Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

Muloñadi maBayibolu Chinavuliliwu?

Muloñadi maBayibolu Chinavuliliwu?

Muloñadi chikunekalili maBayibolu ashiyashana hela netu chinakubalumwinawu maBayibolu amavulu makonu? Mwamonaña maBayibolu amaha nenu akuyikwasha, indi kwiji nenu akuyiluwañesha kubula kutiyishisha Bayibolu? Neyi mwiluka kwafumawu chikuyikwasha kuyizatisha chiwahi.

Hanu dinu, hinyi wasonekeli Bayibolu yatachi nawa mpinjinyi?

BAYIBOLU YAYENI YATACHI

Bayibolu ayambula muyibalu yiyedi. Chibalu chatachi chikweti nyikanda 39 mudi “mazu ajila, aNzambi.” (Aroma 3:2) Nzambi wayoneneni awa amayala ashinshika kusoneka iyi nyikanda hadi mpinji yayilehi, ayisonekeli kwakwihi nayaaka 1,100 kufuma mu 1513 B.C.E. nakushika mu 443 B.C.E. Nyikanda yayivulu ayisonekeli muchiHeberu, ichi chibalu twachitenaña netu Nsona yachiHeberu, hela netu Chitiyañenu Chachikulu.

Chibalu chamuchiyedi chikweti nyikanda 27 mudi cheñi “mazu aNzambi.” (1 Atesalonika 2:13) Nzambi wayoneneni atumbanji twaYesu Kristu ashinshika kusoneka iyi nyikanda hadi yaaka yantesha, ayisonekeli kwakwihi nayaaka 60 kufuma mu 41 C.E. nakushika mu 98 C.E. Nyikanda yayivulu ayisonekeli muchiGiriki, ichi chibalu twachitenaña netu Nsona jawakwaKristu jachiGiriki, hela netu Chitiyañenu Chachiha.

Iyi nyikanda yejima 66 yonenawu diyi yatuña Bayibolu yejima, mazu aNzambi asonekelayi antu. Hanu dinu, muloñadi chiyabalumwininiwu maBayibolu amakwawu? Iyi diyi yuma yisatu yaleñeleli abalumuni maBayibolu amakwawu.

  • Kulonda chiyikwashi antu kutaña Bayibolu mwidimi dawu.

  • Kulonda afumishimu yiluwa yashilimu akwakukopolola nakufuntishamu mazu aweni adiñamu atachi.

  • Kulonda awahishiku idimi.

    Tutalenu wunsahu waleñeleli abalumuni maBayibolu ayedi kushankulu.

BAYIBOLU YACHIGIRIKI YASEPTUAGINT

Hadi yaaka 300 henohu Yesu kanda yasemuki, aYudeya adiza atachikili kubalumuna Nsona yachiHeberu nakutwala mwidimi dachiGiriki. Iku kubalumuna akuteneneña nawu Bayibolu yachiGiriki yaSeptuagint. Muloñadi chiyayibalumwininiwu? Kulonda akwashi aYudeya amavulu ahosheleña idimi dachiGiriki abulileña kuhosha chiHeberu hakwila atiyishisheña “nsona jajila.”—2 Timotewu 3:15.

Iyi Septuagint yakwashili cheñi antu amavulu abulili kwikala aYudeya, antu ahosheleña chiGiriki kutiya nsañu yamuBayibolu. Munjilanyi? Nkuluñaña W. F. Howard wahosheli nindi, “Kufuma tuhu kumatachikilu ayaaka nkulakaji yakusambila, yekalili Bayibolu yamuChechi yawakwaKristu, yazatishileñawu amishonali mumasinagogi ‘nakuyilumbulwila antu kuzatisha nsona nawu Yesu diyi Mesiya.’” (Yilwilu 17:3, 4; 20:20) Muntu wadiza Bayibolu F. F. Bruce, wahosheli nindi, “Ichi dichuma chaleñeleli aYudeya amavulu aleki kuzatisha Septuagint.”

