiña Edeni, daleñeliwu kudi Yehova nidi antu ayedi atachi adisumbula ashakameñamu. Hakuhosha nakapondu wumu wadiña kwakwihi nayena hamutondu wakuyandishila, Yesu wahosheli nindi iseki dakekala paradisa. Ha 2 AKorinda 12:4, idi izu datalisha kuparadisa yachifwikija, haChimwekeshu 2:7, datalisha kuparadisa yamwiwulu.​—Kam 4:13; Luk 23:43.

  • Pentekosta.

    Hichawiji chamuchiyedi chahayawija yamaneni yisatu yakeñekeleña aYudeya awamayala ejima kwanuka muYerusalema. Pentekosta, daya mukwila nawu “(Ifuku) damu 50,” hiijina dazatishawu muNsona jawakaKristu jachiGiriki hakutena Chawija chaKwaañula hela Chawija chaNyilungu neyi chaditenawu muNsona jachiHeberu. Adiña nakudanuka hefuku damu 50 atachikileña kuchinda haNisani 16.​—Kwi 23:16; 34:22; Yil 2:1.

  • Peresi; aPeresi.

    Hiituña niantu avula kutenenawu hamu, nawa atela hiyantaña jawaMediya. Hakusambila, aPeresi ashakamineña mwiluña dakukabeta kakuchidiilu namujika mwiluña daIran dazandama. Muchiyuulu chaKirusi Muneni (ashimunawu kudi akakushimuna nsañu yakunyaaka amakwawu nawu tata yindi wadiña mwini Peresi nawa mama yindi wadiña mwini Mediya), aPeresi ekalili nañovu hadi aMediya, hela chakwila mawanta ejima ayedi atwalekelihu kuyuula. Kirusi washindili Wanta waBabiloni mu 539 B.C.E. nawa wetejeli aYudeya adiña muwunkoli kufunta kwituña dawu. Wanta waPeresi watachikilili kuKaloña Indus kumusela nakushika kuKaluñalwiji Aegean kumujika. AYudeya adiña muchiyuulu chaPeresi kushika nimpinji Alesanderi Muneni yashindiliyi aPeresi mu 331 B.C.E. Danyeli wamweni Wanta waPeresi muchimwenu, nawa awushimuna nimuniyi Nyikanda yamuBayibolu; Ezera, Nehemiya niEsita. (Ezr 1:1; Dan 5:28)​—Talenu Nsañu Jikwawu B9.

  • Pimu.

    Pimu yadiña kulema nawa wuseya wapimineñawu aFilisitinu hakuwambwisha yitwa yayikuñu yashiyashana. Yipimu yamalola amavulu avumbujolawu muIsarela yikweti nsona jachiHeberu jakwila nawu “pimu”; kulema kwawu kwashika kumagiramu 7.8, kunateli kwesekana nayipimu yiyedi yamuyipimu yisatu yalushekeli.​—1Sa 13:20, 21.

  • Pomegiranati.

    Mukaabu wamwekanaña neyi apo, wukweti kachibañula mumutu. Mukachi mwekela tumabuji twekala namenji, kadibuji kejima kakweti kamusokwa kanyanya kawulombu wapinki hela wuchinana. Kwishina dachakuvwala chakadi makasa chavwalileñayi kapristu muneni kwadiña tuyuma twafwana mapomegiranati nawa tuyuma twenitu twadiña nikuchishimi chaYakini nichaBowazi yadiña kumbidi yatembeli.​—Kwi 28:34; Kuc 13:23; 1An 7:18.

  • Poneya.

    ​—TALENU WUVUMBI.

  • Purimi.

    Chawija chahachaaka chekalileñaku hefuku da 14 ni 15 dakakweji kaAdari. Chanukishileña aYudeya chayipulwishiliwu kukujilumuka mumpinji yaMwadi Esita. Izu dapurimi dabula kwikala dachiHeberu daya mukwila nawu “yinjikijilu yakusakula nachu.” Chawija chaPurimi, hela Chawija chaKusakula naYinjikijlu, achituumbili muloña wayilwilu yaHamani yakunata Puri (Chinjikijilu chaKusakula nachu) kulonda yatondi ifuku dakujilumwinamu aYudeya.​—Esi 3:7; 9:26.

R

  • Rahaba.

