Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

KAPETULU 14

Wadizili Kutiyila Antu Luwi

Wadizili Kutiyila Antu Luwi

1. Indi Yona wadiña halwendu lwamuchidinyi, nawa watiyili ñahi neluña dayileñayi?

YONA wadiña nampinji yeneni yakutoñojoka. Wateleleli kwenda lwendu lwajikilomita 800 hamaseki, lwendu lwakwenda kwakwihi nakakweji kamu hadaha nikubadikahu. Chatachi, wateleleli kutondahu njila jamuketu hela jakonda jabulili ambanji, kufumahu wukuhita muyinekineki yayivulu nijimpidi jajivulu. Chakadi nikujina, wateleleli kuhita muChinkalampata cheneni chakuSiriya, kwawuka tuloña chidi neyi kaloña weneni Yufurati, nawa wateleleli kukama munyikala ninyisumba yawantu abulili kwilukayi yawaSiriya, aMesopotamiya niAshuri. Chimwahitili mafuku, watachikili kutoñojoka hamusumba waNiniva kwayileñayi nawa watiyili woma chikupu chelili hakuya nakushika.

2. Indi Yona welukili ñahi nindi hateleleli kutemuka mudimu winduku?

2 Yona welukili chikupu nindi: Hateleleli kuya kwacheñi hela kutemuka iwu mudimuku. Hakusambila watemukili. Neyi chitwadizili mukapetulu kanafumuhu, Yehova wamudizishili Yona mumesu awunda kuzatisha mpepela yeneni hakaluñalwiji nawa wazatishili inshi muneni hakumupulwisha muchihayamisha. Chimwahitili mafuku asatu, Yona amusanzilili kuchikumu nawa wadiña wamumi, hayina mpinji wovwahilili nawa wadizozeli.—Yona, tupe. 1, 2.

3. Chililwinyi chamumwekesheleluwu Yona kudi Yehova, nawa lwihwinyi lutwatela kudihula?

3 Yehova chamulejeliyi Yona kapampa kamuchiyedi nindi yayi kuNiniva, iwu kaprofwetu wovwahilili nawa wendeli lwendu lwalulehi lwakuya kumusela. (Tañenu Yona 3:1-3.) Hela chochu, chelili Yehova yamubabeshi, komana Yona wahimpili yililu yindi? Chakutalilahu, Yehova wamutiyilili luwi, wamupulwishili kulonda yabuli kujiya, wamubabesheli wanyi hamuloña wakudikaña kwindi nawa wamwinkeli kukooleka kukwawu kwakuzata iwu mudimu. Komana yuma yejimiyi yamudizishili Yona kutiyila antu luwi? Kutiyila antu luwi hichuma chakala nankashi kudi antu abula kuwanina. Tushinshikenu chichamukalilili Yona kutiyila antu luwi nichuma chitunateli kudizilaku.

Mazu Awunsompeshi niChuma Chakadi Kukuhwelela Cheliluwu aNiniva

4, 5. Muloñadi Yehova chateneniyi Niniva nindi “mukala wuna weneni,” nawa chumichi chatudizishañadi hadi Nzambi?

4 Yona welukili wanyi Yehova chalemesheliyi antu amuNiniva. Twatañaña nawu: ‘Hakwila Niniva wadiñi mukala weneni wasweja kutoha, wakwenda kwamafuku asatu.’ (Yona 3:3) Nsañu yaYona yashimuna hadi Yehova chateneniyi ‘Niniva’ nindi “mukala wuna weneni” kapampa kasatu. (Yona 1:2; 3:2; 4:11) Muloñadi Yehova chawumweniyi iwu mukala nindi weneni hela walema?

5 Niniva wadiña mukala wawukulu, wadiña hakachi kanyisumba yatachi yatuñiliyi Nimirodi hanyima yaDibaji. Wadiña musumba weneni mwadiña ninyisumba yikwawu yayivulu, nawa muntu wendeleña mafuku asatu kufuma kunsa yimu nakushika kunsa yikwawu. (Kutach. 10:11; Yona 3:3) Niniva wadiña musumba weneni wadiña najitembeli jajiwahi, mpwembu jakola nimatala amaneni amawahi. Ilaña yuma yejimiyi hiyadiña yalema kudi Yehova Nzambuku. Walemesheluku antu. MuNiniva mwadiña antu amavulu nankashi kubadika nyikala yikwawu. Hela chakwila antu adiña atama, Yehova wayakameneneña. Walemesha antu nawa wakeñaña antu ejima abalumuki mumuchima nikudiza kwila yuma yaloña.

