Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

Malwihu Kufuma Kudi Antañi

Malwihu Kufuma Kudi Antañi

Malwihu Kufuma Kudi Antañi

Henohu kanda tudizi chalala, ami niñodami twayili kuchipatela nakufumisha mbutu yalusemu yindi niyami muloña twakeñeleña kuvwala mwana. Mbutu jikwawu jetu japatakesheluwu hijatuñikili nyana (kafuña) wanyi; mbutu yikwawu ayitula mumayimakanza amufuliji. Atela kuyifuntisha munyijimba yetu tahindi atela kuyinata hohu?

▪ Iku dikukala kweneni nankashi kunakumonawu adisumbula neyi azatisha iyi njila yatenañawu nawu in vitro fertilization (IVF). Adisumbula ejima amba kakula kudi Yehova hayuma yafuukulañawu. Dichi chikuwaha neyi tukushinshika haniyi njila yayiha yakuvwalilamu anyana.

Mu 1978, mumbanda wumu muEngland diyi wekalili mumbanda watachi kuvwala mwana watenañawu antu amavulu nawu mwana wamutesiti tubu. Hemitileñaku muloña njila mwahitilaña mbutu yindi yalusemu yashinkikili, mbutu yalusemu yanfumwindi yakañenyeña kuhanuka nakushika kumateta indi alusemu. Andotolu amuladikili nakumufumisha mateta alusemu nakuyisha hacheña nawa ayibombeli hamu nambutu yalusemu yanfumwindi. Kafuña katuñikili akashili mwivumu dindi, nakukitumba chiwahi. Chimwahitili mpinji, iwu mumbanda wavweli mwana. Iyi njila niniku kuhimpika dikwatenañawu nawu in vitro (in glass) fertilization, hela IVF (kuvwala mwana wamwigilasi kuhitila mukubomba mbutu yalusemu yeyala niyamumbanda.)

Hela chakwila matuña azatishaña iyi njila munjila yashiyashana, ilaña kuvwala nyana kuzatisha njila yaIVF yabombelamu yumiye: Mumbanda amwinkaña yitumbu yamabuji yalusemu hadi nyilungu yayivulu kulonda mbiila yamumbanda yituñi mateta amavulu. Iyala akumwila nawu yadichuki kulonda asenduku mbutu yalusemu. Mateta amumbanda nimbutu yeyala ayibombelaña mulabolitali. Mateta amavulu atuñaña nyana nawa atachikaña kudambula nakwikala tufuña. Chimwahita ifuku dimu nakubadikahu, itu tufuña tunatuñiki atutalaña chiwahi kulonda ambuli tunafwi natwatuwenyi twatela kutumbawu mwivumu damumbanda. Hefuku damuchisatu, andotolu ashaña mwivumu damumbanda tufuña tunamwekani wushi tuyedi hela tusatu kulonda mumbanda yatweshi kwimita. Neyi atumbamu kamu hela twatuvulu, dikwila nawu mumbanda wukwimita nawa ifuku dimu wakasha hamakasa.

Indi tufuña twashalañahu chidi neyi tuna tunakubula kumwekana chiwahi nitunakisiki atutwalaña kudihi? Neyi atushiya hatooka tukushikena dakufwa. Dichi henohu kanda tufwi, itu tufuña atuhembelaña mufuliji mututa nankashi mudi menji anitrogen. Muloñadi? Neyi njila yaIVF yikañanya kuzatika hatachi, anateli kuzatisha tufuña twahembawu kuzatisha cheñi njila yoyimu yaIVF. Hela chochu, iyi njila yidi nakukala. Kufwana adisumbula ehula lwihu ludi hewulu, amavulu akañanyaña kwiluka chatela kwilawu natufuña twahembelañawu mumayimakanza. Hiyakeñaña kwikala nanyana yayivuluku. Chinateli kuyikalila anvwali muloña hadaha akula dehi hela hiyakweti mali akufweta kulonda azatishi iyi njila hela kuhembelamu anyanaku. Hadaha anakuchina wubanji wafumaña mukwimita mavumu amavulu. * Kukala kunateli kumwekana neyi wumu wamumaluwi nafwi hela wumu hela wonsu wawu eñila cheñi mumaluwi. Eña, kukala kunavuli, nawa chumichi chinaleñeli adisumbula kutwalekahu kufwetela maluña mwahembelawu tufuña hadi yaaka yayivulu.

