Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

Kalama wakuPraetoria Watambwilili Nsañu Yayiwahi

Kalama wakuPraetoria Watambwilili Nsañu Yayiwahi

Kalama wakuPraetoria Watambwilili Nsañu Yayiwahi

Mwadiña muchaaka cha 59 C.E. Atuyili adiña mumakasa awamashidika azeyeli nankashi, eñilili muRoma kuzatisha chisu chakuPorta Capena. Hampidi yaPalatine dihadiña chipañu chaMwanta Nero, wahembeleñawu kudi amashidika akuPraetoria nawa aswekeli mpoku jawu jatubali muyakuvwala. * Mukulumpi wamashidika Julius wayihitishili awa atuyili kwiluña dawaRoma nakukanduka kuMpidi yaViminal. Ahitilili mwitempa mwadiña tumeña twatuvulu twawanzambi awaRoma nawa ahitilili mwibulu deneni mwabulakeneneñawu amashidika nakudiza.

Kapostolu Pawulu wadiña hakachi kanawa atuyili. Henohu kuchidi tukweji hampinji yikwadiña mpepela yeneni hamenji, kañelu kaNzambi kamulejeli Pawulu nawu: “Wakemani kumesu aKesari hohu.” (Yil. 27:24) Komana Pawulu wadiña kwakwihi nakumona ichi chuma? Chashetumukiliyi nakutala musumba weneni waMwanta wawaRoma, chakadi nikujina waanukili mazu aMwanta Yesu amulejeliyi haKaposhi kaAntoniya muYerusalema. Yesu wahosheli nindi: “Tiyaku kuwaha; muloña chiwunanshimuni wunsahu muYerusalema, dichi wamba kashimuna nikuRoma nawa.”—Yil. 23:10, 11.

Hadaha Pawulu watalileña haChilombu chaPraetoria, mpwembu yeneni yadiña natuposhi nimbañu jatuñiluwu namatafwali achinana kwiwulu. Iyi mpwembu yadiña namatala Awatulama amuPraetoria ahembeleña mwanta, nawa cheñi azatileña neyi atupokola amumusumba weniwu. Iyi mpwembu yadiña namatala akushakamamu mashidika * 12,000 akuPraetoria nimashidika amavulu adiña kunidi iluña azatileña neyi atupokola kubombelahu nimashidika azatishileña tuwalu. Idi itala deneni danukishileña antu nawu iwu mwanta wadina nañovu nankashi. Chineli kalama wakuPraetoria diyi wahembeleña atuyili afumineña mutubeta twacheñi, Julius walombweli antu jindi kuzatisha chisu chadiña hakachi kayisu yiwana yamaneni. Hanyima yakwenda lwendu lwatukweji twatuvulu, washikili nawatuyili twindi kwiluña kwayileñayi.—Yil. 27:1-3, 43, 44.

PAWULU WASHIMWININI CHAKADI ‘KUMULEKESHA’

Hampinji yadiñayi halwendu lwahamenji, Pawulu amulejeli muchimwenu kudi Nzambi nawu antu ejima adiña mumbopolu akapuluka hampinji yakajiya mbopolu. Inoka wamusumini wamukatishili wanyi. Wokili antu akata hachitutu chaMelita, nawa antu amunidi iluña atachikili kuhosha nawu wadiña nzambi. Iyi nsañu yatela yatiyakeni nankashi nikudi atulama akuPraetoria.

Pawulu wadiña wayimona dehi ana kwindi akuRoma ‘enjili nakumukinkilila kuwulandilu waApiyusi, nikuYisolu Yisatu.’ (Yil. 28:15) Chineli wadiña kayili, wadi kutwesha kuzata ñahi mudimu windi wakushimwina nsañu yayiwahi muRoma? (Rom. 1:14, 15) Antu amakwawu atoñojokeli nawu atuyili akuyitwala kudi mukulumpi wawatulama. Neyi dichuma chamwekeni, dikwila nawu Pawulu niyena watela amutwalili kudi Mukulumpi Afranius Burrus wakuPraetoria, hadaha diyi wadiña wamuchiyedi kusweja ñovu hadi mwanta. * Chatela atachiki kumulama kudi asenturinu, Pawulu atachikili kumulama kudi mushidika wumu wakuPraetoria wakehelelumu. Pawulu amwitejeli kudiloñeshela mwakushakama nikutambwila enyi nikuyishimwina ‘chakadi kumulekesha.’—Yil. 28:16, 30, 31.

