Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

“Hanyaka Yadiñiyi Mwanta Herodi”

“Hanyaka Yadiñiyi Mwanta Herodi”

“Hanyaka Yadiñiyi Mwanta Herodi”

HAKUFWILA kujaha Yesu hadiñayi mukeki, Herodi Muneni, mwanta wawaYudeya, watumini antemesha kuya nakujaha anyikeki awamayala ejima muBetelemi. Nsañu yakunyaka yamwekeshaña yuma yayivulu yamwekeni “hanyaka yadiñiyi mwanta Herodi,” yuma yamwekeni yatukwashaña kwiluka chadiña nshakaminu yakwinza nakushika kuchihandilu chaYesu nikumudimu windi wakushimwina.—Matewu 2:1-16.

Chumanyi chamuleñeleli Herodi yakeñi kumujaha Yesu? Nawa muloñadi hampinji yavwalikiliyi Yesu, aYudeya adiña namwanta, ilaña chafwiliyi Yesu, Pontusi Pilatu, mukwaRoma, diyi wadiña nyuli? Hakwila nawu twiluki chikupu mudimu wakoñeliyi Herodi munsañu yanyaka nikwiluka chalemenayi kudi antañi aBayibolu, twatela kushinshika yuma yamwekeneña kumashiita kwakweni henohu Yesu kanda yovwaliki.

Kufwilañena Wanta muYudeya

Muchikunku chatachi chayaaka nkulakaji yamuchiyedi B.C.E., musumba waYudeya awuyulileña kudi aSeleucid akuSiriya, nyuli wahakachi kawanyuli awana amuchisaka chimu adinuñili hamu hanyima yakwambuka kwawanta waAlesanderi Muneni. Hela chochu, kwakwihi nachaaka cha 168 B.C.E., mwanta Seleucid chesekeliyi nindi yafumishuhu kudifukula kwaYehova nakuhiñishahu kadizanvu kansakililu kaZewusi hatembeli yawu muYerusalema, aYudeya, alombweleñawu kudi chisaka chaMaccabee, adikañili. Amaccabees, hela netu aHasmonean, ayulili Yudeya kufuma mu 142-63 B.C.E.

Mu 66 B.C.E., anyana kamwanta ayedi aHasmonean, Hyrcanus II nimana kwindi Arisitobolu, azuñilileña kuswana hachitwamu chawanta. Njita yahakachi kawantu etuña dimu yavulumukili, nawa wonsu wawu akeñeleña wukwashi waPompey, mukulumpi wamashidika awaRoma wadiña muSiriya haniyi mpinji. Pompey wakolekeleli iyi mpinji kulonda kudiñijamu.

Haniyi mpinji, Aroma atwalekeluhu kuzuñañesha iluña dakumusela, nawa atachikili kulombola chibalu cheneni chaAsia Minor. Hela chochu, anyuli adilondashanini abulili ñovu muSiriya, aleñeleli iluña dikali muchiyulu chawufwinda, nakuluwañesha kuwunda kwafwilileña aRoma kukabeta kakuMusela. Dichi Pompey wadiñijilumu kulonda kutambula Siriya.

Njila yindi yakumanishilamu njita yadiña hakachi kawaHasmonean yadiña yakukwasha Hyrcanus, nawa mu 63 B.C.E., aRoma alukukili Yerusalema nakuswanyikahu mwanta wawu watondeluwu. Hela chochu, Hyrcanus hadiña nyuli wadimenaku. Dichi aRoma amweni hawiñililu nawa hiyatwesheli kulekahu makasa hanidi iluñaku. Hyrcanus wekalili muchisemwa chawaRoma, wayulileña kuluwi lwawaRoma, nawa washindameneni hawukwashu wawu hakwila yatwalekuhu kushakama hawanta. Walombweleña nsañu jamwituña kwesekeja namunakeñeliyi, ilaña munsañu jamatuña acheñi, walondeleleña nshimbi jawaRoma.