    Izu dazatishawu muchifwikija mumukanda waYoba, Masamu niIsaya (bayi neyi diyona Rahaba mumbanda wamumukanda waYoshuwaku). Mumukanda waYoba, mavasi amakwawu akwashanaña hakwiluka nawu Rahaba hikanyama weneni wamukaluñalwiji; mumavasi amakwawu iwu kanyama weneni wamukaluñalwiji amuzatisha kwikala chinjikijilu chaEjipitu.​—Yob 9:13; Ms 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.

S

  • Sabata.

    Hiizu dafuma kwizu dachiHeberu daya mukwila nawu “kunooka; kuleka.” Hiifuku damu 7 damulungu wawaYudeya (datachikileña hakuhuma kwetena haChitanu kushika hakuhuma kwetena haMposu). Mafuku amakwawu ayawija ekalileñaku muchaaka, kushilahu nichaaka chamu 7 nimu 50, niyena ayiteneneña nawu masabata. Hefuku daSabata, kwosi nyidimu yazatileñawuku chiña hohu mudimu wawupristu wazatilileñawu mwiluña dajila. Muyaaka yaSabata, iseki hiyadidimineñaku nawa kwosi kaHeberu wakakejeleña mukwawu nindi chiña tuhu yamufweti mukudiku. MuNshimbi jaMosi, nshimbi jatuñiliwu kutalisha kuSabata jadiña jajiwahi, ilaña mukuhita kwampinji, akulumpi amukudifukula atachikili kubombelaku nshimbi jikwawu chovu-chovu, chakwila hampinji yenjiliyi Yesu, nshimbi jeniji jayikalilileña antu nankashi kujihemba.​—Kwi 20:8; Lev 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

  • Samariya.

    Musumba weneni wawanta waIsarela wanyichidi 10 wakukabeta kakuchimunswa hadi yaaka 200, nawa dadiña ijina danidi iluña dejima. Iwu musumba awutuñilili hampidi yaSamariya. Mumpinji yaYesu, Samariya dadiña ijina dankambi yadiña hakachi kaÑaliliya kukabeta kakuchimunswa naYudeya kukabeta kakuchidiilu. Mulwendu lwindi, Yesu kakavulu hashimwinineña munidi iluñaku, ilaña mpinji jikwawu wahitileñamu nawa wahosheleña nawantu ashakamineñamu. Petulu wazatishili nsapi yaWanta yachifwikija yamuchiyedi hatambwililiwu aSamariya spiritu yajila. (1An 16:24; Ywn 4:7; Yil 8:14)​—Talenu Nsañu Jikwawu B10.

  • Sanihedirini.

    Chota cheneni chawaYudeya muYerusalema. Mumafuku aYesu, munichi chota mwadiña mamembala 71, kushilahu nikapristu muneni niantu adiñahu dehi hachifulu chakapristu muneni, antu amuyisaka yawatupristu amaneni, akulumpi, akulumpi janyichidi ninyutu yayisaka kushilahu niansoneki.​—Mak 15:1; Yil 5:34; 23:1, 6.

  • Satana.

    Izu dachiHeberu daya mukwila nawu “Mukakukañesha.” Mumadimi aweni atachi, idi izu datalisha kudi Satana Diyabolu, Mukankunyi muneni waNzambi.​—Yob 1:6; Mat 4:10; Chi 12:9.

  • Sela.

    Izu dadimena dazatishawu mutumina hela mukufuntisha-funtishahu kwawanikaña muMasamu nimuHabakuki. Dinateli kutalisha kukuhudikila mukwimba hela mukamina, hela mwejima muyedi kulonda kumwenahu nakutoñojokahu chikupu hela kwilisha mazu adi mukamina atiyakani chikupu. Septuagint yachiGiriki yabalumuna izu dadi·aʹpsal·ma, nawu “tumina twakutachikilahu.”​—Ms 3:4; Hab 3:3.

  • Shebati.

    Hanyima yakufuma muwunkoli muBabiloni, ijina dakakweji kamu 11 hakalenda yajila yawaYudeya nawa kakweji kamuchitanu hakalenda yakukaayi. Katachikilileña hakachi kaJanuary nakushika hakachi kaFebruary. (Zek 1:7)​—Talenu Nsañu Jikwawu B15.

  • Shekeli.

