Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

KAPETULU 15

Wahakwililuku Antu jaNzambi

Wahakwililuku Antu jaNzambi

1-3. (a) Indi Esita watiyililidi woma hampinji yayileñayi nakudimona nanfumwindi? (b) Tukuhanjeka hamalwihwinyi akundama hadi Esita?

ESITA wafwilileña kutulisha muchima mwivumu chayileñayi nakushika mulubanza lwachipañu chamuShushani. Chamukalilili. Yuma yejima yamuchipañu ayituñili chiwahi chikupu, kumbañu abazililuku maboñu akweti mpuula, akwakwasa mata anyikunji, nianyitupa nawulombu wawuwahi. Kumbañu kwadiña malola akubaza chiwahi ninyikishi yakusoña chiwahi nawa chipañu achituñilili hachinañamu kwakwihi naMapidi aZagros adiña namayimakanza. Ichi chipañu chatalishilili kukaloña Choaspes kadiña namenji atooka. Chipañu chenichi achituñili munjila yakwanukisha enyi ejima ñovu yasweja yadiña namuntu wayileñayi nakutalayi Esita, muntu waditeneneña nindi “mwanta muneni.” Wadiña nfumwindi.

2 Indi Esita wasumbukili ñahi naniwu iyala? Ahasuwerusi wadiña wambukaku chikupu neyala wateleleli kusumbuka nakankaña wudi wejima washinshika wakaYudeya. * Hembujolileña antu adi neyi Abarahamaku, muntu watiyilili chamulejeluwu kudi Nzambi kumutiyilila iñodindi Sara. (Kutach. 21:12) Mwanta hamwilukili Nzambi yaEsita, Yehova hela Nshimbi Jinduku. Hela chochu, Ahasuwerusi welukili nshimbi yawaPeresi, kushilahu nilushimbi lwakaanishili chuma chakeñeleña kwilayi Esita. Hilushimbinyi lwenilu? Ilu lushimbi lwahosheli nawu, muntu wejima wukuya kudi mwanta wawaPeresi chakubula kumutambika kudi mwanta atela kumujaha. Esita amutambikili wanyi, ilaña wayileña nakudimona namwanta. Chashikiliyi kwakwihi nalubanza lwamukachi, hatela kumumonawu kudi mwanta, watela watoñojokeleña nindi akumujaha.—Tañenu Esita 4:11; 5:1.

3 Muloñadi chashililiyi wumi windi hakatoña? Nawa chumanyi chitunateli kudizila kuchikuhwelelu chaniwu mumbanda wadimena? Tusambilenu kumona chekaliliyi Esita mwadi muPeresi.

Nkulilu yaEsita

4. Indi Esita wakulili ñahi, nawa chumanyi chaletesheli yashakameña namusonyindi Modekayi?

4 Esita wadiña nginga. Tweluka nsañu yantesha hohu yahosha hadi anvwali jindi amutumbili nawu Hadasa, izu dachiHeberu dakwila nawu “yibubu,” chiputa chasoñaña nkenu yayiwahi yitooka. Chafwiluwu anvwali jaEsita, ntaña yindi wumu nawa muntu wadiña luwi wejina daModekayi, watachikili kumuhemba. Wadiña musonyindi, nawa Modekayi wadiña mukulumpi chikupu. Wamusendeli Esita kwitala dindi nakumuhemba neyi mwanindi.—Esita 2:5-7, 15.

Kwadiña yuma yayiwahi yaleñeleli Modekayi kutiya kuwaha nankashi namwanindi waleleliyi

5, 6. (a) Indi Modekayi wamuleleli ñahi Esita? (b) Indi Esita naModekayi adiña nachihandilu chamuchidinyi muShushani?

5 Modekayi naEsita ashakamineña neyi ankoli aYudeya mumusumba waPeresi, chakadi nikujina ayiheleli muloña wakwitiya kwawu niNshimbi yovwahilileñawu. Ilaña Esita wadikundili chikupu namusonyindi hampinji yamudizishileñayi hadi Yehova, Nzambi waluwi wamwinini antu Jindi mukukala kapampa kakavulu kunyima, nawa wukayamwina cheñi. (Lev. 26:44, 45) Chalala aEsita naModekayi adikundili chikupu.