Chekaliliyi Herodi naÑovu

Hyrcanus wadiña nyuli wazeya. Ilaña, adiña nakumukwashaku kudi Antipater, mukwaEdomi nawa tata yaHerodi Muneni. Antipater diwakolesheli itanda dawanta. Hetejeli mazanvu awaYudeya adiña nakumuzuñañesha ekali nañovu yakuyilombolaku nawa mumpinji yantesha yena diyi watachikili kuyula muYudeya, bayi mwantaku. Wamukwashili Julius Caesar kuzuña nawayilumbu jindi muEjipitu, niaRoma amulambwili Antipater kuhitila mukumwinka kadidi kahewulu kakulombola, yena diyi watalileña hanyiloña. Kuhiñahu, Antipater watondeli anyanindi awamayala, Phasael niHerodi, kwikala atulamba amuYerusalema nimuŊaliliya.

Antipater walejeli anyanindi nindi kwosi chuma chinateli kutweshawu kwila chakadi kutiyañana nawaRoma. Dichi Herodi wanukileña chuma chamulejeluwu. Mumudimu windi wejima, wesekejeleña yuma yakeñeleñawu aRoma amukwashileña kuyula niyakeñeleñawu aYudeya ayulileñayi. Nyidimu yindi yadiziliyi yakuloñesha niyakwikala mukulumpi wawamashidika yamukwashili. Hampinji yamutondeluwu kwikala nguvulu, Herodi wadiña nayaaka yakuvwalika 25 nawa atachikili kumuhameka kudi aYudeya niaRoma kuhitila mukufumisha mazanvu awamakombi mwiluña dindi.

Chamujahiluwu Antipater nawulembi mu 43 B.C.E., Herodi wekalili muntu wabadika ñovu muYudeya. Hela chochu, wadiña nawayilumbu. Antu alema amuYerusalema amumweneña nawu wahukwili hohu wanta nawa akeñeleña nawu amushinjili Roma kulonda amufumishuhu. Ilaña akañenyi. Roma wadiña washinshika kudi Antipater nawa walemesheli wuswa wamwanindi.

Amuswanyikili Kwikala Mwanta wawaYuda

Njila yafuukwiliyi Pompey yakumanishilamu kukala kwamweneñawu aHasmonean kutalisha hakuswana kwamwekeni muyaaka yahituluhu 20 kwahilishili antu amavulu. Antu amukwashileña Arisitobolu kakavulu akeñeleña kutambula ñovu yawanta, nawa mu 40 B.C.E., atwesheli hamuloña wakuyikwasha kudi ayilumbu jawaRoma, akaParatiya. Kuhitila muwufwinda waleteluwu munjita yamwituña daRoma, alukukili Siriya, nawa amushindili Hyrcanus, nakuswanyika muntu wakañesheleñawu muRoma wamuchisaka chaHasmonean.

Herodi watemukilili muRoma, nawa amutambwilili chachiwahi. AkaRoma akeñeleña nawu Aparatiya ayihañi muYudeya nawa iluña dikali dawu kulonda aswanyikumu nyulu wakeñeluwu. Dichi akeñeleña muntu walumbuluka wakuyikwasha nawa amweni nawu Herodi diwateleleli kukwasha aRoma. Chota chamuRoma chamuvwikili Herodi chibañula chawanta waYudeya. Hakwila nawu Herodi yamwekeshi nindi wukulondelaña yuma yaditejeluwu kulonda kutwalekahu kwikala nañovu, walombweli mukanka wawantu kufuma Kuchota nakuya kuTembeli yakuJupiter, kwahaniniyi mulambu kudi anzambi akutwamba.

Herodi washindili ayilumbu jindi muYudeya nawa watambwili wanta windi, hamuloña wakumukwasha kudi nyikanka yawamashidika aRoma. Antu ejima amukañesheleña wayimwesheli kalula. Wajilumwini aHasmonean niakulumpi jawaYudeya ayikwashileñaku, kubombelahu niantu amakwawu ahilashanineña muloña wakuyiyula kudi muntu wakwatili wubwambu nawaRoma.

Herodi Wakolesheli Chiyulu Chindi

Mu 31 B.C.E. hampinji yekaliliyi Octavius nyuli yawaRoma etejeluwu kuhitila mukushinda Mark Antony kuActium, Herodi welukili nindi antu akutachika kujinoka wubwambu windi naMark Antony. Dichi Herodi wanyakeli kumuleja Octavius kashinshi kindi. Dichi mwanta wamuha wamuRoma, wetejeli nindi Herodi himwanta wawaYudeya nawa watohesheli iluña dindi.

