Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

Komana Antu Akakisañana Iseki Haya Nyaka?

Komana Antu Akakisañana Iseki Haya Nyaka?

MUTU WUDI HEFU DATACHI

Komana Antu Akakisañana Iseki Haya Nyaka?

“Ikiñu dawantu dimu hidikuya, ikiñu dikwawu hidikuhiñamu, iseki saña dashakamina haya nyaka.”—MWANTA SOLOMONI, WAKUSHANKULU *

Mukwakusoneka Bayibolu wakushankulu welukili nindi, iseki dashakamaña haya nyaka kubadika antu ashakamaña yaaka yantesha. Mwamweni, hadi yaaka yayivulu makiñu amavulu anahiti ilaña Iseki dena saña dashakamina haya nyaka nawa dakwashaña yuma yikweti wumi kushika nikulelu.

Kufuma tuhu hatachikili Njita Yakaayi Yamuchiyedi yuma yinahimpiki chikupu kumbadika chiyadiña kunyima. Hadi yaaka 70 hohu yinahituhu, antu anayiluku hambidi chikupu mujakutuña-tuña nawa yumiyi yinaleteshi yuma kuhimpika chikupu mukaayi. Antu amavulu anakudiluñisha chihandilu chamweneñawu nawu hichinateli kumwekanaku. Nawa chayinu mpinji antu anakushakama hamaseki anavuli nankashi.

Hela chochu, yuma yejimiyi yinaleti kukala. Yuma yinakwilawu antu yinakukisañana iseki chikupu. Asayantisiti amakwawu niwena ahoshaña nawu yuma yinakwilawu antu yinakisañani nankashi iseki.

Bayibolu yashimwini nawu antu ‘akakisañana iseki.’ (Chimwekeshu 11:18) Antu amakwawu ajinokaña neyi chakwila tunakushakama muniyi mpinji. Komana iseki akadikisañana kushika hadihi? Komana iseki akadikisañana haya nyaka? Mwalala antu akakisañana iseki chakwila hiyakatwesha kudiwahishaku?

KOMANA ISEKI AKADIKISAÑANA HAYA NYAKA?

Komana iseki akadikisañana haya nyaka? Asayantisiti amakwawu atoñojokaña nawu chakala kwiluka yuma yikamwekana kumbidi kutalisha kwiseki. Hamuloña wachumichi, akamenaña nawu kuhimpika kwayilaaka kunateli kuleta wubanji.

Chakutalilahu, toñojokenu hadi ayisi yakuWest Antarctic. Antu amakwawu ahoshaña nawu neyi muluzwizu nimutuluñalwiji musweja kutata iyi ayisi yikasuñunuka nawa hiyamba kadikwata cheñuku. Muloña iyi ayisi diyi yateñululaña ñovu jamwaana. Ilaña neyi ayisi yisuñunuka nakukehelaku, kaluñalwiji kabula ñovu yakuteñulula mwaana kakushala hatooka. Chineli kaluñalwiji kakokaña nankashi mwaana, ayisi yasuñunukaña nankashi. Chumichi chaleñelaña ayisi kusuñunuka nawa yafupokaña hakaluñalwiji. Nkumininaku menji avulaña mukaluñalwiji nawa anateli kuleta wubanji kudi antu amavulu nankashi.

KAAYI KANAKUTAMINAKU HOHU

Antu anakuzatisha njila jashiyashana kulonda amanishi iku kukala kunakumwekana mukaayi. Kuleja antu kutwala ituña hambidi chakadi kuzatisha yuma yinateli kuleta wubanji mukaayi, diyi njila yimu yinakuzatishawu hakwila mwenimu. Yumanyi yafumamu?

Chawushona, kaayi kanakutaminaku hohu. Antu azatishaña nankashi maheta aheseki chakwila hahitaña yaaka yayivulu hakwila afuntimu neyi chadiñawu. Komana kudi chuma chitunateli kwila? Nkuluñaña wumu wadiza hayileñaleña wahosheli hatooka nindi: “Tweluka wanyi chitunateli kuzatisha maheta hamaseki chachiwahi.” Mwahosheliyi mwalala muloña Bayibolu yahosha nawu: “Mudi muntu wendaña himwekala yakuyula nyendu yinduku.”—Yeremiya 10:23.