    Chipimu chawaHeberu chazatishileñawu kukulema nikukulema kwamali. Shekeli yimu yalemeni magiramu 11.4. Mazu akwila nawu ‘lushekeli lwamwiluña dajila’ atela ayizatishileña hakukonkomwena chikuma chakwila nawu kulema kwateleli kwesekana nakulema kwayipimu yahembeleñawu hatabanaka. Kwatela kwadiñaku nilushekeli lwakuwanta (lwaambukili nalwazatishileñawu antu ejima) hela yipimu yahembeleleñawu kuchipañu.​—Kwi 30:13.

  • Shelu.

    Izu dachiHeberu desekana nezu dachiGiriki “daHedesi.” Adibalumuna nawu “Ijamu” (kutachika nansona weneni), kulonda kudambula kwijamu dawantu ejima bayi neyi ijamu dodenidiku.​—Kut 37:35; Ms 16:10; Yil 2:31 (tth.)

  • Sheminiti.

    Izu dazatishañawu mukwimba daya mukwila nawu “yamu 8” dinateli kutalisha kukwimbila mwishina. Kuyisanji, hadaha idi izu datalishili kuyisanji yedishileña chivumina cheneni mutumina. Mutumina twamazu, hadaha datalisha kutumina twakwimba nayisanji yachivumina chamwishina.​—1Ku 15:21; Ms 6:Mut; 12:Mut.

  • Sinagogi.

    Hiizu daya mukwila nawu “kuleta hamu; kupompa,” ilaña munsona jajivulu, idi izu datalisha kwitala hela iluña hapompeleleñawu aYudeya nakutaña Nsona, kuhana nshimbi, kushimwina nikulomba. Mumafuku aYesu, mbaka yejima yanyanya muIsarela yadiña nasinagogi yimu nawa nyisumba yamaneni yadiña namasinagogi akubadika hayimu.​—Luk 4:16; Yil 13:14, 15.

  • Sipeliti.

    Hitidiku yakuminamu (Triticum spelta), tumbutu twamukachi akañenyeña kutwambula nampapala jahewulu.​—Kwi 9:32.

  • Siritisi.

    Nyiiji yiyedi yabula kukunama yekala kuchikuma chakaluñalwiji kuLibya, kuNorth Africa, yachinineñawu akakwenda nambopolu muloña wawusekulula waswejeli kuvula kuchikumu wenjileñaku muloña watukundukundu twahamenji. (Yil 27:17)​—Talenu Nsañu Jikwawu B13.

  • Siriya; aSiriya.

    ​—Talenu ARAMA; AARAMA.

  • Sivani.

    Hanyima yakufuma muwunkoli muBabiloni, ijina dakakweji kamuchisatu hakalenda yajila yawaYudeya nawa kakweji kamu 9 hakalenda yakukaayi. Katachikilileña hakachi kaMay nakushika hakachi kaJune. (Esi 8:9)​—Talenu Nsañu Jikwawu B15.

  • Siya.

    Chipimu chakupiminaku yuma yooma. Kushindamena hakutoha kwachipimu chakupiminaku yuma yamenji, chesekeni namalita 7.33 (makwati 6.66 oma). (2An 7:1)​—Talenu Nsañu Jikwawu B14.

  • Spiritu yajila.

    Ñovu yabulaña kumwekana yazatishañayi Nzambi kulonda ashikiji nkeñelu yindi. Yajila muloña yafumaña kudi Yehova wakadi majilu nawa waloña chikupu, nawa muloña hinjila yazatishañayi Nzambi kukalakelamu yuma yajila.​—Luk 1:35; Yil 1:8.

  • Spiritu.

    Izu dachiHeberu dakwila nawu ruwaki nidachiGiriki dakwila nawu nyuuma, dabalumunañawu nawu “spiritu,” datalisha mwamuvulu. Ejima ayedi atalisha kuchuma chabulaña kumonawu antu nawa amwekeshaña ñovu yazatikaña. Idi izu dachiHeberu niizu dachiGiriki adizatisha kutalisha (1) kumpepela, (2) ñovu yahanaña wumi muyileñaleña yahamaseki, (3) ñovu yasañumunaña muchima wamuntu wachifwikija kuhosha hela kwila yuma munjila yimu, (4) mazu onenawu afumaña kunsulu yabulaña kumwekana, (5) antu akuspiritu nawa (6) ñovu yaNzambi yazataña hela spiritu yajila.​—Kwi 35:21; Ms 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

T

  • Tabanaka.

