Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

Komana Bayibolu Yatulejaña Nsañu Yejima Kutalisha Hadi Yesu?

Komana Bayibolu Yatulejaña Nsañu Yejima Kutalisha Hadi Yesu?

Komana Bayibolu Yatulejaña Nsañu Yejima Kutalisha Hadi Yesu?

Komana mwalala Yesu hafwilili haGologotaku, neyi chashimunaña Bayibolu, ilaña wasañukili? Komana wasumbwili Mariya Mandaleni nikuvwala nindi anyana? Hela komana wadiña wadikeña nikukaana yuma yaheseki yakudiluñisha muchihandilu? Komana mwalala watañishileña yuma yambukaku nayitwatañaña muBayibolu?

NSAÑU yamuchidiwu yinavuli nankashi muyaaka yamakonu muloña nsañu yeniyi avula kuyimwekesha mujifilimu nikuyisoneka munyikanda. Kubombela hansañu yakufwikija, kwekala cheñi nyikanda yayivulu niyibaaba yashindamena hansañu yakutwamba yasonekeluwu muyaaka nkulakaji yamuchiyedi niyamuchisatu C.E. yatenañawu nawu yashimunaña nsañu yalala hadi Yesu yabulawu kubombela muNyikanda yaNsañu Yayiwahi. Komana mwahoshañawu mwalala? Komana tunateli kukuhwelela netu Bayibolu yatulejaña nsañu yejima yalala kutalisha hadi Yesu?

Hakwila nawu twakuli malwihu amuchidawa, chikutukwasha kusambila kushinshika hansañu jisatu jalema. Chatachi, twatela kwiluka nsañu yalema kutalisha hadi amayala asonekeli Nyikanda yaNsañu Yayiwahi nimpinji yayisonekeluwu; chamuchiyedi, twatela twiluki wahanini ñovu yakwiteja Nyikanda yamuBayibolu nawa munjilanyi; chamuchisatu, twatela twiluki wunsahu wakunama hanyikanda yansañu yakutwamba nichaleñelaña yambuki nanyikanda yetejawu yekala muBayibolu. Munichi chibaaba chejima nyikanda yakutwamba yinakutalisha kuapocryphal writings. *

Indi Nyikanda yawakwaKristu yachiGriki Ayisonekeli Mpinjinyi, nawa Kudanyi?

Kwesekeja nawunsahu wukwawu, Nsañu Yayiwahi yaMatewu ayisonekeli kunyaka muchaaka chamuchitanu nachisatu hanyima yakufwa kwaKristu, kukamwihi nachaaka cha 41 C.E. Atudizi amavulu atoñojokaña nawu ayisonekeli hampinji yacheñi, ilaña antu amavulu eteja nawu nyikanda yejima yaNsona yachiGriki yawakwaKristu ayisonekeli muyaaka nkulakaji yatachi C.E.

Antu amweni chihandilu chaYesu, chafwiliyi, nichamusañwiluwu achidiña kwoku hayina mpinji; atela asandujoleli wunsahu waNyikanda yaNsañu Yayiwahi. Cheñi atela asolweli wunsahu wudi wejima wabula kuloña. Kadizi waBayibolu F. F. Bruce wahosheli nindi: “Chikuma chacheni chawanikaña munsañu yatachi yakushimwina kwawapostolu chamwekeshaña nawu ashikileña chikupu hanyichima yawantiyilili awu; hiyahosheleña hohu nawu, ‘Iyi yuma twadimweneni namesuku,’ ilaña nawu, “neyi chimuneluki dehi enu aweni” (Yililu 2:22).”

Anyi asonekeli Nyikanda yawakwaKristu yachiGriki? Hakachi kawu hadiña niapostolu aYesu 12. Antu wenawa kubombelahu niansoneki aBayibolu amakwawu, adi neyi Yakoba, Yuda, hadaha niMaku, adiña kwoku hefuku daPentakosta 33 C.E. mpinji yatachikiluwu chipompelu chawakwaKristu. Ansoneki ejima, kubombelahu niPawulu, adiña adinuña chikupu nezanvu datachi dalombweleña chipompelu chawakwaKristu atachi, mwadiña apostolu niaeluda amuYerusalema.—Yililu 15:2, 6, 12-14, 22; Aŋalija 2:7-10.