Ilaña Bayibolu yatulejaña nawu Nzambi, Nleñi, hakayiteja antu kukisañana iseki haya nyakaku. Mukanda waMasamu 115:16 wahosha nawu: “Hakwinza maseki [Nzambi] nayinkuwu anyana kawantu.” Mwamweni, iseki ‘hichawaana chachiwahi’ chatwinkayi Tata yetu wamwiwulu. (Yakoba 1:17) Komana Nzambi nateli kutwinka chuma chikuzata chiwahi hakampinji kantesha nkumininaku chileka kuzata? Inehi! Chadileñayi iseki chamwekeshaña nawu wakeñaña nindi ditwalekuhu kwikalaku.

NLEÑI CHAKEÑAÑAYI NINDI ISEKI DIKALI

Mukanda waKutachika wamuBayibolu washimuna chachiwahi Nzambi chaleñeliyi iseki. Hakutachika, maseki ayilumbulula nawu “adiñi akadi nimwayawu, adiñi amukunkulu; hewulu denyiñi hadiñi mwidima.” Ilaña hadiña cheñi ‘menji’ nawa awa menji akwashaña nankashi yuma yonaña yekala hamaseki. (Kutachika 1:2) Kuhiñahu Nzambi wahosheli nindi: “Muchi.” (Kutachika 1:3) Chamwekeni hatooka to-o nawu mwaana watoñekeli mwiwulu nawa hamaseki hekalili chejeji katachi. Washimuna cheñi chaleñeluwu maseki awuma nituluñalwiji. (Kutachika 1:9, 10) Kuhiñahu, hamaseki hekalili “matahu niyisakola yasoñaña mbutu.” (Kutachika 1:12) Dichi iyi yuma yakeñekaña nankashi hakwila yuma yonaña yitwalekuhu kuhanda. Muloñadi Nzambi chaleñeleliyi yuma yejimiyi?

Kaprofwetu wakushankulu Isaya wamulumbulwili Nzambi nindi: “diyi Nzambi, diyi wawumbili iseki, wadituñili, wadishimatishili, wadileñeli dibuli kwikala damukunkulwayi, wadiwumbili mushakami antu.” (Isaya 45:18) Chakadi nikujina, Nzambi wakeñaña nindi antu akashakameña hamaseki haya nyaka.

Chawushona, muntu nakuzatisha chatama chawaana chachiwahi chakufuma kudi Nzambi chakwila chinakisiki chikupu. Ilaña nkeñelu yaNleñi yahimpa wanyi. Iyala wakushankulu wahosheli nindi: “Nzambi himuntuku mwaka atwambi; himwana kamuntuku mwaka abalumuki mumuchima. Nahoshi dehi abuli kwilamu?” (Kuchinda 23:19) Chatela yeteji iseki adikisañani, Nzambi keña ‘yajilumuni anakukisañana iseki.’—Chimwekeshu 11:18.

ISEKI DAKEKALAÑAKU HAYA NYAAKA

Yesu Kristu wahosheli muMpanji yindi yaya mpuhu yahaMpidi nindi: “Ovwaha anakooleki, muloña akaswana mpata.” (Matewu 5:5) Mumpanji yoyimu Yesu wahosheli cheñi njila yakazatishawu hakuwahisha iseki. Wayilejeli atumbanji twindi kulomba nawu: “Wanta weyi winzi. Muchima weyi awili hamaseki neyi chawilañawu mwiwulu.” Wanta waNzambi hela nfulumendi yindi diyi yikashikija nkeñelu yaNzambi hamaseki.—Matewu 6:10.

Kutalisha hayuma yikaleta Wanta, Nzambi washimwini nindi: “Tiya, hinukubalumuna yuma yejima yiikali yayiha.” (Chimwekeshu 21:5) Komana chumichi chinayi mukwila nawu Nzambi wukaleña iseki dacheñi? Inehi, muloña iseki datama wanyi. Ilaña, Nzambi wukafumishahu antu ejima ‘anakukisañana iseki,’ dikwila nawu nfulumendi yamakonu kushilahu niantu jawu. Iji nfulumendi akajisinsa kudi “iwulu dadiha niiseki dadiha,” nfulumendi yamwiwulu yayiha, Wanta waNzambi, wakayuulaña iseki dadiha.—Chimwekeshu 21:1.

Hakwila nawu Nzambi yakawahishi iseki dinakisañanuwu antu, wakafuntishahu maheta aheseki kulonda akakwasheña yuma yonaña. Hakulumbulula chakelayi Nzambi, ñimbi yamasamu amoneneni kusoneka nawu: ‘Eyi wahempulaña iseki hiwukuditukumwina menji, wadiwahishaña nawushi.’ Iseki dikekali Paradisa mukekala yakudya yayivulu, muloña himukekala mpepela yakisañanaña yumaku nawa Nzambi wakadikiswila.—Masamu 65:9-13.