    Itenti dakudifukwilamu dadiña nakutuntululawu dazatishileñawu aIsarela hanyima yaKwidika muEjipitu. Mwadiña chimbañu chachitiyañenu chaYehova, chamwekesheleña nawu Nzambi wudi mwomu, nawa dadiña iluña dakulambwilahu nyilambu nikudifukwila. Mpinji yikwawu ayitenaña nawu “itenti dakubulakena.” Ayituñili namapulanga abutiliwu nehina dakubazilahu akerubi. Yadiña natupeka tuyedi, kapeka katachi akiteneneña nawu Mwajila, kamuchiyedi nawu, Mwajila Chikupu. (Yos 18:1; Kwi 25:9)​—Talenu Nsañu Jikwawu B5.

  • Tamuzi.

    (1) Ijina danzambi oku kwadiña nakudililawu ambanda aHeberu akakusekesha muYerusalema. Amavulu ahoshaña nawu Tamuzi wadiña mwanta welishiliwu kwikala nzambi hanyima yakwila nafwi dehi. Munsona jawaSumeri, Tamuzi amutenaña nawu Dumuzi nawa amulumbulula nawu hiibwambu hela nkeñi yanzambi wamumbanda walusemu Inana (Ishita mwini Babiloni). (Eze 8:14) (2) Hanyima yakufuma muwunkoli muBabiloni, ijina dakakweji kamuchiwana kawaYudeya hakalenda yajila nawa kakweji kamu 10 hakalenda yakukaayi. Aka kakweji katachikilileña hakachi kaJune kushika hakachi kaJuly.​—Talenu Nsañu Jikwawu B15.

  • Tashishi, mbopolu jaku.

    Hatachi idi izu adizatishileña hakutena mbopolu jayileña kuTashishi wakushankulu (makonu hiSpain). Chinamwekani neyi nkumininaku idi izu atachikili kudizatisha hakutena mbopolu jamaneni jendeleña maluña amalehi nankashi. Solomoni niYehoshafati azatishili mbopolu jeniji mumudimu wakulanda nakulandulula.​—1An 9:26; 10:22; 22:48.

  • Tatarusi.

    MuNsona jawakaKristu jachiGiriki, hiiluña dachifwikija didi neyi kaleya mwombililiwu añelu adikañili mumafuku aNowa. Ha 2 Petulu 2:4, izu dakwila nawu tataru (“kuumbila muTatarusi”) hidatalisha mukwila nawu “añelu avulumwini” ayuumbilili muTatarusi oyu yakuhwelelawu mukudifukula kwakutwambaku (dikwila nawu kaleya kakwishina deseki nawa iluña damwidima dawanzambi anyanya). Ilaña, datalisha mukwila nawu Nzambi wayihañili hayifulu yawu yamwiwulu nikuyitambula kukooleka kwadiñawu naku nawa wayishili mumwidima waweni kulonda abuli kwiluka nkeñelu yaNzambi yayiwahi. Mwidima wamwekeshaña cheñi chuma chikayimwekena, chashimuna Nsona nawu kujilumuka kwahaya nyaaka hamu nanyuuli yawu, Satana Diyabolu. Dichi, izu dakwila nawu Tatarusi datalisha kwiluña dachifwikija daheshina chikupu dawañelu adikañili. Idi izu daambuka nezu dakwila nawu “ikela” dashimunawu haChimwekeshu 20:1-3.

  • Tebati.

    Hanyima yakufuma muwunkoli muBabiloni, ijina dakakweji kamu 10 hakalenda yajila yawaYudeya nawa kakweji kamuchiwana hakalenda yakukaayi. Katachikilileña hakachi kaDecember nakushika hakachi kaJanuary. Akitenaña nawu “kakweji kamwikumi.” (Esi 2:16)​—Talenu Nsañu Jikwawu B15.

  • Tembeli.

    Itala datuñiliwu muYerusalema dasinsili hatabanaka yasendeleñawu odu dekalili iluña dakudifukwila aIsarela. Tembeli yatachi ayituñili kudi Solomoni nawa ayikisañeni kudi aBabiloni. Yamuchiyedi ayituñili kudi Zerubabeli hafuminiwu muwunkoli muBabiloni nawa mukuhita kwampinji ayituñulwili kudi Herodi Muneni. MuNsona, kakavulu tembeli ayiteneneña nawu “itala daYehova.” (Ezr 1:3; 6:14, 15; 1Ku 29:1; 2Ku 2:4; Mat 24:1)​—Talenu Nsañu Jikwawu B8 ni B11.