PAWULU WASHIMWININI KUDI ANYANYA NIAMANENI

Hadaha Burrus wamwihujoleli Pawulu muchilombu chamuPraetoria hela muchipañu henohu kanda yamutwali kudi Nero. Pawulu wazatishili iku kukooleka kulonda ‘yashimwini kudi anyanya niamaneni.’ (Yil. 26:19-23) Tuneluki wanyi neyi chakwila Burrus wamuwanini Pawulu namuloña hela nehi, ilaña tweluka netu hamutwalili Pawulu mukaleya muchilombu chamuPraetoriaku. *

Itala dakufwetela mwashakamineñayi Pawulu dadiña deneni chakwila ‘watambikili akulumpi jawaYudeya’ nikuyishimwina kubombelahu ‘niantu amavulu enjili kwitala kwashakamineñayi.’ Kwadiña cheñi antu akwatiluwu wuduñu adiña hakachi kawamashidika akuPraetoria amutiyili ‘nakushimwina nsañu’ kudi aYudeya kutalisha haWanta nihadi Yesu, ‘kufumisha kubudidi nakushika niwufuku.’—Yil. 28:17, 23.

Ifuku niifuku kwadiña mashidika akuPraetoria amboka-mboka adiña nakuhemba chipañu. Atulama amuhembeleña Pawulu niwena adiña nakudihimpashana ifuku niifuku. Hayaaka yiyedi yadiñayi kapostolu mukaleya, amashidika atiyileña chahosheleñayi hakuleja nsoneki kulonda yasoneki nyikanda kudi Aefwesesa, Afwilipi, Akolose niakwaKristu Aheberu nawa adimweneni aweni hasonekeleñayi mukanda kudi mukwaKristu Fwilemoni. Hampinji yadiñayi mukaleya Pawulu washili maana kudi Onesimusa nawa ‘wekalili neyi invwali yindi iku wudi munyonji,’ nawa wamufuntishili cheñi kudi nkaka yindi. (Fwile. 10) Chakadi nikujina, Pawulu washili cheñi maana kudi antu amuhembeleña. (1 Kor. 9:22) Tunateli kufwikija chadiña nakuhanjekayi namushidika kutalisha hankeñelu yayikunku yayitwa nikuzatisha iyi nsañu muchakutalilahu chindi chachiwahi.—Efwes. 6:13-17.

‘HOSHENU MAZU ANZAMBI CHAKADI WOMA’

Chamukasiluwu Pawulu mukaleya chaleñeleli ‘yatwali nsañu yayiwahi’ kudi Atulama ejima akuPraetoria nikudi antu amakwawu. (Fwi. 1:12, 13) Antu ashakamineña muChilombu chaPraetoria adiña nakutiyañana nawantu ejima amuWanta waRoma kushilahu nimwanta niantu ejima amuchisaka chindi. Munichi chisaka mwadiña añamba nianduñu nawa amakwawu hakachi kawu ekalili akwaKristu. (Fwi. 4:22) Hamuloña wakushimwina kwaPawulu chakadi woma, amana kwetu amuRoma ekalili nawulobu “wakuhosha mazu aNzambi chakadi woma.”—Fwi. 1:14.

Kushimwina kwaPawulu muRoma kwatukoleshaña nankashi neyi ‘hitukushimwina hampinji yayiwahi nihanabuli kuwaha.’ (2 Tim. 4:2) Hadaha etu amakwawu twendaña wanyi hamuloña wakukata, twekala mumatala mwahembelañawu atushinakaji hela akata indi kwiji atukasa mukaleya hamuloña wachikuhwelelu chetu. Neyi tudi mukukala kwamuchidiwu, tunateli kushimwina kudi antu enzaña nakututala nikutuzatilaku nyidimu yashiyashana. Neyi twikala nawulobu wakushimwina mpinji yidi yejima, tunateli kumona netu ‘izu daNzambi hiyadikasañaku.’—2 Tim. 2:8, 9.

[Tumazu twaheshina]

^ Talenu chikasha chidi namutu wunakwila nawu, “Atulama amuPraetoria Amumafuku aNero.”

^ Izanvu dimu dawamashidika awaRoma dadiña namashidika akushika ku 1,000.

^ Talenu chikasha chidi namutu wunakwila nawu “Sextus Afranius Burrus.”