Mu 2008, nkuluñaña watalaña jatufuña wahosheli muThe New York Times nindi chinakuyikalila ayeji amavulu muloña aneluki wanyi chakwila natufuña twashalañahu. Chibaaba chahosheli nawu: “Mwituña dejima mudi tufuña 400,000 twashawu mumayimakanza muyipatela nawa anakushilahu tufuña tukwawu hefuku hefuku . . . Tufuña tunateli kukula hela chakwila anatuhembeli mututa nankashi hadi yaaka yayivulu chakala hohu atuhemba chiwahi ilaña bayi neyi twejima twahandaña neyi anafumishi mumayimakanzaku.” (Yetu tunakamiki nsona.) AkwaKristu atela kushakama hamaseki nakutoñojoka hachikuma chakukumishaku. Muloñadi?

AkwaKristu adisumbula anakukeña kuzatisha njila yaIVF atela kutoñojoka chiwahi hakukala kwafumaña mukuzatisha njila jashiyashana jakuukilamu. MukwaKristu watela kufuukulahu kulonda yeluki chakwila nantaña yindi wunakubokola nawa wunakuhandila hohu kwikina, wudi muyihuñu, chidi neyi ikina daventilator dakwashaña muyeji kutwalekahu kwona. AkwaKristu alala hiyetejaña njila yakuukilamu yashaña wumi wawu hakatoñaku; kwesekeja namukanda waKwidika 20:13 niMasamu 36:9, alemesha wumi chikupu. Awake! yaMay 8, 1974, yahosheli nawu: “Hamuloña wakwila alemesha wumi nankashi neyi chawulemeshayi Nzambi nawa alemesha chinleji chawu ninshimbi janfulumendi, antu anakukeña kulondela nshimbi jaBayibolu hiyazatishaña njila yakuketwisha wumi wamuntuku,” dikwila nawu kujaha muyeji mumushikila. Mpinji yikwawu, ntaña yetu wakata nateli kuhanda hohu namakina anakutuñawu makonu akwonenamu. Dichi, antaña jamuyeji anateli kufuukulahu nawu yatwalekuhu kushakama kumakina wenawa hela kumufumishaku.

Iku bayi neyi dikukala kunakumonawu ana adisumbula azatishili njila yaIVF nawa achidi kuhemba tufuñaku. Ayilejaña kuzatisha njila yimu yakufumisha tufuña mumayimakanza ampepela yanitrogeni, kulonda tusuñunuki. Chakadi awa makina mwekalaña mayimakanza, tufuña twejima tukushikena dakuzeya nakufwa twejima. Dichi, adisumbula atela kufuukulahu nawu atujahi hela atuhembi.—Ŋal. 6:7.

Hamuloña wakwila adisumbula akeñeli kwimita kuzatisha njila yaIVF nawa akweti mwana, afuukulañahu kufweta mali kumakina ambala kwahembelawu tufuña tudi mumayimakanza hela akufuukulahu nawu akatuzatisha kumbidi hakakeñawu kuvwala mwana kuzatisha njila yaIVF. Ilaña adisumbula amakwawu alekaña kufweta mali kumakina kwahembelawu tufuña nawu hela chakwila atuhemba mumakina twafwa dehi. AkwaKristu anakufuukula muniyi njila akakula kudi Nzambi hamuloña wakuzatisha chinleji chawu chadizishewa naBayibolu. Afwilaña kwikala nachinleji chitooka, chakadi kutuntwisha yinleji yawakwawu.—1 Tim. 1:19.

Nkuluñaña wumu watalaña jalusemu wahosheli nindi adisumbula amavulu “aluwankeni chikupu nikuneña muloña elukili wanyi chakwila natufuña [twadiña mumayimakanza.]” Wakunkulwili nindi: “Adisumbula amavulu afuukulaña chachiwahi wanyi.”

Mwamweni, akwaKristu alala afuukulañahu kuzatisha njila yaIVF atela kwiluka kukala kwejima kwafumaña mukuzatisha iyi njila. Bayibolu yatufumbaña nawu: “Muntu wababala wamonaña wubanji nawa wabatamaña, ilaña wabula maana wayaña tuhu kwindi nawa wamonaña jakala.”—Yish. 22:3., NET Bible.

Antu abula kudisumbula anakudiza Bayibolu anakukeña kupapatishewa, ilaña hiyakutwesha kusonekesha maluwi awuku muloña iyala weñila mwituña chakadi lusesa lwanfulumendi. Nawa nfulumendi hiyetejaña muntu wakwituña dacheñi wabula yipapilu yakwiñila nachu mwituña kusumbulaku. Komana atela kufwachika yipapilu yaKusanyika Kwikala Ashinshika mumaluwi kulonda apapatishewi?