  • Terafi.

    Anzambi achisaka hela ankishi, azatishileñawu mpinji yikwawu kuhoña nachu. (Eze 21:21) Amakwawu adiña amaneni nawa amwekeneña neyi muntu ilaña amakwawu adiña anyanya chikupu. (Kut 31:34; 1Sa 19:13, 16) Yuma yawaniniwu akakuvumbujola muMesopotamiya yamwekeshaña nawu kwikala nayifwikija yawaterafi kwamwekesheleña muntu wukatambula wuswana wachisaka. (Chumichi chinakumwekesha chaletesheli Racheli asendi aterafi atata yindi.) Bayi neyi dichichadiña muIsarelaku, hela chakwila aterafi ayizatishileña mumafuku awansompeshi niawanyanta, nawa ayibombelihu hayuma yakisañeni Mwanta Yosiya washinshika.​—Ans 17:5; 2An 23:24; Hos 3:4.

  • Tishiri.

    ​—Talenu ETANIMI niNsañu Jikwawu B15.

  • Tuboola.

    Himateti amboka-mboka atuukaña mumazanvu amaneni kufuma kwiluña dimu nakuya kudikwawu. MuNshimbi jaMosi adiña akadi majilu kuyida. Mazanvu amaneni atuboola adiileña yuma yejima yadiña mwayileñawu, nakukisañana yuma chikupu, ayiteneneña nawu chipupu.​—Kwi 10:14; Mat 3:4.

U

  • Urimi naTumimi.

    Tuyuma twazatishileñayi kapristu muneni neyi chelileñawu natuyinjikijilu twakusakula nachu hakwiluka nkeñelu yaNzambi neyi muza wunakukeña kwiluka ñakwilu yaYehova. Urimi naTumimi ayishileña mwipakumuna dahantulu dakapristu muneni heñilileñayi mutabanaka. Chinamwekani neyi alekeli kuyizatisha helili eni Babiloni ajilumuni Yerusalema.​—Kwi 28:30; Ne 7:65.

W

  • WakuNazareta.

    Hiijina daYesu, damwekeshaña nawu wakutawuni yaNazareta. Hadaha desekana nezu dachiHeberu dakwila nawu “mutombu” dazatishawu haIsaya 11:1. Mukuhita kwampinji, atachikili kudizatisha hakutena niakakumulondela Yesu.​—Mat 2:23; Yil 24:5.

  • Wanta waNzambi.

    Himazu azatishawu sweje-e kutalisha kuchiyuulu chaNzambi nawa achimenañaku kudi nfulumendi yawanta waMwanindi, Kristu Yesu.​—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.

  • Watama.

    Ijina daSatana Diyabolu, wadikañaña naNzambi ninanshimbi jindi jaloña.​—Mat 6:13; 1Yo 5:19.

  • Wedi.

    Himwana wamukulumpi weyala watata yawantu (bayi wedi wamama yawantuku). Kunyima, mwana weyala wawedi amwinkeleña chifulu chalema muchisaka nawa amwinkeleña wumutu wakulombola chisaka neyi tata yawu nafwi. Idi izu datalishaña cheñi kudi mwana watachi weyala wakanyama.​—Kut 25:33; Kwi 11:5; Kol 1:15; Chi 1:5.

  • Wujila.

    Hikukaama kweyala wasumbula hela mumbanda wasumbuka namuntu wabula kwikala mwinikwindi chakudikeñela.​—Kwi 20:14; Mat 5:27; 19:9.

  • Wukamwinu wavinyu.

    Mabuku ayedi apokweleñawu mwilola dalayimu, dimu hewulu dikwawu mwishina, hakachi hahitili kamufolu. Chachikileñawu nyivinyu mwibuku dahewulu, vinyu yahuñunukilileña mwibuku damwishina. Idi izu adizatisha muchifwikija kwimenaku wunsompeshi waNzambi.​—Isa 5:2; Chi 19:15.

  • Wumi.