6 Chamwekana neyi Modekayi wazatileña neyi kalama kuchipañu muShushani, washakamineña mpinji yejima kuchisu hamu nawambuña mwanta amakwawu. (Esita 2:19, 21; 3:3) Hitweluka chadiña chihandilu chaEsita hampinji yakulileñayuku, ilaña watela wadiña nakumwakamena musonyindi nikuhemba itala dawu chiwahi. Hadaha ashakamineña kwiluña kwashakamineña atuzweñi mumusumba. Hadaha watiyileña kuwaha kuya kuchisankanu muShushani, kwalandishilileñawu achiji awuru niachiji asiliva niakwakulandisha amakwawu yuma yawu. Esita watoñojokeleña wanyi nindi wukaheta yuma yayiwahi yamuchidiwu kumbidi; welukili wanyi nindi chihandilu chindi chikahimpika.

‘Wamuwahi Kumesu’

7. Muloñadi Vashitayi chamufumishililuwu hawumwadi, nawa chumanyi chamwekeni?

7 Ifuku dimu muShushani mwatiyakeni mbonji nawu muchisaka chamwanta mwadiña kukala. Hachawija cheneni, Ahasuwerusi waloñesheleli antu jindi alema yakudya yayiwahi nivinyu, mwanta wafuukwiluhu kumutambika mwadi windi wamuwahi Vashitayi wadiñi nakudiila chawija kwacheñi nawambanda. Ilaña Vashitayi wakaanini. Wamusawishili mwanta nawa wahilili, dichi wayihwili atulamba twindi chiyatela kumubabeshawu Vashitayi. Chumanyi chamwililuwu? Amufumishili hawumwadi. Atulamba twamwanta atachikili kukeñakeña mwahita ituña dejima atunkaña alubanji, kulonda mwanta yatondi hakachi kawu mwadi wamuha.—Esita 1:1–2:4.

8. (a) Muloñadi Modekayi chakameneneñayi hampinji yakulileñayi Esita? (b) Munatoñojoki nenu tunateli kuzatisha ñahi chiwahi kufumba kwamuBayibolu kwahosha halubanji lwakumujimba? (Talenu cheñi Yishimu 31:30.)

8 Tunateli kufwikija Modekayi chatiyileñayi kuwaha hakumutala Esita mumpinji mumpinji nawa wakameneneña hakumona musonyindi wakansi chakuliliyi nakwikala mumbanda walubanji chikupu. Twatañaña nawu: “Yenowu chañadima wadiñi wamuwahi nikumujimba nikumesu.” (Esita 2:7) Bayibolu yahoshaña nawu muntu walubanji watela cheñi kwikala namaana nawa wadizoza. Mukunkulwayi muntu nateli kwikala nayililu yatama yidi neyi kudivwimba nikudinka wanta. (Tañenu Yishimu 11:22.) Komana mwamonaña nenu chumichi chalala? Komana lubanji lwamuleñeleli Esita kudinka wanta tahindi nehi? Yuma yamwekeni chimwahitili mpinji yamwekesheli nawu hadinkeli wantaku.

9. (a) Chumanyi chamwekeni chelili atulamba twamwanta amumoni Esita, nawa muloñadi chichamukalilili kwambuka naModekayi? (b) Muloñadi Modekayi chamwitejeleliyi Esita kusumbuka namuntu wabulili kwitiya? (Bombelenuhu chikasha.)

9 Atulamba twamwanta amumweni Esita. Niyena amusendeleli kumu nawantu atondeluwu, amutambwiliyi Modekayi nawa amutwalili kuchipañu cheneni kwishinadi dakaloña. (Esita 2:8) Chayikalilili kwambuka muloña adiña neyi tata yamuntu namwana. Modekayi hakeñeleña mwanindi waleleliyi kusumbuka namuntu wabula kwitiya hela tuhu mwantaku, ilaña hadiña namwakwililaku. * Esita watela washiluku muchima chikupu chamufumbileñawu kudi Modekayi henohu kanda amusendi. Chamutwalileñawu kuchipañu muShushani, watoñojokeleña yuma yayivulu. Wukuhandaña chihandilu chamuchidinyi?

Amuhamekeli “Kudi Antu Ejima Adiña Nakumutala”

10, 11. (a) Indi chihandilu chaEsita chachiha chadi kumuleñela kwiladi? (b) Indi Modekayi wamwekesheli ñahi nindi wadiña nakwakamena chahandileñayi Esita?

