Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

Idi ilola dawubasa asonekahu ijina dakwila nawu “Tattannu” kunsa yadu yimu

Wunsahu Wukwawu Wantesha

Wunsahu Wukwawu Wantesha

Kudihu wunsahu wudi wejima washimunawu akwakusandujola wunesakani nansañu yasonekawu muBayibolu? Mu 2014 chibaaba chamumagazini yaBiblical Archaeology Review mwadiña lwihu lwahosheleña nawu: “Antu añahi ashimunawu muBayibolu yansona yachiHeberu elukiliwu nawu adiña akwakuvumbujola?” Ñakwilu yadiña nawu: “Hamwaha antu 50.” Muntu wumu abulili kusonekawu munichi chibaaba wadiña Tatenayi. Wadiña muntwinyi? Tushinshikenu chantesha mudimu wazatiliyi munsañu yasonekawu muBayibolu.

Hampinji yimu Yerusalema wadiña mumakasa aWanta waPeresi. Musumba wadiña mwiluña dateneneñawu aPeresi nawu Kwishinadi daKaloña, dikwila nawu kumujika wakaloña Yufurati. Hanyima yakuyishinda aBabiloni, aPeresi ayumbiliku aYudeya adiña muwunkoli nakuyiteja kuya nakutuñulula tembeli yaYehova muYerusalema. (Ezera 1:1-4) Hela chochu, aYudeya atachikili kuyidimbulula kudi ayilumbu jawu hamudimu wazatileñawu nikuyinka muloña nawu adikañileña nawaPeresi. (Ezera 4:4-16) Hampinji yayuulileñayi Dariyusa I (522-486 B.C.E.), nsoneki wawaPeresi wejina daTatenayi wasonekeli mukanda wakukeña kwiluka iyi nsañu. Bayibolu yamutena nawu “nguvulu waMwishinadi daKaloña.”—Ezera 5:3-7.

Malola awubasa hasonekeliwu ijina dachisaka chaTatenayi adi kwoku nimakonu kumaluña kwatulañawu yuma yakushankulu. Nsañu yekala helola dawubasa yesekeja muntu wumu wamunichi chisaka namuntu ashimunawu muBayibolu hinsañu yamumukanda wakuditeja kufweta mali wamuyaaka nkulakaji yamuma 20 yaDariyusa I, mu 502 B.C.E. Yashimuna chinsahu wamujakulanda nawu hiñamba “yaTatenanu, nguvulu waKwishinadi daKaloña” hela netu Tatenayi yowumu washimunawu muBayibolu mumukanda waEzera.

Iwu muntu wazatileña mudimwinyi? Mu 535 B.C.E., Kirusi Muneni wamwinkeli mudimu wakuyuula mumusumba, dikwila nawu “muBabiloni niKwishinadi daKaloña.” Nkumininaku musumba awambwili muyibalu yiyedi, chibalu chimu achiteneneña nawu Kwishinadi daKaloña. Dimwadiña Coele-Syria, Fwinisiya, Samariya niYuda nawa Tatenayi wayuulilileña muDamakasa. Tatenayi wayuulili idi iluña kufuma tuhu mu 520 nakushika mu 502 B.C.E.

Hanyima yakwila nayi dehi kuYerusalema nakutala aYudeya enkeliwu muloña wakudikaña, Tatenayi wamulejeli Dariyusa nindi aYudeya ahosheleña nawu ayinkeli lusesa lwakutuñulula tembeli yaYehova kudi Kirusi. Nsañu yakeñakeñeliwu mwitala mwaswekeleñawu yuma yalema yamuBabiloni yamwekesheli nawu ayinkeli lusesa. (Ezera 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Dichi Tatenayi amulejeli nawu bayi yayiluwañeshaku nawa wovwahilili.—Ezera 6:6, 7, 13.

Kuhosha hohu chalala “Tatenayi nguvulu wamwishinadi dakaloña” kwosi yuma yalema yazatiliyi kunyaaka yakumwanukilahu. Ilukenu nenu, Nsona yamutena nawa yazatisha ijina dindi dadeni. Iyi nsañu yalala yinakutuleja wunsahu wukwawu wantesha wunakumwekesha nawu akwakuvumbujola ahoshaña yuma yamwekeshaña nawu Bayibolu yahosha mwalala kutalisha hansañu yanyaaka.