Chelili atumbanji twaYesu atwalekihu kutambwila nyikanda yaNsona jawakwaKristu jachiGiriki, abombeli iyi nyikanda hamu naSeptuagint yabalumwiniwu yaNsona jachiHeberu kulonda atuñi Bayibolu yamukuma iyi yitudi nayu makonu.

BAYIBOLU YALATIN VULGATE

Chimwahitili yaaka 300 kufuma hamanishiliwu kusoneka Bayibolu, Jerome muntu wadiza jansakililu wedishili Bayibolu muchiLatin, yateneneñawu nawu Latin Vulgate. Kwadiña dehi maBayibolu amakwawu amuchiLatin, hanu dinu muloñadi chiyedishililuwu Bayibolu yikwawu yayiha? The International Standard Bible Encyclopedia yahosha nawu Jerome wakeñeleña kolola “nsonekelu, kufumishamu yiluwa, kufumisha nsañu yiyashilimu nikushamu nsañu yiyafumishilimu.

Jerome wafumishilimu yiluwa yayivulu. Ilaña chimwahitili mpinji, anlomboli amuchechi ayiluwañesheli iyi Bayibolu. Ahosheli nawu Bayibolu yaLatin Vulgate diyi Bayibolu hohu yadiña chiwahi nawa alileña mwenimu hadi yaaka yayivulu! Chatela ayikwasheña antu kutiyishisha Bayibolu, ilaña wena aleñeli antu amavulu kukañanya kutiya iyi Bayibolu muloña yadiña hohu muchiLatin.

MABAYIBOLU AMAHA AVULILI

Mukuhita kwampinji, antu atwalekelihu kubalumuna maBayibolu amakwawu amaha, chidi neyi Syriac Peshitta yabalumwiniwu kwakwihi nayaaka nkulakaji yamuchitanu C.E. Hela chochu, antu hiyadiña nakukooleka kwakwikala namaBayibolu mumadimi atiyileñawuku, kushika nimuyaaka nkulakaji yamuma 14 dimwenjiliwu nakwidishawu maBayibolu amakwawu.

MuEngland kumakumishilu ayaaka nkulakaji yamuma 14, John Wycliffe watachikili kuleka tushidikilu twakukakela kuBayibolu yayikulu kuhitila mukubalumu Bayibolu mwidimi daEnglish, idimi datiyileñawu antu adiña mwiluña dawu. Chimwahitili yaaka yantesha, ikina dakupulinta nachu daJohannes Gutenberg dakwashili antu adiza nsañu yamuBayibolu kutachika kupulinta nikuhana maBayibolu amavulu amaha mumadimi atiyileñawu antu mwahita Europe yejima.

Chavulili maBayibolu abalumwiniwu muEnglish, akwakusekesha atachikili kwihula chaletesheli atwalekihu kubalumuna maBayibolu amakwawu mwidimi dodimu. Muyaaka nkulakaji yamuma 18, mukulumpi wamunsakililu wedimi daEnglish John Lewis wasonekeli nindi: “Idimi dakulaña nawa mazu amakwawu alekaña kuyizatisha, muloña wachumichi chachiwahi kusoneka chachiha maBayibolu amakulu mwidimi dinakuzatishawu antu nawa dinateli kutiyawu anyana anakusemuka.”

Makonu, antu adiza nsañu yamuBayibolu adi nakukooleka kwakusoneka chachiha maBayibolu amakulu. Eluka nyichidi mwadiña maBayibolu adiñaku kunyima, nawa akweti mamanyusikiliputi aBayibolu amavulu anawaniwu katataka. Chumichi chayikwashaña kwiluka nsañu yayeni yadiña muBayibolu.

Dichi, chachiwahi kwikala namaBayibolu amaha. Ilaña twatela kusoñama namaBayibolu amakwawu. * Neyi antu anakubalumuna anakuzata kwesekeja nankeñelu yaNzambi, maBayibolu akwidishawu akutukwasha.

 

^ para. 24 Talenu chibaaba chinakwila nawu, “Munateli Kutonda Ñahi Bayibolu Yabalumunawu Chiwahi?” mukaposhi kakutalila kaMay 1, 2008-CW.