^ Herodi Agiripa amukasilili hanidi iluña kudi Tiberusi Kesari mu 36/37 C.E. hamuloña wakuhosha nindi Caligula katataka yekali mwanta. Caligula chekaliliyi hawanta, wamushili Herodi hawanta.—Yil. 12:1

[Mwevulu wudi hefu 13]

Ilola haleñeleluwu amashidika akuPraetorian datoñojokeleñawu nawu dafumini kuchuma chatuñiliyi Kaludusa mu 51 C.E.

[Mazu aKusakilila]

© RMN-Grand Palais/Art Resource, NY

[Chikasha chidi hefu 14]

Atulama akuPraetoria Amumafuku aNero

Atulama akuPraetoria asanyikili kukiña mwanta nichisaka chindi. Neyi anayi munjita, asendeleña mpandela yadiña nachinjikijilu chamwanta niyuma yakudikiña nachu yadiña namwevulu wakanjimbu, chinjikijilu chakatumbwa kaTiberusi Kesari. Chineli ayilejeli kudi akulumpi awamashidika akuRoma nikudi asenturinu, adiña nakuhemba chiwahi kwitala dakuhemena yisela nikukwashaku akwakuzata mudimu wakujima kesi. Alekeleña nyidimu hanyima yakuzata yaaka 16 nawa ayifweteleña mali amavulu kubadika amashidika amuRoma azatileña yaaka 25, ayinkeleña cheñi mali amakwawu asompokeleñahu nawa atambwileña mali amavulu neyi nyidimu yimana. Atulama akuPraetoria ayizatishileña cheñi hakukabisha atuyili nikuyijaha. Pawulu atela amujahili kudi amashidika chidi neyi ana akeñeleña kupulwishayi hampinji yamukasiluwu mukaleya kamuchiyedi.—2 Tim. 4:16, 17.

[Mwevulu wudi hefu 14]

Idi iwayawaya datuñiluwu muyaaka nkulakaji yakusambila dinakumwekesha chilombu chawaPraetoria

[Mazu aKusakilila]

Courtesy Classical Numismatic Group, Inc./cngcoins.com

[Mwevulu wudi hefu 15]

Mpwembu jaChilombu chaPraetoria chijinakumwekana makonu

[Mwevulu wudi hefu 15]

Hampinji yadiñayi Pawulu muwuduñu, amashidika atiyileña chahosheleñayi hakuleja nsoneki kulonda yasoneki nyikanda

[Mwevulu wudi hefu 16]

Neyi tudi mukukala kwamuchidiwu, tunateli kushimwina kudi antu enzaña nakutuzatilaku nyidimu yashiyashana

[Chikasha chidi hefu 16]

Sextus Afranius Burrus

Burrus watela wavwalikilili mumusumba waVaison-la-Romaine, wekala kukabeta kambwela kaFrance, kwawaninuwu ilola hasonekeluwu ijina dindi muchaaka cha 1884 C.E. Mu 51 C.E amwinkeli mudimu wakulombola Atulama akuPraetoria kudi ñoda Agrippina Wakansi, mwiha kaKaludusa Kesari. Agrippina waheni mwanindi wakansi weyala Nero kulonda amudizishi mudimu wawanta kudi antañishi ayedi. Hadawa antañishi, wumu wadiña Burrus, mushidika waya mpuhu wamudizishili mudimu wawushidika. Mukwawu nawa wadiña Seneca wadizili hayihandilu yawantu, diyi wamudizishili Nero kwiluka chakuhanjeka nawantu. Nkumininaku, Agrippina wamujahili nfumwindi Kaludusa nayitumbu. Henohu nsañu yakufwa kwaKaludusa kanda yitiyakani nankashi, Burrus wamushinjikijiluku Nero kuya kuChilombu chaPraetoria nawa walejeli Kalama wakuPraetoria kumuswanyika hawanta, chumichi chaletesheli Senate yakañanyi mwakuhoshela ilaña wetejeli mwafuukwiluwu. Nero chamujahiliyi mama yindi mu 59 C.E., Burrus wamukiñili Nero. Suetonius niCassius Dio akuRoma adizili nsañu yakunyaka ashimwini nawu Burrus amujahili nayitumbu kudi Nero mu 62 C.E.

[Mwevulu wudi hefu 16]

Ilola hasonekeluwu ijina daSextus Afranius Burrus

[Mazu aKusakilila]

Musée Calvet Avignon