Yona wamweni nindi Niniva himusumba weneni mwakoñeleñawu yuma yatama

6 Chashikiliyi Yona muNiniva, hadaha watiyili woma nankashi muloña mwadiña antu akubadika ha 120,000. * Wendeli lwendu lwefuku dimu nichashikiliyi mukachi kamusumba mwadiña antu amavulu, hadaha wakeñeleña iluña dadiwahi dakushimwinamu nsañu yindi. Wadi kuhanjeka ñahi nanana antu? Komana wadizili idimi dawaAshuri? Indi kwiji Yehova wamudizishili kuhosha idi idimi muchihayamisha? Tweluka wanyi. Hadaha Yona washimwinineña mwidimi dindi dachiHeberu nawa wadiña namuntu wakubalumuna mwidimi dakuNiniva. Hitweluka nsañu yayivuluku, ilaña tweluka netu nsañu yindi yadiña yapela nawa hadaha antu ayikeñeli wanyi, wabidikili nindi: ‘Kunashali mafuku makumi awana Niniva akawukisañana.’ (Yona 3:4) Wabidikili kakavulu nawa chakadi woma. Hakubidika muniyi njila, wamwekesheli wulobu nichikuhwelelu, yililu yatelela kwikala nawakwaKristu makonu.

7, 8. (a) Indi antu amuNiniva elilidi chatiyiluwu nsañu yabidikiliyi Yona? (b) Chumanyi cheliliyi mwanta wakuNiniva chatiyiliyi nsañu yaYona?

7 AkwaNiniva amavulu ashiluku maana kunsañu yashimwineñayi Yona. Chakadi nikujina, watoñojokeleña nindi antu akuhila. Ilaña kwamwekeni chuma chekomwesha. Antu atiyilili nawa ovwahililili. Nsañu yashimwineñayi yatandili neyi kesi. Hashimbwili wanyi, antu ejima mumusumba atachikili kuhosha hawuprofwetu waYona wakukisañana Niniva. (Tañenu Yona 3:5.) Akwamaheta niatuzweñi, akwañovu niazeya, atwansi niakulumpi, wejima wawu abalumukili mumuchima. Ajiñili nanzala. Chakadi nikulaba, nsañu yashikili kudi mwanta nawu antu anakubalumuka mumuchima.

Yona wateleli kwikala nawulobu nichikuhwelelu hakushimwina muNiniva

8 Mwanta niyena wabalumukili mumuchima chatiyiliyi nsañu yaYona. Chatiyili woma wakwakama Nzambi, wanyamukili hetanda dindi, wavuulili ihina dindi dawanta, wavweli chikeleyi neyi chavwaliluwu antu jindi, nawa “washakamini mumawuti.” Mwanta “niayilolu jindi” abidikili nakukolesha nawu antu ejima ajiñi nanzala. Wahosheli nindi antu ejima avwali yikeleyi, kushilahu niayimuna. * Wetejeli nakudizoza nindi antu jindi avulumwineña hakwila yuma yatama nimadombu. Mwanta wakuhweleleli nindi Nzambi walala wukuyitiyila luwi neyi yamona nindi anabalumuki mumuchima, hakuhosha nindi: “Nzambi wakabalumuka . . . akaleki kuzuwa kwindi kunasweji, kulonda tubuli kujilumuka.”—Yona 3:6-9.

9. Indi akwakudimbulula ajinokaña yumanyi hadi aNiniva, ilaña tweluka ñahi netu atwambaña?

9 Akwakudimbulula amakwawu ajinokaña nawu aNiniva hiyabalumukili mumuchima swayi-swayi muniyi njilaku. Hela chochu, antu adiza chikupu nsañu yamuBayibolu ahoshaña nawu aNiniva elili chumichi muloña antu akushankulu adiña natushidikilu twakuchiina yuma yabula kwikalaku nawa abalumukileña mumuchima swayi-swayi. Kubombelahu, tweluka netu akwakudimbulula atwambaña muloña chimwahitili yaaka, Yesu Kristu wahosheli hadi aNiniva nindi abalumukili mumuchima. (Tañenu Matewu 12:41.) Yesu welukili chuma chahosheleñayi muloña wadiña mwiwulu nawa wamweneña yumiyi. (Yow. 8:57, 58) Chili twamonaña netu antu atama chikupu, bayi tutoñojoka netu hiyatela kubalumuka mumuchimaku. Yehova hohu diyi wunateli kwiluka yuma yidi mumuchima wamuntu.