Yesu walejeli atumbanji twindi kutwalekahu namudimu watachikiliyi wakushimwina nikutañisha. (Matewu 28:19, 20) Wahosheli cheñi nindi: “Muntu wukutiyenu nantiyami.” (Luka 10:16) Kubombelahu, wayikanini nindi spiritu yaNzambi yajila, hela ñovu yazatikaña, yakayinka ñovu yakuzata mudimu. Dichi hampinji yenjili nyikanda yafumini kudi apostolu hela kudi akwawu mwazatilileñawu, amayala amwekesheli chikupu nawu ayikiswilili naspiritu yaNzambi yajila nawa akwaKristu atachi ashikeneni dakwiteja nawu iyi nyikanda ayoneneni.

Ansoneki aBayibolu amakwawu etejaña nawu akwawu ansoneki ayinkeli ñovu nawa ayoneneni kudi Nzambi. Chakutalilahu, kapostolu Petulu watalishili kunyikanda yaPawulu nawa wayesekejeli hamu ‘nanyikanda yajila yikwawu.’ (2 Petulu 3:15, 16) Pawulu wetejeli nindi apostolu niatuprofwetu amakwawu akwaKristu ayoneneni kudi Nzambi.—Aefwesesa 3:5.

Dichi Nyikanda yaNsañu Yayiwahi yamwekeshaña chikupu nawu atela kuyikuhwelela nawa yalala. Bayi neyi hinsañu yakutwamba nawa yakulumbishaku. Hinsañu yakunyaka yasonekeluwu nakashinshi, kushindamena hawunsahu washimwini antu amweni namesu kapu, yasonekeluwu kudi amayala onenenuwu naspiritu yaNzambi yajila.

Hinyi Watondeli Nyikanda yamuBayibolu?

Ansoneki amakwawu ahoshaña nawu Nyikanda yawakwaKristu yachiGriki yetejawu ayitondeli kuyaaka yakunyima kudi chaachi yenkeluwu ñovu kudi Mwanta Constantine. Hela chochu, wunsahu wamwekeshaña chuma chacheñi.

Chakutalilahu, talenu chahosheli Nkuluñaña wansañu yanyaka yaChaachi Oskar Skarsaune nindi: “Kwosi chota chachaachi hela muntu wafuukwiluhu hanyikanda yateleleluwu kubombela munyikanda yaChitiyañenu Chachiha, niyateleleluwu kushiyahuku . . . Wunsahu wadiña washikila nawa walala; Nyikanda yamuyaaka nkulakaji yatachi C.E. yetejeluwu nawu ayisonekeli kudi apostolu hela kudi akwawu muyazatilileña ayimweneña nawu yalala. Nsañu jikwawu, nyikanda, hela “nsañu yateneneñawu nawu yayiwahi” yasonekeluwu kumbidi hiyayibombeleluhuku . . . Yuma yejimiyi adiña ayimanisha dehi henohu Constantine kanda yekaluku nawa kunyima kwakweni henohu chaachi yindi yañovu kanda ayituñi. AkwaKristu ayandishileñawu kukoola chikuhwelelu chawu, diwu atondeli nsona yitwatela kumonaña netu Nyikanda yawakwaKristu yachiGriki, bayi chaachi yañovu yahiñiluhuku.”

Ken Berding, nkuluñaña mukwawu wadizaña haNyikanda yawakwaKristu yachiGriki, washimuna chatachikili nyikanda yamuBayibolu yetejawu nindi: “Chaachi hiyatondeli nyikanda yetejawu nawu diyi nyikanda yamuBayiboluku; chachiwahi kuhosha netu chaachi yinakwiteja nyikanda yelukawu akwaKristu nawu diyi nyikanda yaMwizu daNzambi donenawu.”

Hela chochu, komana akwaKristu adizoza amuyaaka nkulakaji yatachi diwu hohu atondeli nyikanda yamuBayibolu yetejawu? Bayibolu yatulejaña nawu kwadiña chuma chabadika kulema chazatikileña.