Pyarelal wadiña nsoneki waMohandas Gandhi, nlomboli wansakililu yamuIndia wasonekeli chahosheli Gandhi nindi: “Iseki dedishaña yakudya yatela kuwanina antu ejima, bayi akwalwisuku.” Wanta waNzambi wakafumishahu yuma yaleteshaña kukala hamaseki kuhitila mukubalumuna nyichima yawantu. Kaprofwetu Isaya washimwini nindi muchiyuulu chaWanta, antu ‘hiyakadikatishaña’ wumu namukwawu hela ‘kujilumuna’ isekuku. (Isaya 11:9) Kafwampi, yihita yawantu kufuma kuyitachi yashiyashana yatachika dehi kudiza nshimbi jaNzambi. Anakuyidizisha kumukeña Nzambi niatuñi jawu, chakumwekesha kusakilila, chakuhemba iluña, chakuhemba maheta ahamaseki nikushakama kwesekeja nankeñelu yaNleñi. Anakuyidizisha kulonda eluki chakashakamañawu muparadisa hamaseki.—Mukwakutaŋisha 12:13; Matewu 22:37-39; Akolosi 3:15.

Nsañu yahosha hakuleña yekala mumukanda waKutachika yakunkulula namazu akwila nawu: “Nzambi wamweni yuma yejima yeliliyi nindi yinawahi nankashi.” (Kutachika 1:31) Mwamweni, Nzambi waketeja wanyi dinu iseki dadiwahi nindi akadikisañani haya nyaka. Twatiyaña kuwaha kwiluka netu Nleñi yetu wukweti kukeña, Yehova Nzambi haketeja antu kukisañana iseki chakwila hiyakatwesha kudiwahishaku. Wakana nindi: “Akwakuloña akaswana ituña, akashakamamu haya nyaka.” (Masamu 37:29) Ikalenu hamukanka wawantu ‘aloña,’ akashakama hamaseki haya nyaka.

[Tumazu twaheshina]

^ Kufuma mumukanda waMukwakutaŋisha 1:4.

[Chikasha chidi hefu 4]

Antu Chinakukisañanawu Iseki

Luzwizu. “Kudi wunsahu wunakumwekesha nawu luzwizu, tuluñalwiji niiseki dinakutata nankashi . . . Kutachika mu 1950 yuma yelañawu antu diyaleñelaña kutata kutwalekihu.”—American Meteorological Society, 2012.

Iseki. “Kwakwihi namapasenti 50 eseki adikisañana kudi antu chakwila mbutu hela yuma yonaña yafwaña, wushi wamanaña mwiseki nawa yilaaka yahimpikaña chikupu.”—Global Change and the Earth System.

Tuluñalwiji. “Inshi jakushika kumapesenti 85 mutuluñalwiji nimutuloña jamana hela jinatachiki kuvula katataka indi kwiji anakwinkamu hohu.”—BBC, September 2012.

Yuma yamenaña niyikweti wumi. “Asayantisiti amavulu ahoshaña nawu antu diwu aleñelaña [yuma yamenaña niyikweti wumi kufwa], nawa chumichi chinasweji kubadika chichadiña kunyima.”—From science.nationalgeographic.com.

[Chikasha chidi hefu 5]

Iseki Detu

Iseki detu dekala nanjila yadimena yakuhembelamu antu, anyama ninyitondu. Talenu nsañu yinalondeluhu.

Nyitondu yazatishaña mwaana, carbon dioxide, menji niwushi kulonda yituñi oxygen niyakudya. Antu nianyama onaña mpepela yaoxygen nawa adyaña yakudya nakwidisha mpepela yacarbon dioxide niyuma yikwawu. Yumiyi yatwalekañahu kwila mwenimu mpinji yejima. Komana iseki dinateli kukwasha yuma yonaña haya nyaka.

Dichahoshelaña Bayibolu nawu Nzambi “neli maseki nañovu jindi, nakoleshi mpata yamunu mwishina namaana indi.” (Yeremiya 10:12) Muntu wumu wadiza jaBayibolu wahosheli nindi, “iseki dadiwahi nankashi nawa datelela kushakamamu antu.”

[Mazu aKusakilila eniMwevulu wudi hefu 3]

Nyevulu yaStrdel/AFP/Getty

[Mazu aKusakilila eniMwevulu wudi hefu 4]

© Paul Souders/WorldFoto

[Mwevulu wudi hefu 6]

Nzambi waketeja wanyi dinu iseki dadiwahi nindi akadikisañani haya nyaka