    Hikubalumuna kwezu dachiHeberu dakwila nawu nefeshi niizu dachiGiriki dakwila nawu psy·kheʹ. Neyi mushinshika chayizatishawu awa mazu muBayibolu, mukwiluka nenu atenaña (1) antu, (2) atunyama, hela (3) wumi wukwetiyi muntu hela kanyama. (Kut 1:20; 2:7; Kuc 31:28; 1Pe 3:20; cheñi tth.) Kwaambukaku nachazatishawu idi izu dakwila nawu “wumi” kudi akakudifukula amavulu, Bayibolu yamwekeshaña nawu awa mazu ejima ayedi akwila nawu nefeshi nipsy·kheʹ, neyi yinakutena yileñaleña yaheseki, awa mazu atalisha kuchuma chidi namujimba, chamwekanaña, chinateli kukwatawu nawa chafwaña. Muyinu Bayibolu, awa mazu amwidimi dadeni datachi anayibalumuni kwesekeja namwatalishawu havasi-havasi, kuzatisha mazu adi neyi “wumi,” “chileñaleña,” “muntu,” “wuntu wejima,” hela mazu anakundami kudi muntu (chidi neyi, “ami” kwimenaku “wumi wami”). Kakavulu tumazu twaheshina twamwekeshaña njila yikwawu yakubalumwinamu izu dakwila nawu “wumi.” Neyi izu dakwila nawu “wumi” anadizatishi munsona hela mutumazu twaheshina, mwatela kuditiya kwesekeja nachinalumbululiwu hewulu. Neyi idi izu dinakutalisha kukwila chuma nawumi wejima, mwatela kwiluka nenu anakutena kwila chuma nawuntu wejima, namuchima wejima, hela nawumi wejima. (Kuh 6:5; Mat 22:37) Mumavasi amakwawu, awa mazu amwidimi dadeni datachi anateli kuyizatisha kutalisha kukufwila hela chipepa chachileñaleña chachumi. Anateli kutalisha cheñi kudi muntu wafwa hela chibimbi.​—Kuc 6:6; Yis 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.

  • Wunkoli.

    Kuhaña muntu mwituña hela mumukala, kakavulu ana emikileña mushindu diwu elileña mwenimu. Izu dachiHeberu datalisha mukwila nawu “kuya.” AIsarela ayili muwunkoli kapampa kayedi. Wanta wanyichidi 10 wakukabeta kakuchimunswa awutwalili muwunduñu kudi aAsiriya, nawa nkumininaku wanta wanyichidi yiyedi wakukabeta kakuchidiilu awutwalili muwunkoli kudi eni Babiloni. Ejima ashalili muwunkoli ayifuntishili kwituña dawu kudi Kirusi, nyuuli waPeresi.​—2An 17:6; 24:16; Ezr 6:21.

  • Wunsahu.

    “Wunsahu” kakavulu watalisha kuNshimbi 10 neyi chasonekeliwu hamalola awubasa ayedi amwinkeliwu Mosi.​—Kwi 31:18.

  • Wuprofwetu.

    Nsañu yonenawu, yinateli kwikala chimwekeshu chankeñelu yaNzambi hela kubidika iyi nsañu. Wuprofwetu wunateli kwikala ntañishilu yayuma yayiwahi yonenewa, njila yakutiyakeshelamu nshimbi hela wunsompeshi waNzambi hela kushimuna kwachuma chikenza.​—Eze 37:9, 10; Dan 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

  • Wuvumbi.

    Mazu akwila nawu wujila niwuvumbi anateli kuyizatisha munjila yoyimu. Muyinu Bayibolu, izu dakwila nawu wujila dinakwimenaku muntu wasumbula hela wasumbuka wunakukaama namuntu wabula kwikala mwini kwindi. Neyi munakukeña kwilukilahu nsañu jajivulu, mwani talenu tumazu twaheshina tudi hezu dakwila nawu “wuvumbi.” MuChimwekeshu, izu dakwila nawu “wuvumbi” adizatisha muchifwikija kutalisha kukudifukula kwawayivumbi kwatenañawu nawu ‘Babiloni Muneni’ kunakulumbulula yilwilu yindi yakudikunda nawanyuuli amukanu kaayi kulonda yekali nañovu nimaheta. (Chi 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Yil 15:29; Ñal 5:19)​—Talenu CHIVUMBI.

Y

  • Yakoba.