10 Chihandilu chaEsita chahimpikili chikupu. Wadiña hakachi ‘kawayañadima amavulu’ apompesheluwu muWanta wawaPeresi mwejima. Tushidikilu twawu, madimi awu niyililu yawu yadiña yambukaku chikupu. Ayañadima ayihembeleña kudi kalamba Hegayi, nawa ateleleli kudiwahisha kulonda amwekani chiwahi hadi chaaka chamukuma, ichi chidika chakudiwahisha chabombelelumu kudiwahisha namanji amavumba amawahi. (Esita 2:8, 12) Chihandilu chamuchidiwu chakojejeli ayañadima amakwawu kusha maana chikupu kunmwekenu, kushilahu nikudibecha nikudinka wanta. Komana Esita niyena dichelileñayi?

11 Kwosi muntu wadiña nakumwakamena Esita chikupu kubadika chamwakameneneñayi Modekayi. Twatañaña nawu ifuku niifuku, Modekayi wayileña kwakwihi netala dawambanda kulonda yeluki chahandileñayi Esita. (Esita 2:11) Modekayi watela watiyileña kuwaha nankashi chamulejawu nawu Esita nakuhanda chiwahi, hadana amulejeleña kudi ñamba wamuchipañu. Muloñadi?

12, 13. (a) Indi Esita watuñili ijina damuchidinyi nawantu adiñayi nawu? (b) Muloñadi Modekayi chazañaleliyi hakwiluka nindi Esita hashimwini nindi hikaYudeyaku?

12 Esita wamutiyishili Hegayi kuwaha chakwila wamuhembeleña chachiwahi nawa wamwinkeli añamba awambanda atanu nayedi niitala dasweja kuwaha mwitala dawambanda. Bayibolu yahosha nawu: “Esita amuhamekeli kudi antu ejima adiñi nakumutala.” (Esita 2:9, 15) Komana antu ejima akomokeli lubanji hohu? Inehi, bayi neyi antu amutiyileña Esita kuwaha muloña walubanjuku.

Esita welukili nindi kudizoza nimaana diyi yuma yalema kubadika lubanji lwakumujimba

13 Chakutalilahu, twatañaña nawu: “Esita hashimwini hela kwasemukayi hela awusoku winduku, muloña amulekesheli kudi Modekayi, nindi, Bayi wakashimunaku.” (Esita 2:10) Modekayi wamukaanishili Esita nindi bayi yaleja antu nindi hikaYudeyaku, muloña welukili nindi akwawanta wawaPeresi aheleli chikupu aYudeya. Watiyili kuwaha hama hakwiluka nindi hela chakwila Esita wadiña kwacheñi, wadiña nakashinshi nawa wadiña wovwahila.

14. Indi atwansi makonu anateli kwimbujola ñahi chakutalilahu chaEsita?

14 Atwansi niwena makonu anateli kuzañalesha anvwali jawu hela antu amakwawu ayihembaña. Chili hiyadi nawanvwali jawuku, hela chakwila adi nawantu elaña yuma yatama, anateli kutondolwela yuma yatama nakukakela kuyuma yelukawu nawu yaloña. Neyi ela neyi cheliliyi Esita, anateli kutiyisha muchima waTata yawu wamwiwulu kuwaha.—Tañenu Yishimu 27:11.

15, 16. (a) Chumanyi chaletesheli Esita amukeñi kudi mwanta? (b) Chamukalilili ñahi Esita hakuhimpa chihandilu chindi?

15 Chelili mpinji yinashiki dehi yakumutwala Esita kudi mwanta, amwitejeli kutonda yuma yidi yejima yakeñeleñayi, hadaha yakudiwahisha nachu chikupu. Muloña wakwila wadiña wadizoza, halombeli chuma chikwawu kubadika hayuma yamutoñweleluwu kudi Hegayuku. (Esita 2:15) Chakadi nikujina welukili nindi lubanji hohu hilunateli kumutiyisha mwanta kuwahaku, ilaña yililu yakudizoza yabulili kwikala nawantu amuchipañu diyinateli kumutiyisha kuwaha. Komana watoñojokeli mwalala?

16 Bayibolu yahosha nawu: “Mwanta wamukeñeli Esita chakubadika ambanda ejima, waweni niwuselewa niluwi kumesu indi, chakubadika ajiki ejima; dichi washili chibañula chawanta kumutu windi, hakumuhiñisha muwumwadi wadiñi waVashitayi.” (Esita 2:17) Chamukalilili iwu chañadima kaYudeya wadizoza kuhimpa chihandilu chindi, wadiña mwadi wamuha, ñoda mwanta wasweja ñovu haseki hayina mpinji. Komana chifulu chindi chachiha chamuleñeleli kudinka wanta? Inehi.

