Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

MuBayibolu Dimutwawanaña Chalala

MuBayibolu Dimutwawanaña Chalala

Kufuma tuhu kunyima, antu akuyitachi yashiyashana eteja nawu muBayibolu hohu dimwekala chalala. Makonu yihita yawantu anakulondela ntañishilu yamuBayibolu. Ilaña amakwawu ayidiwula Bayibolu. Indenu mwatoñojokaña nenudi? Komana munateli kuwana chalala muBayibolu?

MUBAYIBOLU DIMWEKALA CHALALA

Hanu dinu yumanyi yikuletesha mukuhweleli nenu Bayibolu yashimunaña mwalala? Twili netu: ibwambu denu wayilejaña nsañu yalala mpinji yejima, munateli kumukuhwelela. Kufwana ibwambu denu wumwakuhwelela, komana Bayibolu niyena yashimunaña chalala? Shinshikenu iyi yakutalilahu.

Ayisonekeli Kudi Antu Ashinshika

Ansoneki aBayibolu adiña ashinshika, ahosheleña nankashi hayiluwa yakoñeliwu. Chakutalilahu, kaprofwetu Yona washimwini chadikañiliyi yomweni. (Yona 1:1-3) Nawa wakunkulwili mukanda windi nakushimuna chamuzuwililiwu kudi Nzambi, Ilaña hashimunahu chahimpiliyi yitoñojoka yindiku. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Kashinshi kawansoneki aBayibolu kamwekeshaña nawu afwilileña kulemesha chalala.

Chalala Chatukwashaña Mukuhanda Kwetu

Komana Bayibolu mwekala nsañu yinateli kutukwasha muchihandilu chetu? Eña, chakutalilahu talenu Bayibolu chiyahosha neyi tunakukeña kwikala nawubwambu wawuwahi nawakwetu nawu: “Dichi yuma yejima yimunakukeña nenu antu ayilili enu, ninenu nawa mwatela kuyilila mwomumu.” (Matewu 7:12) “Kwakula mukwenu mwamwovu chawundishaña ndombu, ilaña izu dankalu dasañumunaña kuzuwa.” (Yishimu 15:1) Chalala chekala muBayibolu chinateli kutukwasha nimakonu neyi chichadiña hampinji yachisonekeliwu.

Chalala Chahoshaña haNsañu Yakunyima

Yuma yayivulu yinawaniwu akwakuvumbujola yaaka yejimiyi yinakumwekesha nawu nsañu yashimunawu muBayibolu yakwila nawu kwadiña antu nimaluña yalala. Chakutalilahu, talenu hachuma chimu. Bayibolu yahosha nawu mumpiji yaNehemiya, akwaTira (antu afumini kuTira) ashakamineña muYerusalema ‘adiñi nakuleta inshi, niyuma yakulanda yeñi nayeñi.’—Nehemiya 13:16.

Kudihu nsañu yamwekeshaña nawu iyi vasi yamuBayibolu yalala? Eña, Akwakuvumbujola awanini nawu muIsarela mwadiña yuma yatuñileñawu akwaTira, yamwekeshaña nawu nyunza yiyedi yadiña nakuselujola. Kubombelahu, akwakuvumbujola awanini nyiña yashi yamukaluñalwiji kaMediterranean muYerusalema, ichi chayiletesheli akuhweleli nawu iyi inshi ayileteli kudi akwakulandisha ashiyashana afumineña kwakulehi. Hanyima yakushinshika chikupu haniyi nsañu, muntu wumu wadiza chikupu wakunkulwili nindi: “Nsañu yekala haNehemiya 13:16 yakwila nawu aTira adiñi nakulandisha inshi muYerusalema yalala chikupu.”

Chalala haNsañu yaSayansi

Bayibolu himukanda wasayansi wanyi. Ilaña neyi yinakuhosha hansañu yasayansi, yashimunaña chalala. Talenu chakutalilahu chimu.

Hadi yaaka 3,500 yinahitihu, Bayibolu yashimwineñahu dehi nawu iseki adikudika ‘hamukunkulwayi.’ (Yoba 26:7) Iyi Nsañu yambukaku nansañu yadiña yakuhwelelawu yakwila nawu iseki aditula hamenji hela nawu aditula hewulu dambachi weneni. Hanyima yayaaka 1,100 kufuma hasonekeliwu mukanda waYoba, antu atwalekelihu kukuhwelela nawu iseki hiyadikudika hamukunkulwayiku, kudi chuma hidashakama. Munahiti yaaka 300, mu 1687, Isaac Newton walumbulwili nsañu yasandujoleliyi nawa washimwini nindi iseki kwosi haditulawuku. Iyi nsañu yesakana nayekala muBayibolu yashimwiniwu yaaka 3,000 yinahitihu.

Wuprofwetu Walala

Komana wuprofwetu wamuBayibolu walala? Shinshikenu chakutalilahu chimu: Wuprofwetu wahosheliyi Isaya hakujilumuka Babiloni.

Wuprofwetu: Muyaaka nkulakanji yamu 8 B.C.E, Isaya washimwini nindi Babiloni, wekalili musumba weneni mukuhita kwampinji akamujilumuna nawa wakashala mahembi. (Isaya 13:17-20) Isaya wateneni iyala wakayitwaminina wejina daKirusi. Wateneni cheñi ninjila yakazatishayi, washimwini nindi “akwomisha” tuloña. Nawa washimwineñahu dehi nindi yisu yamusumba yakashala yawashi.—Isaya 44:27–45:1.

Kushikijewa: Chimwahitili yaaka 200 hanyima yawuprofwetu waIsaya, Mwanta wawaPeresi walukukili Babiloni. Ijina dindi Kirusi. Chineli musumba waBabiloni wadiña wakiñewa chikupu, Kirusi wafukwiluhu kukehesha menji mukolaña Yufurati kahitili mumusumba, antu jindi embili kapila nakuteñulula menji. Aka kaloña kahitilili kwakwihi nambañu jamusumba, menji akeheli chikupu chakwila amashidika awaPeresi azambukili chiwahi. Chakuhayamisha, akwaBabiloni ashili yisu yawashi yatalishilili kukaloña. Amashidika aKirusi eñilili muBabiloni kuyisu yawashi nawa amujilumwini.

Hela chochu, komana Babiloni washalili mahembi? Inehi. Antu atwalekelihu kushakamamu hadi yaaka yayivulu. Ilaña makonu, Babiloni washala kwamahembi hohu, wadiña kwakwihi netuña daBaghdad niIraq, chinakumwekesha nawu wuprofwetu wamuBayibolu washikijeweli. Mwalala Bayibolu yashimunaña chalala hela yinakuhosha hayuma yakumbidi.