Nzambi waLuwi Chaambukayi naWantu Abulaña Kuhimpa Wunsompeshi

10, 11. (a) Indi Yehova welilidi chabalumukiluwu aNiniva mumuchima? (b) Tweluka ñahi netu Yehova hatwambiluku chafuukwiliyi kujilumuna aNiniva?

10 Indi Yehova welilidi chabalumukiluwu aNiniva mumuchima? Yona wasonekeli nindi: “Nzambi wamweni nyidimu yawu, nichakulekawu mwelilañawu mwatama, Nzambi wafuntishili muchima mwivumu nachumochu chatama chahosheliyi nindi nakayikoña; hachilili kwinduku.”—Yona 3:10.

11 Komana chumichi chinayi mukwila nawu Yehova watwambili chafuukwiliyi nindi wukajilumuna aNiniva? Inehi. Bayibolu yalumbulula nawu wuñaji waYehova waloña. (Tañenu Kuhituluka 32:4.) Yehova wafwomweni hohu ndulu hadi aNiniva. Wamweni ana antu chabalumukiluwu mumuchima nawa welukili nindi hatelela kuyibabeshaku. Yehova wayitiyilili luwi.

12, 13. (a) Indi Yehova wamwekeshaña ñahi nindi watoñojokelañaku antu, wafuntishaña muchima mwivumu nawa watiyaña luwi? (b) Muloñadi wuprofwetu waYona chiwabulili kwikala wakutwamba?

12 Bayi neyi Yehova hiNzambi wachinchika, wabulaña kwakamena antu nawa wawukatu neyi chatañishaña akulumpi jayipompeluku. Ilaña watoñojokelañaku antu, wafuntishaña muchima mwivumu nawa watiyaña luwi. Neyi nafuukuluhu kubabesha antu atama, wasambilaña kuzatisha añimenu indi hamaseki kulonda ayisoñamishi, muloña wakeñaña antu atama abalumuki mumuchima nikuhimpa yililu yawu neyi cheliluwu aNiniva. (Ezek. 33:11) Yehova wamulejeli kaprofwetu kindi Yeremiya nindi: ‘Hampinji yinakahosha jakubwita nikuhumuna nikujilumuna hela munza hela wanta; neyi munzowu wunateni wakabalumuka nakuleka yuma yawu yatama, ami nakabalumuka nakuleka yuma yatama yinatoñojokeli kuwukoña.’—Yere. 18:7, 8.

Nzambi wakeñaña nindi antu atama abalumuki mumuchima nikuhimpa yililu yawu neyi cheliluwu aNiniva

13 Kamana wuprofwetu waYona wadiña wakutwamba? Inehi; wasoñamishili antu hachuma chadi kumwekana neyi abulili kubalumuka mumuchima. Wayisoñamishili aNiniva hayuma yatama yakoñeleñawu nawa alekeli chayisoñamishiluwu. Neyi aNiniva atachikili kwila yuma yatama cheñi, Nzambi wadi kuyibabesha neyi chashimwiniyi. Wayibabesheli chimwahitili yaaka.—Zef. 2:13-15.

14. Indi Yona welilidi chelili Yehova yayitiyili aNiniva luwi?

14 Indi Yona welilidi chelili abuli kujilumuna aNiniva hampinji yakuhweleleliyi? Twatañaña nawu: ‘Ilaña Yona kwindi watiyili kutama nankashi, wahilili.’ (Yona 4:1) Yona walombeli kudi Nzambi chakwila watiyakeni neyi nakumufumba Nzambi. Yona wahosheli nindi kachi washakamini hohu kumukala wawu. Wahosheli nindi welukili nindi Yehova wukuyijilumuna wanyi aNiniva, nawa wadiyiñishili nindi dihafumini yatemukili kuTarashishi hakutachika. Kuhiñahu walombeli nindi yofwi, nindi chachiwahi kufwa hohu kubadika kuhanda.—Tañenu Yona 4:2, 3.

15. (a) Chumanyi chamuhilishili Yona? (b) Indi Yehova wamwililidi kaprofwetu kindi waneñeli?