17. (a) Indi Esita watwalekeluhu ñahi kumwovwahila tata yindi wamuleleli? (b) Indi chakutalilahu chaEsita chalema ñahi kudi etu makonu?

17 Esita watwalekeluhu kumwovwahila tata yindi wamuleleli, Modekayi. Washimwini wanyi nindi hikaYudeya. Kubombelahu, Modekayi chasolweliyi kafuta kakwatiluwu kakukeña kumujaha Ahasuwerusi, Esita wamulejeli mwanta iyi nsañu nawa antu akwatili kafuta ayijahili. (Esita 2:20-23) Wamwekesheli cheñi chikuhwelelu chindi mudi Nzambi yindi kuhitila mukudizoza nikwovwahila. Anetu nawa twatela kwimbujola chakutalilahu chaEsita, muloña antu amavulu makonu ovwahilaña wanyi. Ilaña antu akweti chikuhwelelu chikupu alemesha chililu chakwovwahila neyi chadiñayi Esita.

Chikuhwelelu chaEsita Anacheseki

18. (a) Muloñadi Modekayi chakaaniniyi kumufukamina Hamani? (Talenu cheñi tumazu twaheshina.) (b) Indi amayala niambanda ashinshika makonu embujoleña ñahi chakutalilahu chaModekayi?

18 Muntu wejina daHamani amwinkeli chifulu cheneni muchipañu chaAhasuwerusi. Amutondeli kwikala mulopu, amwilishili Hamani kwikala wakumuleja mwanta maana nawa diyi wadiña chinlonda chindi muwanta wejima. Nawa mwanta washimwini nindi antu ejima akumumona iwu chinlonda chindi atela kumufukamina. (Esita 3:1-4) Ilaña ilu lushimbi lwamukalilili Modekayi. Welukili nindi wateleleli kumwovwahila mwanta, ilaña hateleleli kufumpa nshimbi jaNzambuku. Ilukenu nenu, Hamani wadiña kaAgagi. Chakadi nikujina, wadiña nkakulula yaAgagi, mwanta wawaAmaleki ajahiluwu kudi kaprofwetu kaNzambi Samweli. (1 Sam. 15:33) A Amaleki adiñi atama nankashi chakwila ekalili ayilumbu jaYehova niaIsarela. A Amaleki adiña atanya kumesu aNzambi. * (Kuhit. 25:19) Indi kaYudeya washinshika wukumufukamina ñahi kaAmaleki? Modekayi hateleleli kwila mwenimuku. Wakaanini kumufukamina Hamani. Nimakonu amayala niambanda ashinshika ashaña wumi wawu hakatoña muloña wakukakela kunichi chishina chakwila nawu: “Chiña twovwahila Nzambi, bayi antuku.”—Yil. 5:29.

19. Indi Hamani wakeñeleña kwiladi, nawa welilidi hakwila yamushinjili mwanta?

19 Hamani wahilili nankashi. Hafwilileña kumujaha Modekayi hohuku. Ilaña wakeñeleña nikujaha antu jaModekayi ejima. Hamani wamushinjilili mwanta kuhitila mukuhosha yuma yatama hadi aYudeya. Chakubula kuyitena hejina, washimwini nindi hiyadiña alema kudi mwantaku, nindi adiña antu ‘amwañala apalañena munyunza yawantu.’ Sweje-e dinu, wahosheli nindi hiyovwahilileña nshimbi jamwantaku; dichi adina akwakudikaña atama. Wahosheli nindi wukuhana mali amavulu muchimbañu chamwanta akuzatisha kumudimu wakujilumuna nachu aYudeya ejima adiña muwuna wanta. * Ahasuwerusi wamwinkeli Hamani kazeya kindi kulonda yalamiki chilamiku hayuma yejima yatoñojokeleñayi.—Esita 3:5-10.

20, 21. (a) Indi aYudeya amuWanta wawaPeresi wejima niModekayi atiyili ñahi hansañu yashimwiniyi Hamani? (b) Indi Modekayi wamulembeleleli Esita kwiladi?

