Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

Komana kuhimpa magini awantu kunakwashi antu kushakama yaaka yayivulu?

Antu Anakukeñesha Kushakama Yaaka Yayivulu

Antu Anakukeñesha Kushakama Yaaka Yayivulu

‘Namoni dehi mudimu wanenkiyi Nzambi anyana kawantu akudikabisha nachu hohu. Wela dehi yuma yejima yiikali nalubanji hampinji yayu, washa dehi nawa mpinji yahaya nyaka munyichima yawantu.’Mukwakutañisha 3:10, 11.

AWA AMAZU akushankulu aMwanta wamaana Solomoni anakumwekesha chatiyañawu antu kutalisha hawumi. Chineli wumi wakampinji kantesha nawa hitunateli kutondolwela kufwaku, hadi yaaka yayivulu yinahitihu antu afwilaña chikupu kushakama yaaka yayivulu. Kudi nsañu yayivulu yahosha hadi amayala akeñeleña kwiluka njila yinateli kuyikwasha kushakama yaaka yayivulu.

Chakutalilahu, Gilgamesh mwanta wawaSumer. Antu ahosheleña nankashi nsañu yakulumbisha kutalisha hawumi windi. Nsañu yimu yasonekawu muEpic of Gilgamesh, yahosha nawu washili wumi windi hakatoña hayiliyi kwiluña dimu nakudiza chinateli kutemukayi kufwa. Ilaña wakañenyi.

Mukakutuña yitumbu wakushankulu wudi mukapeka kakutuñilamu yitumbu

Muyaaka nkulakaji yamuchiwana B.C.E., akwakutuña yitumbu akuChina esekeli kubomba menji amagiki akuhweleleliwu nawu neyi muntu ayinwa nateli kushakama yaaka yayivulu. Atuñili dilinki mwashiliwu mercury yantesha niwulembi. Chamwekana neyi awa menji amagiki ajahili anyanta akuChina amavulu. Muyaaka yamuma 500 C.E. ni 1500 C.E. akwakutaña yitumbu esekeli kutuña wuru wunateli kudayi muntu muloña atoñojokeleña nawu chineli wuru hiyekalaña nakadalaku, yinateli kukwasha muntu kushakama yaaka yayivulu.

Makonu, adizaña jabaologi nimagini anakusandujola kulonda eluki chuma chaleteshaña wushinakaji. Kufwana “menji amagiki awumi,” kusandujola kwawu kunakumwekesha nawu antu amavulu achidi kutoñojoka nawu anateli kushinda kushinakaja nikufwa. Hanu dinu yumanyi yinawaniwu mukusandujola kwawu?

NZAMBI ‘WASHA DEHI MPINJI YAHAYA NYAKA MUNYICHIMA YAWANTU.’​—MUKWAKUTAÑISHA 3:10, 11

KUKEÑAKEÑA CHALETESHAÑA WUSHINAKAJI

Asayantisiti adizaña hamasewuzi amuntu ashimuna yikuma kubadika ha 300 yaleteshaña tushinakajeña nikufwa. Hadi yaaka yinahitihu, asayantisiti anawaniku njila yinakukwasha masewuzi awanyama niawantu kushakama yaaka yayivulu. Chumichi chinaleteshi antu aheta kutachika kwinka asayantisiti mali kulonda awani muloña “wutwafwilaña.” Yumanyi yineliwu?

Kweseka kuleheshaku wumi. Asayantisiti amakwawu ahoshaña nawu chuma chaleteshaña antu kushinakaja himatelomere ekala kunsa yamachromosome etu. Matelomere akiñaña magini mumasewuzi etu neyi anakusemununa. Ilaña mpinji yejima yinakusemununa masewuzi, matelomere ayaña nakwihiha. Nkumininaku, masewuzi alekaña kusemununa nawa twatachikaña kushinakaja.

Mu 2009 Elizabeth Blackburn nialunda nindi atambwilili wufwetu muloña awanini enzyme yaleteshaña matelomere abuleña kwihiha swayi nawa yinateli kukañesha masewuzi kubula kushinakaja swayi. Hela chochu, etejeli muchileji chawu nawu matelomere “hidiwu aleteshaña muntu kushakama yaaka yayivuluku.”

Kuhimpa masewuzi hinjila yikwawu yakukañeshelamu wushinakaji. Neyi masewuzi etu anashinakaji dehi, atemeshaña nsañu yakutwamba kumasewuzi akiñaña mujimba adi mukamwihi, nakuletesha muntu kwikala nayilonda niyikatu. Chakatataka, asayantisiti kuFrance ahimpili masewuzi afumishiliwu kudi atushinakaji, amakwawu adiña nayaaka kubadika ha 100. Mukulumpi wawakwakusandujola Professor Jean-Marc Lemaître, wahosheli nindi chuma cheliliwu chinakumwekesha nawu “anateli kufuntisha” masewuzi kuwansi.

KOMANA SAYANSI YINATELI KUTUKWASHA KUSHAKAMA YAAKA YAYIVULU?

Bayi neyi asayantisiti ejima etejaña nawu yitumbu yakukañesha wushinakaji yinateli kukwasha muntu kushakama yaaka yayivulu kubadika chitwashakamaña makonuku. Mwalala, antu anakushakamaku yaaka yayivulu kutachika muyaaka yamuma 1800. Ilaña wunyonji, kudikiña kuyikatu yafwana nikuzatisha yitumbu dichuma chacheni chinaleteshi. Antu adizaña jamagini ahoshaña nawu antu makonu hiyanateli kubadika yaaka yatela kushakamawuku.

Hadi yaaka 3,500 yinahitihu, Mosi nsoneki waBayibolu wasonekeli nindi: “Mafuku anyaka yetu ashikaña munyaka makumi atanu namakumi ayedi, hela neyi nañovu yamuntu yikushika munyaka makumi atanu namakumi asatu, ñovu oyu yakukabakana chakukabakana hohu nakumona ihuñu; mwaka yaya dehi, hitukutuuka.” (Masamu 90:10) Hela chakwila antu akuzata chamuchidinyi hakwila nawu ashakameña yaaka yayivulu, wumi wekala hohu neyi chahosheliyi Mosi.

Kwambukaku nayaaka yashakamañawu antu, yileñaleña yidi neyi urchin yamukaluñalwiji kachinana hela mutapu waquahog yinateli kushakama yaaka kubadika ha 200 nawa nyitondu yidi neyi giant sequoia yinateli kushakama makombakaji ayaaka. Neyi twesekeja yaaka yetu yakuhanda nayaaka yashakamaña iyi yuma niyuma yikwawu yekala nawumi, komana hitwadihulaña netu, ‘Komana iwu wumi wayaaka 70 hela 80 diwumi wekalaku hohu?’