15 Chumanyi chamuneñesheli Yona? Tweluka wanyi yuma yatoñojokeleñayi, ilaña tweluka netu Yona wabidikili kudi antu ejima nindi Niniva akamujilumuna. Antu atiyilili. Dichi Yehova hayijilumwinuku. Komana watiyili woma nindi akumuseha hela kumumona nawu hikaprofwetu wakutwamba? Hela chochu, wazañaleli wanyi chabalumukiluwu antu mumuchima nichayitiyililiyi Yehova luwi. Ilaña wahilili nankashi, waditiyilili luwi nawa wakameneneña nindi ijina dindi dikutama. Hela chochu, Nzambi yaYona waluwi wamweni chuma chachiwahi mudi iwu kaprofwetu waneñeli. Chatela yamubabeshi Yona hamuloña wakubula kumulemesha, Yehova wamwihwili lwihu mumesu awunda nindi: ‘Chachiwahi chiwunahili?’ (Yona 4:4) Komana Yona wakwili? Bayibolu yatuleja wanyi.

16. Indi antu amakwawu akaanaña yitoñojoka yaNzambi munjilanyi, nawa chumanyi chitwatela kudizila kuchakutalilahu chaYona?

16 Tunateli kumutwika Yona muloña hachuma cheliliyi, ilaña twatela kwanuka netu antu abula kuwanina avula kukaana yitoñojoka yaNzambi. Antu amakwawu anateli kukuhwelela nawu Yehova wadi kukañesha wubanji hela nawu wateleleli kubabesha antu atama chakubula kuumba mpinji nawa nawu chiña wajilumwini dehi kanu kaayi. Chakutalilahu chaYona chatwanukishaña nawu neyi tukaana yitoñojoka yaYehova Nzambi, yetu twatela kuhimpa yitoñojoka yetu mpinji yejima, bayi Yenaku.

Yehova Chamudizishiliyi Yona Kwikala naLuwi

17, 18. (a) Indi Yona welilidi chafuminiyi muNiniva? (b) Indi Yona welilidi hayihayamisha yaYehova yamubuñu watandalaña?

17 Kaprofwetu waneñeli wafumini muNiniva nakuya kamusela kwadiña mpidi jadiñi kwakwihi naNiniva. Watuñili chisolu nawa washakamini nakuhembelela kulonda yatali chakumwilawu Niniva. Hadaha wachidiña nakutoñojoka nindi wukumona chakujilumunawu musumba. Indi Yehova wamudizishili ñahi iwu muntu wakolesheli muchima kwikala naluwi?

18 Nawufuku, Yehova waloñesheli mubuñu watandalaña. Chahindukiliyi Yona wamweni iwu mubuñu wawuwahi wadiña namafu amaneni waleteleña wulelu kubadika chisolu chindi. Wazañaleli nankashi. “Yona watiyili kuwaha nankashi” naniwu mubuñu, hadaha watoñojokeli nindi iwu mubuñu wameneni muchihayamisha hichinjikijilu chakwila nawu Nzambi wamukiswilili. Hela chochu, Yehova wakeñeleña kumudizisha Yona yuma yayivulu kubadika kumuhandisha kunkanza nindulu yindi. Wakeñeleña kumushika Yona hamuchima. Dichi Nzambi wakoñeli yihayamisha yikwawu. Waloñesheli isenda nawa daketwili mubuñu. Kuhiñahu waloñesheli “mpepela yakumusela yikweti iyena” yamuleñeleli Yona kutachika ‘kuhwidijela’ muloña wankanza. Yona waneñeli cheñi, nawa wamulejeli Nzambi cheñi nindi watela kufwa hohu.—Yona 4:6-8.

19, 20. Indi Yehova wahanjekeli ñahi naYona kutalisha hamubuñu watandalaña?

19 Yehova wamwihwili cheñi Yona neyi chakwila wahilili hamuloña wamubuñu watandalaña womini. Chatela yabalumuki mumuchima, Yona wadiyiñishili nakuhosha nindi: ‘Eña, natela kuhila, hela kufwa nifwi tuhu.’ Haniyi mpinji Yehova wateleleli kumulumbulwila chachiwahi.—Yona 4:9.