    Mwana kaIsaka naRabeka. Mukuhita kwampinji Nzambi wamutuumbili nindi Isarela nawa wekalili nkakulula yawantu jaIsarela (ateneneñawu cheñi nawu aIsarela nawa mukuhita kwampinji nawu aYudeya). Wadiña tata yawanyana awamayala 12, owu hamu nawanyanawu ekalili nyichidi 12 yamuza waIsarela. Ijina daYakoba atwalekelihu kudizatisha hakutena muza hela antu jaIsarela.​—Kut 32:28; Mat 22:32.

  • Yamwikumi.

    Chibalu chamwikumi hela 10 pesenti yayuma yinnahaniyi muntu hela yinalambuliyi, sweje-e yinakundami kumudimu wakudifukula. (Mal 3:10; Kuh 26:12; Mat 23:23; Heb 7:5) MuNshimbi jaMosi, yamwikumi yayuma yañwileñayi muntu niyamwikumi yakuvula kwawañombi niyanyikoku yindi ayihanineña kudi aLevi hachaaka-hachaaka yakudikwasha nachu. ALevi ahanineña yamwikumi kufuma haniyi yamwikumi kulonda akwashi chisaka chaAroni azatileña mudimu wawupristu. Kwadiña cheñi yamwikumi yikwawu. AkaKristu hiyakeñekaña kuhana yamwikumiku.

  • Yawaana yaluwi.

    Yawaana yahanineñawu kukwasha nachu muntu wunakaankili. Iyi yawaana yaluwi hiyayishimuna jiika muNsona jachiHeberuku, ilaña Nshimbi yayilejeli aIsarela mudimu wadiñawu nawu wakwakamena atuzweñi.​—Mat 6:2.

  • Yedutuni.

    Izu dabula kwilukewa mudatalisha dawanikaña munyitu yaMasamu 39, 62, ni 77. Iyi nyitu yamwekanaña neyi hinshimbi jakulondela hakwimba isamu, hadaha kumwekesha mutapu hela chozelu chakwimbilaku tumina. Kwadiña mukakwimba kaLevi wejina daYedutuni, dichi iwu mutapu wakwimba hela chozelu hadaha yakundamini kudi yena hela anyanindi.

  • Yehova.

    Izu daLunda dafuma kunsona jaTetragiramatoni (nsona jiwana jachiHeberu jemenañaku ijina daNzambi). Muyinu Bayibolu dawanikañamu kubadika hamapampa 7,000.​—Talenu Nsañu Jikwawu A4 ni A5.

  • Yihayamisha; Nyidimu yañovu.

    Nyidimu hela yuma yabadika ñovu yejima yelukawu antu nawa ayikunjikaña kuñovu yabadika yabulaña kumwekana. Mazu adi neyi “chinjikijilu” ‘nichihayamisha,’ mpinji jikwawu muBayibolu ayizatisha kwimenaku chuma chochimu.​—Kwi 4:21; Yil 4:22; Heb 2:4.

  • Yilwilu yawukapwa nsonyi.

    Kufuma kwizu dachiGiriki aselegeya, awa mazu akundama kuyilwilu yatama yafumpaña nshimbi jaNzambi nawa yamwekeshaña yilwilu yansonyi hela yakasawuntu mukuhamuka, yilwilu yakubula kalemesha hela kusekesha wunlomboli, nshimbi nikuleja. Awa mazu hiyatalisha kuyiluwa yabula kutama nankashiku.​—Ñal 5:19; 2Pe 2:7.

  • Yinjikijilu.

    Malola anyanya hela tuwusaña twanyanya twanyitondu hela twamalola twazatishileñawu hakufuukula. Ayivuñilileña hachakuvwala hela kuyisha muchuma nakuyinyikumuna. Chinjikijilu chaholokeleña hela chafumishileñawu dichatondeleñawu. Adiña nakulomba chikupu henohu kanda eli mwenimu. Izu dakwila nawu “chinjikijilu” adizatishaña nimuchifwikija kwimenaku “iseka.”​—Yos 14:2; Ms 16:5; Yis 16:33; Mat 27:35.

  • Yitwa yanjita.

    Yakuvwala yakudikiña nachu yavwalileña amashidika, dikwila nawu, itepa, kahuma kachikuñu, mushipi, jakukiña nachu nyikonu ninkebu.​—1Sa 31:9; Efw 6:13-17.

  • Yuda.