▪ Iyi njila yinateli kuzatika ilaña hidiyi njila yashimunawu muNsona yatela kuzatishawu kulonda amanishi kukala kukwetuwuku. Hakwila twiluki muloña waweni, tusambilenu kwiluka Chasanyikilañawu Kwikala Ashinshika mumaluwi, chiyashilaku iyi ntanjikilu, chiyazatikaña nikwatela kuyizatishawu.

Ichi chipapilu hinsañu yasonekawu yafwachikañawu kumesu awayinsahu eyala namumbanda anakaanishuwu kudisumbula hamuloña wachuma chitukushimuna. Munichi chipapilu, eyala namumbanda asanyikaña kwikala ashinshika kudi wumu namukwawu nikusonekesha maluwi awu neyi chinatwesheki. Chipompelu chikuyimona neyi anasanyiki kumesu aNzambi niantu nawu anadikani kwikala ashinshika kudi wumu namukwawu kulonda maluwi awu ayimoneña kunfulumendi nawu anayiteji.

Muloñadi chazatishilañawu njila yaKusanyika Kwikala Ashinshika nawa mpinjinyi? Yehova diyi watachikili maluwi nawa wayilemesha nankashi. Mwanindi nindi: “Dichi anabombuwu kudi Nzambi, bayi ayambula kudi muntuku.” (Mat. 19:5, 6; Kutach. 2:22-24) Yesu wabombeleluhu nindi: ‘Muntu wukuseña iñodindi, chiña namuloña wawuvumbi hohu [kukama namuntu], nakusumbula wacheñi, neli wuvumbi.’ (Mat. 19:9) Dichi “wuvumbi” dichuma hohu chetejewa muNsona chakumanishilahu maluwi. Chakutalilahu neyi iyala yela wuvumbi namuntu wabula kwikala mwinikwindi, iñodindi wunabuli muloña wukufuukulahu kumuseña hela nehi. Neyi yafuukulahu kumuseña, dikwila nawu nateli kusumbuka cheñi neyala wacheñi.

Hela chochu, kumatuña amakwawu, sweje-e mpinji yakunyima, chechi yaswejeli ñovu yakaanineña iku kufumba kwamuBayibolu. Ilaña yalejeleña antu nawu hiyanateli kumanisha maluwi hamuloña wudi wejimaku. Mumaluña amakwawu mwaswejeli kutanda iyi chechi, nshimbi yetuña yakaanisha antu kudiseña, hela chakwila muntu neli muloña wakudiseñelahu wateneniyi Yesu. Mumatuña amakwawu, antu ayiteja kudiseña, ilaña njila yakudiseñelamu yayilehi nawa yakala chikupu. Yaaka yakotokaña hakwila nawu antu adiseñi. Chidi neyi chechi hela nfulumendi ‘yakañeshaña’ chuma chetejayi Nzambi.—Yil. 11:17.

Chakutalilahu, adisumbula anateli kushakama mwituña mwakaanishawu hela mwakala kudiseña, hadaha yaaka yikukotoka hakwila adiseñi. Neyi anadikasi hamu nawu amanishi maluwi awu amunshimbi nawa anashikilumu kumesu Nzambi kusumbula hela kusumbuka cheñi, anateli kufwachika chipapilu Chakusanyika Kwikala Ashinshika. Iyi njila ntanjikilu yayiwahi diyi yazatishaña chipompelu chawakwaKristu mumatuña amuchidawa. Hela chochu, iyi bayi neyi hinjila yatela kuzatishawu mumatuña mwetejawu kudiseñaku hela chakwila njila yakudiseñelamu yakala nankashi.

Hamuloña wakubula kwiluka mwatalisha Kusanyika Kwikala Ashinshika, antu amakwawu ashakama mumatuña mwetejawu kudiseña ehulaña kulonda afwachiki ichi chipapilu chatela amanishi maluwi awu munjila yakala.