Kwesekeja nachahosha Bayibolu, “kushinshika aspiritu eñi naeñi” dichawana chachihayamisha chakuspiritu chahaninuwu muchipompelu chawakwaKristu muyaaka yakunyima. (1 Akorinda 12:4, 10) AkwaKristu amakwawu ayinkeli ñovu yabadika yakwiluka chaambu chekala hamazu onenawu chikupu kudi Nzambi niabula kwonenawu. Dichi akwaKristu makonu anateli kukuhwelela nawu Nyikanda yasonekawu muBayibolu ayitejeli nawu ayonena.

Mwalala, nyikanda yetejeluwu nawu yamuBayibolu ayilukili hakusambila kuhitila muwunlomboli waspiritu yajila. Kufuma tuhu kukumana kwayaaka nkulakaji yamuchiyedi C.E., ansoneki amakwawu ahosheli hawunsahu wamwekeshaña nawu nyikanda yamuBayibolu yalala. Hela chochu, awa ansoneki, hiyafuukwiluhu hansañu yateleleli kwikala munyikanda yamuBayibolu yetejawuku; alondeleli hohu nyikanda yetejeliyi Nzambi kuhitila mudi añimenu indi, alombweleñawu kudi spiritu yindi.

Nyivuñilu yakushankulu niyena yashimunaña wunsahu walala chikupu wetejaña nyikanda yamuBayibolu yetejawu antu amavulu makonu. Kudi nyivuñilu yakubadika ha 5,000 yaNyikanda yachiGriki yamwidimi datachi, kubombelahu niyikwawu yamuyaaka nkulakaji yamuchiyedi niyamuchisatu. Iyi nyikanda, diyi yetejeluwu nawu ayonena muyaaka yatachi C.E. nawa ayisonekeli nakuyitandisha, bayi nyikanda yansañu jakutwambaku.

Hela chochu, kuloña kwansañu yidi mukachi hiwunsahu waweni wamwekeshaña nawu hinyikanda yamuBayibolu yetejawu. Nyikanda yetejawu yamuBayibolu yesekana “namazu akukolesha” itwawanaña muBayibolu yejima. (2 Timotewu 1:13) Akonkomwenaña antañi kukeñañana, kudifukula, nikumukalakela Yehova, nawa atusoñamishaña hakupanda, kudifukula kudi andemoni, nikudifukula kuyileñaleña. Iyi nyikanda yahosha mwalala kutalisha hansañu janyaka nawa mwekala wuprofwetu walala. Nawa yakoleshaña antañi kukeña akwawu. Nyikanda yawakwaKristu yachiGriki yikweti nsañu yambukaku. Komana tunateli kuhosha mwomumu kutalisha hanyikanda yansañu yakutwamba?

Muloñadi Nyikanda Yakutwamba Chiyambukilaku?

Nyikanda yansañu yakutwamba yambuka chikupu nanyikanda yamuBayibolu yetejawu. Iyi nyikanda yansañu yakutwamba ayisonekeli kukamwihi nahakachi kayaaka nkulakaji yamuchiyedi, henohu nyikanda yetejawu yamuBayibolu ayisoneka dehi. Nsañu yashimunañawu kutalisha hadi Yesu nihawuKristu hiyesekana naNyikanda yonenewaku.

Chakutalilahu, Nsañu yakutwamba yaThomas yashimunaña mazu amavulu akutwamba hadi Yesu, chidi neyi nawu wahosheleña nindi wakamubalumuna Mariya kwikala muntu weyala kulonda chikamupeleli kwiñila muWanta wamwiwulu. Nsañu yakusambila yaThomas yamulumbululaña Yesu nawu himwana wañovu wajahili mwana mukawu. Nyikanda yansañu yakutwamba yaYililu yaPawulu niYililu yaPetulu yakonkomwena chikupu hakubula kwila wuvumbi nawa yalumbulula nawu apostolu akolesheleña ambanda kwambuka nawanfumu jawu. Nsañu yaYudasi yalumbulula nawu Yesu waseheleña atumbanji twindi hakulomba kudi Nzambi hakudya. Ntañishilu yamuchidiwu yaditadikishaña nansañu yekala munyikanda yamuBayibolu yetejawu.—Maku 14:22; 1 Akorinda 7:3-5; Aŋalija 3:28; Aheberu 7:26.