Muyaaka yahiñiluhu, Herodi wakolesheli nikuwahisha wanta windi, nakubalumuna Yerusalema kwikala iluña dachisemwa chawaGriki. Watachikili mudimu weneni wakutuña yipañu, musumba waKesareya kwashikeneneña maatu, niitala deneni dadiha datembeli yamuYerusalema. Hampinji yoyimu, nshimbi jindi niñovu jindi jashindameneni hawubwambu windi nawaRoma.

Herodi diwalombweleña hohu aYudeya nawa diwadiña mukulumpi. Cheñi Herodi wahimpili kasanji kakapristu muneni, nakutondelahu muntu wakeñeliyi.

Mukawu Waleñelaña Kujahañana

Chihandilu chaHerodi chadiña chatama. Añodi jindi ikumi wejima wawu akeñeleña nawu anyanawu awamayala amuswani tata yawu. Tufuta twakwatiluwu muchipañu twamuleñeleli Herodi kudakamena nikwikala nalukambu. Hamuloña wamukawu, wajahishili ñodindi Mariamne, waswejeli kukeñayi nawa kuhiñahu wakudikili anyanindi awamayala ayedi hamuloña wakumukwatila tufuta. Nsañu yasonekeliyi Matewu yakujahañana kwamuBetelemi yesekana nansañu yahoshaña handulu yaHerodi nikufuukula kwindi kwakumanisha ayilumbu.

Antu amakwawu ahoshaña nawu, chelukiliyi nindi hiyadiña amukeñaku, Herodi wafwilileña nindi chakafwayi akamudili mwituña dejima bayi akazañalaluku. Hakwila nawu kafuta kindi kakazatiki, wakwatili antu alombweleña muYudeya nakuhana lushimbi lwakwila nindi chakabidikawu kufwa kwindi wejima wawu akayijahi. Lushimbi lwaheniyi hiyalwilondeleluku.

Yuma Yashiliyi Herodi Muneni

Hakufwa kwaHerodi, aRoma afuukwiluhu nawu Akelawusi yamuswani tata yindi yekali nyuli wawaYudeya cheñi nawu anyanindi ayedi ekali anyanawuta adimena, Antipasi yataleña Ñaliliya niPeriya, Fwilipi yataleña Itureya niTarakonita. Akelawusi hiyamukeñeli kudi antu niankuluñaña jinduku. Chimwahitili yaaka ikumi yakañenyiyi kuyula, aRoma amufumishiluhu nakuswanyikahu nguvulu wawu, nkakulula yaPontusi Pilatu. Ilaña haniyi mpinji, Antipasi wateneniyi Luka nindi Herodi, niFwilipu atwalekeluhu kuyula mumaluñawu. Ichi dichadiña nsañu jamatuña nachiyulu hampinji yatachikiliyi Yesu mudimu wakushimwina.—Luka 3:1.

Herodi Muneni wadiña muntu wababala welukili nsañu jamatuña nachiyulu nawa mbanji woma muchima, chuma chasweja kutama cheliliyi chadiña chakukeña kujaha Yesu hachidiñayi mukeki. Kudiza hansañu yakunyaka yaHerodi kwakwashaña antañi aBayibolu, kwiluka yuma yalema yamwekeni hampinji yasonekeluwu Nsona yachiHeberu niNsona jachiGriki, nikulumbulula aRoma chekaliluwu anyuli awaYudeya, nawa yalumbulula chatachikili chihandilu chaYesu chaheseki nimudimu windi wakushimwina.

[Mapu yidi hefu 15]

(Neyi munakukeña kumona ntanjikilu yejima talenu mumukanda)

Palestine nimaluña akukamwihi adiñaku mumafuku aHerodi

SIRIYA

ITUREYA

ÑALILIYA

TARAKONITA

Ijiya daÑaliliya

Kaloña Yodana

Kesareya

SAMARIYA

PERIYA

Yerusalema

Betelemi

YUDEYA

Ijiya daMuñwa

IDUMEYA

[Mwevulu wudi hefu 13]

Herodi himuntu wumu hakachi kawanyanta ayulili muYudeya muyaaka nkulakaji yamuchiyedi henohu Yesu kanda yatachiki mudimu windi wakushimwina