Nzambi wazatishili mubuñu watandalaña hakumudizisha Yona kutiyila antu luwi

20 Nzambi wahanjekeli naYona, nindi kaprofwetu watiyilili luwi mubuñu wamukunkulwayi wameneni nawufuku, wabuliliyi Yona kutumba hela kukulisha. Kuhiñahu Nzambi wakunkulwili nindi: ‘Komana ami nibuli kwanakena Niniva, mukala wuna weneni mwekala antu nkulakaji namakumi ayedi amakombakaji achidi kanda eluki nichikasa chachidiilu nichachimunswaku; mwekala nawa niayimuna amavulu?’—Yona 4:10, 11. *

21. (a) Indi Yehova wazatishili chakutalilahwinyi hakumudizisha Yona? (b) Indi nsañu yaYona yinateli kutukwasha ñahi kudishinshika?

21 Komana muneluki mwatalishiliyi Yehova hakuzatisha ichi chakutalilahu? Kwosi chuma cheliliyi Yona hakwakamena ona mubuñuku. Ilaña Yehova diyi Wayileñeli ana aNiniva nawa wayakameneneña neyi chakamenañayi yileñaleña yejima hamaseki. Indi Yona wadi kulemesha ñahi mubuñu wumu kubadika wumi wawantu 120,000, kushilahu niayimuna awu ejima? Yona welili chumichi muloña wadikeñeli yomweni. Kafwampi watiyilili mubuñu luwi muloña wamukwashili. Ndulu yadiñayi nayu hadi aNiniva yamwekesheli nawu wadiña wadikeña, wakameneneña nindi ijina dindi dikutama, nawa wakeñeleña nindi amumoni nawu wahosheleña mwalala. Nsañu yaYona yinateli kutukwasha hakwila tushinshiki chikupu yililu yetu. Hinyi hakachi ketu wabula kwikala nayililu yamuchidiwu? Twazañalalaña hakwiluka netu Yehova watudizishaña mumesu awunda kulonda tukeñeña antu, kuyitiyila luwi niwushona neyi chekalayi.

22. (a) Indi nshimbi jaYehova jajiwahi jahosha hakutiyila antu luwi jamukwashili ñahi Yona? (b) Chumanyi chitwatela kudizilaku wejima wetu?

22 Tunateli kwihula netu, Komana Yona wadizilili kuyuma yejima yamweniyi? Mukanda waYona wamana nalwihu lwehwiliyi Yehova lwakubula ñakwilu. Akwakudimbulula amakwawu anateli kuhosha nawu Yona wakwili wanyi. Hela chochu, Yona wakwili. Ñakwilu yekala mumukanda wasonekeliyi. Wunsahu wamwekeshaña nawu Yona wasonekeli mukanda wukweti ijina dindi. Fwikijenu iwu kaprofwetu wudi mwituña dawu cheñi nakusoneka iyi nsañu. Tunateli kufwikija kashinakaji, wamaana, wadizoza nawa nakutoñashana nikudipukumuna kumutu hakusoneka nakulumbulula yiluwa yindi, chadikañiliyi, nichachinchikiliyi hakubula kutiyila antu luwi. Mwamweni, Yona wadizili chuma chalema chikupu kunshimbi jaYehova jajiwahi. Wadizili kutiyila antu luwi. Komana tunateli kutiyila antu luwi?—Tañenu Matewu 5:7.

^ par. 6 Antu esekeja nawu muSamariya musumba weneni wawanta wanyitaña ikumi wawaIsarela mwadiña antu akushika ku 20,000 na 30,000 mumafuku aYona, adiña akeha kapampa kawana nawantu amumusumba waNiniva. Hampinji yadiña Niniva namaheta, hadaha diwadiña musumba weneni nankashi mukaayi.

^ par. 8 Iyi nsañu yinateli kutiyakana neyi yawenyi, ilaña yamwekeneña kunyaka. Mukwakushimuna nsañu yakunyaka Herodotus wakuGreece wahosheli nindi aPeresi akushankulu amudilili mukulumpi wawamashidika waya mpuhu kuhitila mukukuñulwila hamu yimuna yawu mutushidikilu twakudila.

^ par. 20 Nzambi chahosheli nindi ana antu elukili wanyi chikasa chachidiilu nichachimunswa chaya mukwila nawu adiña neyi mwana wanyanya wabula kwiluka nshimbi jaNzambi.

Nsañu yaYona yadiña yapela nawa hadaha antu ayikeñeli wanyi