20 Chakadi nikulaba antemesha ayili lufuchi hatuwalu kumaluña amuwanta wejima, nakushimuna nsañu yakujilumuna aYudeya. Fwikijenu chatiyiluwu antu hakutiya nsañu yamuchidiwu chiyashikili kuYerusalema, kwadina aYudeya ashaliluhu afumini muwunduñu kuBabiloni nawa akabakeneña hakutuñulula musumba wabulili mpwembu yateleleli kuyikiña. Hadaha Modekayi chatiyiliyi iyi nsañu yatama watoñojokeleña hadi antu adiña muYerusalema kushilahu niamabwambu niantaña jindi adiña muShushani. Chineli waneñeli, watabwili mahinindi nakuvwala chikeleyi, nawa wadisukwilili mawuti mumutu, nawa wadilili ikumbu dadeni mukachi kamukala. Hela chochu, Hamani washakamini nakunwa namwanta nawa hashiluku muchima nindi wakojejeli aYudeya amavulu niamabwambu jawu adiña muShushani kuneña chikupuku.—Tañenu Esita 3:12–4:1.

21 Modekayi welukili nindi watela kwilahu chuma kulonda yapulwishi aYudeya. Hanu dinu chumanyi chateleleli kwilayi? Esita watiyili nawu Modekayi naneñi nawa wamutemesheleli mahina, ilaña Modekayi wakaanini kumukundeja. Hadaha watoñojokeleña chaleñeleli Nzambi yindi, Yehova, yamwiteji Esita amutambuliyi nakumwilisha mwadi wanyuuli wawusenji. Muloña wetejeleliyi Nzambi chumichi kuzatika watachikilili kwilukewa. Modekayi watemesheli mazu kudi mwadi, wamulejeli Esita kuya nakumulembelela mwanta kulonda yahakwiluku ‘awusoku windi.’—Esita 4:4-8.

22. Muloñadi Esita chatiyileñayi woma kuya nakudimona nanfumwindi mwanta? (Talenu cheñi tumazu twaheshina.)

22 Esita watela wayitiyili woma nankashi chatiyiliyi awa mazu. Chikuhwelelu chindi achesekeli chikupu. Chamwakwiliyi Modekayi chamwekeshaña nawu watiyili woma. Wamwanukishili lushimbi lwamwanta. Neyi muntu yaya kudi mwanta chakubula kumutambika akumujaha. Nateli kuhanda hohu neyi mwanta amwolwela nkunyi yawuru. Komana Esita wakuhweleleli nindi akumujaha wanyi, sweje-e dinu nachuma cheliliyi Vashitayi chakudikaña hampinji yamutambikiluwu kudi mwanta? Esita wamulejeli Modekayi nindi hanahiti mafuku 30 chakubula kumutambika kudi mwanta. Chineli mwahitili mafuku amavulu chakubula kumutambika, wajinokeleña neyi chakwila mwanta wahimpili yitoñojoka yindi nawa hamukeñeleña nawa cheñuku. *Esita 4:9-11.

23. (a) Modekayi wahoshelidi hakwila chikuhwelelu chaEsita chikoli? (b) Muloñanyi wutwatela kumwimbujolela Modekayi?

23 Modekayi wakwili munjila yakolesheli chikuhwelelu chaEsita. Wamulejeli nindi neyi yakañanya kuzatilahu, wamwinu wawaYudeya wadi kufuma kwacheñi. Hanu dinu Esita wadi kupuluka neyi atachika kuyiyandisha? Modekayi wamwekesheli nindi wamukuhweleleli Yehova chikupu, wabulaña kwiteja antu Jindi kuyijilumuna nawa washikijaña yikaninu Yindi. (Yosh. 23:14) Kuhiñahu Modekayi wamwihwili Esita nindi: “Kwiji chiwunenzi muwanta wunenjili nsañu yoyeniyi; wukuchiluka hinyi?” (Esita 4:12-14) Komana hitwatela kumwimbujola Modekayuku? Wamukuhweleleli chikupu Nzambi yindi, Yehova. Komana ninetu twamukuhwelela Yehova?—Yish. 3:5, 6.

Wadiña naChikuhwelelu Chakola Chakwila Hachinini Kufwaku

24. Indi Esita wamwekesheli ñahi chikuhwelelu niwulobu?

24 Esita welukili nindi diyi mpinji yatela kufuukulahu. Wamwilili Modekayi nindi aleji aYudeya ejima kulonda niwena ashakami nanzala mafuku asatu, nawa wakunkulwili namazu amwekeshaña nawu wadiña nachikuhwelelu niwulobu nindi: “Neyi nanoñi, nanoñi dehi kwami.” (Esita 4:15-17) Watela walombeleña chikupu hanana mafuku asatu kubadika chalombeleñayi muchihandilu chindi. Nkumininaku, mpinji yakuya kudi mwanta yashikili. Wavweli chikovwelu chindi chasweja kuwaha chawanta, wadiwahishili chikupu kulonda mwanta yamukomoki. Wayili nakudimona namwanta.