Nyikanda yayivulu yakutwamba yamwekeshaña ntañishilu yaNsakililu, yashimunaña nawu Nleñi, Yehova hiNzambi watama. Cheñi akuhwelela nawu kusañuka kwakutwamba, nawa yuma yejima yekala yatama, nawa Satana diyi waleteli nsañu jakusumbula nikuvwala anyana.

Munyikanda yayivulu yansañu yakutwamba atenamu antu amuBayibolu, ilaña ayitena munjila yakutwamba. Komana antu amakwawu akwatili kafuta diwu ayifumishili iyi nyikanda muBayibolu? Nkuluñaña wumu wanyikanda yakutwamba M. R. James wahosheli nindi: “Kwosi akwatili kafuta kakufumisha iyi nyikanda muChitiyañenu Chachihaku: awenawu diwu abulili kuyibombelamu.”

Ansoneki aBayibolu Asoñamishili Nawu Kwakenza Akwakusenuka

MuNyikanda yamuBayibolu, atusoñamishaña chikupu kutalisha hadi akwakusenuka adiña kwakwihi nakwinza nakuluwañesha chipompelu chawakwaKristu. Awa akwakusenuka atachikili dehi muyaaka nkulakaji yatachi, ilaña apostolu ayikañesheli kutanda. (Yililu 20:30; 2 Atesalonika 2:3, 6, 7; 1 Timotewu 4:1-3; 2 Petulu 2:1; 1 Yowanu 2:18, 19; 4:1-3) Iku kusoñamisha kwalumbulwili nyikanda yatachikili kutanda hanyima yakufwa kwawapostolu, nyikanda yatadikishileña ntañishilu yaYesu.

Mwalala, nyikanda yamuchidiwu yamwekanaña neyi yanyaka nawa ayilemesha kudi atudizi amakwawu niakwakusandujola nsañu yanyaka. Ilaña toñojokenu hachumichi: Indi neyi atudizi akuñulula nsañu jakutwamba jasonekañawu makonu, hadaha ajifumisha mumagazini amatuñu nimunyikanda yansakililu yakutwamba yalemeshawu, nawa iyi yipapilu ayisweka? Komana chimwahita mpinji iyi nyikanda yikwikala yalala nawa yatela kukuhwelelawu? Chimwahita yaaka 1,700, komana iyi nsañu yakutwamba nawa yamukunkulwayi yikwikala yalala muloña iyi yipapilu yinashimbuli?

Inehi! Chochimu nansañu yahoshañawu nawu Yesu wasumbwili Mariya Mandaleni nimazu amakwawu akulebumuna ekala munyikanda yakutwamba. Muloñadi wakukuhwelela nyikanda yakutwamba, henohu tukweti nyikanda mwekala nsañu yalala? Nsañu yejima yakeñañayi Nzambi nindi twiluki kutalisha hadi Mwanindi ayisoneka muBayibolu, diyi nsañu yitwatela kukuhwelela chikupu.

[Footnote]

^ Izu dakwila nawu (“canon”) “nyikanda yamuBayibolu yetejawu” datalishaña kunyikanda yamuBayibolu yahanaña wunsahu wakumwekesha nawu ayonena kudi Nzambi. Kwekala nyikanda 66 yetejawu chikupu nawu yamuBayibolu yalema nawa yekala Mwizu daNzambi.

[Dayagiramu/Nyevulu yidi hefu 26]

(Neyi munakukeña kumona ntanjikilu yejima talenu mumukanda)

CHIHANDILU MPINJI YASONEKELUWU NYIKANDA MPINJI YASONEKELUWU

CHAYESU YAMUBAYIBOLU YACHIGRIKI NYIKANDA YAKUTWAMBA

2 B.C.E. 33 C.E. 41 98 130 300

[[Mazu aKusakilila eniMwevulu]

Kenneth Garrett/National Geographic Image Collection

[Mwevulu wudi hefu 28]

Kapostolu Pawulu wakoñeli yihayamisha, nikusañula, yumiyi yamwekesheli wunsahu wakwila nawu spiritu yaNzambi yadiña nakumulombola nimuyuma yasonekeliyi