Ilaña tunakuhosha hadi eyala namumbanda abula kudisumbula anakushakama hamu nawa anakukeña kudisumbula. Wonsu wawu anateli kwiñila mumaluwi kwesekeja naNsona; kwosi wadiñahu dehi mumaluwi nawa wunakasikiku. Ilaña iyala weñila mwituña dambala chakadi lusesa, nfulumendi niyena hiyinamwiteji kusumbulaku. (Mumatuña amavulu nfulumendi yetejaña antu kudisumbula hela chakwila wumu hela wejima hiyakweti yipapilu yakuyiteja kushakama munodu ituñaku) Kwesekeja nansañu yitunakuhanjekahu, ituña dikweti ntanjikilu yakudiseñelahu. Dichi, kwosi watela kuleya kufwachika chipapilu Chakusanyika Kwikala Ashinshikaku. Awa eyala namumbanda bayi neyi anakukeña kudiseña hela anayikaanishi kudiseñaku. Atela kudisumbula. Chineli iyala hakweti yipapilu yakushakama munodu ituñaku, atela kwiladi? Atela kuya kwituña dacheñi kuyetejañawu antu amuchidiwu kudisumbula chakubula kukala. Hela neyi chinatwesheki anateli kudisumbwila mwomwituña mwashakamañawu neyi iyala yafuukula kutambula yipapilu kunfulumendi yakumwiteja kushakama mwituña.

Awa eyala namumbanda anateli kulondela nshimbi jaNzambi nijaKesari. (Maku 12:17; Rom. 13:1) Tunakuhweleli netu akela mwenimu. Kufumahu dinu, akadisumbuleña.—Heb. 13:4.

[Tumazu twaheshina]

^ Indi neyi ona mwana wudi mwivumu hichifwayi hela mudi tufuña twatuvulu? Muntu wukufumisha ivumu mumushikila wudi namuloña. Kwimita kuzatisha njila yaIVF mwafumaña (ampamba, anyana asatu hela amavulu), nakuleta cheñi kukala kukwawu chidi neyi kusemuka kwanyana yayisu nikusweja kupweka mashi. Neyi mumbanda wudi nawanyana amavulu mwivumu, andotolu akumuleja nawu ‘yakeheshuku nyana,’ wukwiteja kulonda ajahi mwana wumu hela amavulu. Muntu wukwila mwenimu nafumishi ivumu mumushikila nawa wudi namuloña wakujaha muntu.—Kwid. 21:22, 23; Mas. 139:16.

[Mazu ekoku adi hefu 14]

AkwaKristu anakufuukula muniyi njila akakula kudi Nzambi hamuloña wakuzatisha chinleji chawu chadizishewa naBayibolu

[Chikasha chidi hefu 15]

NJILA JIKWAWU JA IVF

Iyi njila yakatataka yaIVF yinashinkuli njila jikwawu jabula kwesekana chikupu nayitoñojoka yaNzambi yashimunawu muNsona. Chakutalilahu, mateta alusemu amumbanda anateli kuyibomba nambutu yalusemu yeyala wabula kwikala nfumwindi. Dichi nateli kwiteja kumushila tufuña mwivumu. (Antu adisumbula mumbanda namumbanda azatishaña iyi njila.) Hela mbutu jeyala anateli kujizatisha kulonda jibaluli mateta amumbanda wunabuli kwikala mwinikwindi. Iñoda iwu iyala wukwiteja nindi kafuña akitumbi mwivumu dindi.

Njila yeniyi ayitenaña nawu “kusenda kafuña kwacheñi” dikwila nawu tufuña tunashuwu muchiimbi chamumbanda hiyatutuñili namateta indi hela anfumwinduku. Njila yikwawu, mateta alusemu anawa adisumbula ayibombelaña hanji kuzatisha njila yaIVF. Tufuña twatuñikaña atwishaña muchiimbi chamumbanda wacheñi, iwu mumbanda wukuyimitilaku nakushika nimpinji yakasampulukayi nakuyinka mwanawu. *

Ambuña aNzambi hiyatela kuzatisha iji njila jinashimunuwuku muloña alemesha nshimbi yakwila nawu: “Kushimba iñoda mukwenu wakaditamishi nindi chinjila.” (Lev. 18:20, 29; Yish. 6:29) Neyi munona mateta hela mbutu yalusemu yeyala hela yamumbanda (hela ejima) wabula kwikala mwini kwenu, ichi hichuma chashimunawu muBayibolu nawu por·neiʹa, kwila wuvumbi. Iji njila jinashimunuwu hinjila jakuzatisha yiidi yalusemu munjila yatama.—Mat. 5:32; 1 Kor. 5:11; 6:9, 18; Heb. 13:4.

[Tumazu twaheshina]

^ Awake! yaMarch 8, 1993, mafu 26-27, yinalumbululi nankashi hadi mama yawantu wunemitiluku antu acheñi ivumu.