    Mwana kaYakoba wamuchiwana weyala avweliyi mudi ñodindi Liya. Muwuprofwetu windi waprofweteliyi iku wudi kwakwihi nakufwa, Yakoba washimwini chadimu nindi nyuuli wabadika nawa wakatwalekahu wakafuma muchisaka chaYuda. Yesu chenjiliyi mumujimba wawuntu, wenjilili muchisaka chaYuda. Ijina daYuda demeneneñaku cheñi muchidi nawa mukuhita kwampinji wanta watuumbiliwu nejina daYuda. Neyi chawulumbululawu wanta wakukabeta kakuchidiilu, wanta waYuda watuñikili nanyichidi yiyedi yaIsarela, dikwila nawu muchidi waYuda niwaBenjamini nawa mwabombeleli atupristu niaLevi. Yuda yasendeli kabeta kakuchidiilu ketuña mwabombeleli Yerusalema nitembeli.​—Kut 29:35; 49:10; 1An 4:20; Heb 7:14.

  • Yufurati.

    Kaloña kakalehi nawa kalema chikupu kukabeta kakuchidiilu namujika waAsiya nawa kekala hakachi katuloña tuyedi tweneni twamuMesopotamiya. Akitena katachi haKutachika 2:14 kwikala hakachi katuloña tuwana twamuEdeni. Kakavulu akitenaña nawu “Kaloña.” (Kut 31:21) Hiñinza yakukabeta kachimunswa yeluña dayinkeliwu aIsarela. (Kut 15:18; Chi 16:12)​—Talenu Nsañu Jikwawu B2.

  • Yuma yajila yakujinda.

    Nsañu yinakundami nkeñelu yaNzambi yafumaña kudi Nzambi, wayishimunaña wanyi sampu hampinji yinakeñiyi yomweni, nawa wayisololaña hohu kudi antu anakeñayi nindi ayiluki.​—Mak 4:11; Kol 1:26.

  • Yuma yakupuupa.

    Muntu hela yuma yamwitala, yimuna hela yuma yikwawu yalema wuseya yinasendiwu yiikali yuma yinapuupiwu kudi chilumbu anashindiwu.​—Yos 7:21; 22:8; Heb 7:4.

Z

  • Zeno.

    Zeno wadiña mukamaana wahosheleña nindi antu atela kushakama kwesekeja nachidi yuma chakadi kuyeña nawa namuzañalu. Atumbanji twaZeno ayiteneneña nawu ‘aSitoyiki.’​—Yil 17:18.

  • Zewusi.

    Hinzambi muneni wawaGiriki adifukwileña kudi anzambi amavulu. MuLisitira, Baranaba amuteneni mukuluwukila nawu Zewusi. Mazu akushankulu awaniniwu muLisitira atalisha kudi “atupristu aZewusi” ‘niZewusi nzambi wetena.’ Mbopolu yakandaminiyi Pawulu kufuma hachituutu chaMelita hadiña chinjikijilu nawu “Anyana kaZewusi awaMayala,” dikwila nawu ampamba Kasitilo niPolukisi.​—Yil 14:12; 28:11.

  • Zivi.

    Ijina dadeni dakakweji kamuchiyedi hakalenda yajila yawaYudeya nawa kakweji kamu 8 hakalenda yakukaayi. Katachikilileña hakachi kaApril nakushika hakachi kaMay. Akiteneneña nawu Iyari muTalimudi yawaYudeya nimunyikanda yikwawu yasonekeliwu hanyima yakufuma muwunkoli muBabiloni. (1An 6:37)​—Talenu Nsañu Jikwawu B15.

  • Ziyona; Mpidi yaZiyona.

    Ijina damusumba wawaYebusi wadiña nampwembu yakola wadiña hakachi kakabeta kakuchidiilu namusela wakapidi kaYerusalema. Chelili Davidi nawutambuli dehi, dikwatuñililiyi ñanda yindi, nawa atachikili kuwutena nawu “Musumba waDavidi.” (2Sa 5:7, 9) Ziyona yekalili mpidi yajila kudi Yehova helili Davidi yatwali Chimbañu kweniku. Mukuhita kwampinji, idi ijina adizatishileña hakutena iluña datembeli yahaMpidi yaMoriya, mpinji yikwawu ateneneña musumba waYerusalema wejima. Kakavulu muNsona jawakaKristu jachiGiriki adizatishaña muchifwikija.​—Ms 2:6; 1Pe 2:6; Chi 14:1.