Esita washili wumi windi hakatoña hakukiña antu jaNzambi

25. Lumbululenu chadiña yuma hampinji yayileñayi Esita kudi nfumwindi.

25 Neyi chashimunawu kumatachikilu akanu kapetulu, Esita wayili mwibulu damwanta damukachi. Tunateli kufwikija muchima mwivumu chiwalulutileña nichalombeleñayi chikupu. Weñilili mwibulu damukachi nawa wamweni Ahasuwerusi nashakami hetanda dindi. Hadaha wasambilili kumona chamwekeneñayi Ahasuwerusi hamesu. Neyi chakwila wahembeleleli, wadi kutiya neyi kwiji yaaka yinakotoki chikupu. Ilaña chimwahitili kapinji nfumwindi wamumweni. Chalala wahayamini, ilaña wahosheli mumesu awunda. Wamwolweleli Esita nkunyi yawuru.—Esita 5:1, 2.

26. Indi akwaKristu alala makonu akeñekelañadi kwikala nawulobu neyi wadiña naEsita, nawa Esita wachidiña namudimwinyi weneni?

26 Mwanta wakeñeleña kutiya mujimbu wendeleliyi Esita. Esita wadiña washinshika kudi Nzambi nawa washili wumi windi hakatoña hakukiña antu jindi, wemikilili ambuña Nzambi ejima chakutalilahu chachiwahi chachikuhwelelu. AkwaKristu alala makonu alemesha yakutalilahu yamuchidiwu. Yesu wahosheli nindi atumbanji twindi alala akayilukila kukukeña. (Tañenu Yowanu 13:34, 35.) Kumwekesha kukeña kwamuchidiwu kwakeñekaña kwikala nawulobu neyi wadiña naEsita. Hela chakwila Esita wemenenuku antu jaNzambi hadina ifuku, wachidiña namudimu weneni. Wadi kumushinjila ñahi mwanta nindi Hamani akeñeliyi mukwakumuleja maana, wadiña watama muchima? Chumanyi chikwilayi hakwila nawu yamwini antu jindi? Tukuhanjeka hanawa malwihu mukapetulu kanalondeluhu.

^ par. 2 Ahasuwerusi amwilukili chikupu nawu Xerxes I, wayuulileña Wanta waPeresi kutachika mu 496 B.C.E.

^ par. 9 Talenu chikasha chinakwila nawu “Malwihu Ehulañawu Hadi Esita,” muKapetulu 16.

^ par. 18 Hamani watela wadiñi hakachi kawantu akukumishaku chikupu akuAmaleki, chineli “asheluku” ayijilumwini mumafuku aMwanta Hezekiya.—1 Kushi. 4:43.

^ par. 19 Hamani wahanini ntalenta jaSiliva 10,000, neyi mali amakonu akushika kumamiliyoni amadola amavulu mumali akuAmerica. Neyi Ahasuwerusi wadiña Xerxes I, dikwila nawu mali ahaniniyi Hamani aleteli ikoku. Xerxes wakeñeleña mali amavulu nankashi kulonda yazati chuma chatoñweliyi, kulwa njita yamalwa nawaGreece.

^ par. 22 Xerxes I amwilukili nawu wadiña nakuhimpa-himpa yitoñojoka nawa wadiña nandombu. Mukwakusoneka nsañu yanyaka wakuGreece Herodotus wasonekeli yakutalilahu yanjita yalwiliyi Xerxes naGreece. Mwanta washimwini nindi atuñi chaawu chachisempi hakaluñalwiji kaHellespont kuhitila mukunuña matu hamu. Chelili nvula yeneni yihumoni chaawu, Xerxes washimwini nindi antu atuñili chaawu ayiketoli nyitu nawa walejeli antu jindi kubabesha kaluñalwiji kaHellespont kuhitila mukweta hamenji iku anakutaña. Mukampeni yoyimu chelili muntu waheta yamulembeleli nindi mwanindi yabuli kwiñila wushidika, Xerxes wamuketwili mwana hakachi nawa mujimba windi awushili hatooka kulonda antu ejima ababeluku.