Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

KAPETULU 14

Twahakwilañaku Nfulumendi yaNzambi Bayi Yacheñuku

Twahakwilañaku Nfulumendi yaNzambi Bayi Yacheñuku

NKEÑELU YAKANU KAPETULU

Antu jaNzambi hiyekala amukanu kaayiku muloña ovwahilaña Wanta

1, 2. (a) Lushimbinyi lunakwashi atumbanji twaYesu nimakonu? (b) Indi ayilumbu aneseki ñahi kutushinda nawa yumanyi yafumamu?

YESU wemeni kumesu aPilatu nsompeshi muneni mumuza wawaYudeya nakuhosha lushimbi lunakwashi atumbanji Twindi alala nimakonu. Wahosheli nindi, “Wanta wami hiwudi wamukanu kaayiku. Neyi Wanta wami wadiña wamukanu kaayi, mutenowu ambuñami adi kulwa kulonda abuli kwiteja kuntwala kudi aYudeya. Ilaña, Wanta wami hiwudi wamukanu kaayiku.” (Yow. 18:36) Pilatu wamujahili Yesu, ilaña washindili hakapinji kantesha. Yesu amusañwili. Anguvulu amuWanta wawaRoma esekeli kuyikañesha atumbanji twaKristu, ilaña akañenyi. AkwaKristu atandishili nsañu yaWanta munana matuña ejima.—Kol. 1:23.

2 Wanta chiwatachikili kuyuula mu 1914, nfulumendi jasweja ñovu jafwilileña kukisañana antu jaNzambi ejima. Ilaña kwosi nfulumendi yinatushindi. Nfulumendi jajivulu hamu niakwamapolitiki esekeli kutukanjikija kulonda tudibombi mujamatuña. Ilaña akañanya kutwambula. Makonu, kudi matuña antesha hohu mwabula antu akayuulañawu kudi Wanta. Hela chochu, twanuñañana chikupu nawamanakwetu amukaayi kejima nawa hitwadiñijaña mujamapolitiki amukaayiku. Kunuñañana kutukweti hiwunsahu wunakumwekesha nawu Wanta waNzambi wunakuyuula nawa Mwanta Yesu Kristu nakutulombola, kutukwasha kwikala nayilwilu yayiwahi nikutukiña. Talenu chineliyi mwenimu nawa talenu yuma yikwawu yakoleshaña chikuhwelelu yinatukwashiyi kushinda hakwila tutwalekihu kubula kwikala ‘amukanu kaayi.’—Yow. 17:14.

Nsañu Yalema

3, 4. (a) Yumanyi yamwekeni hampinji yatachikili kuyuula Wanta? (b) Komana antu jaNzambi kunyima elukili mwatalisha kubula kudiñija munsañu yamatuña nachiyuulu? Lumbululenu.

3 Chelili Wanta wutachiki kuyuula, mwiwulu mwekalili njita, Satana amunatili hamaseki. (Tañenu Chimwekeshu 12:7-10, 12.) Heseki nihena hekalili njita, yesekeli kashinshi kawantu jaNzambi. Antu jaNzambi amwimbujoleli Yesu chakubula kwikala kukabadi ketuña. Ilaña hatachi elukili wanyi yuma yateleleli kwilawu kulonda abuli kudiñija mujipolitiki.

4 Chakutalilahu, mukanda waMillennial Dawn Volume VI, * wedishiliwu mu 1904, wakolesheli akwaKristu kubula kudiñija munjita. Ilaña, washimwini nawu neyi mukwaKristu amwiñija wushidika wateleli kulomba nfulumendi kulonda amwinki mudimu wakubula kulwa njita. Neyi nfulumendi yikaana, nawa amutwala kunjita, hatela kujaha muntuku. Herbert Senior, washakamineña muBritain nawa wapapatisheweli mu 1905, wahosheli haniyi nsañu nindi: “Iyi nsañu yayiluwañesheli amanakwetu amavulu muloña elukili wanyi neyi chadiña chatelela kwiñila wushidika chakadi kujahana.”

5. Indi Kaposhi Kakutalila kaSeptember 1, 1915, katukwasha ñahi kutiyisha nsañu yakubula kudiñija munsañu yamatuña nachiyuulu?

5 Ilaña, Kaposhi Kakutalila kaSeptember 1, 1915, katachikili kutukwasha kwiluka chiwahi iyi nsañu. Kutalisha hansañu yasonekeliwu muStudies in the Scriptures, aka Kaposhi kahosheli nawu: “Tuneluki wanyi neyi kwiñila wushidika chakadi kujahañana hikufumpa lushimbi lwawakwaKristu.” Indi neyi mukwaKristu anakukeña kumuloza muloña nakaani kuvwala yinifomu hela kwiñila wushidika? Aka Kaposhi kehwili nawu: “Neyi akuloza muloña wakukeña kwikala washinshika kudi Kalamba Wakuwunda nikukaana kufumpa nshimbi Yindi nakukujaha henohu wunakuzatila anyanta ahamaseki nikuyikwasha, iku wunakuluwañesha ntañishilu yaMwanta wetu waMwiwulu, chikuwaha chidihi? Haniyi yuma yiyedi tukutondahu chatachi, dikwila nawu kufwa muloña wakwikala washinshika kudi Mwanta wetu waMwiwulu.” Hela chakwila ichi chibaaba chahosheli chochichi, chakunkulwili nawu: “Hitunakuyikakejaku. Ilaña tunakuyileja hohu.”

6. Munadiziliku kwodi kuchakutalilahu chaManakwetu Herbert Senior?

6 Amanakwetu amakwawu elukili nawu kwiñila wushidika chatama nawa adiloñesheli kumona makabi. Herbert Senior, itwatena hatachi nindi: “Ami hinamweneñahu chaambu hakachi kakuloñolola yidaña mumbopolu [mudimu wakubula kujahana], nakusha yidaña yeniyi muwuta nakutachika kulozanaku.” (Luka 16:10) Muloña wakukaana kwiñila mudimu wawushidika, Manakwetu Senior amumbilili mukaleya. Yena niamanakwetu awana adiña hakachi kawantu 16 akaanini kwiñila wushidika, kushilahu niantu amukwitiya kwambokamboka adiña mukaleya kuRichmond muBritain. Mpinji yimu, Herbert niakwawu ayitwalili kuFrance mukuswamujoka nakulwa njita. Chashikiliwu, ayilejeli nawu ayilozi. Yena niakwawu ayishili kumbidi kwadiñi akwamata, ilaña hiyayilozeliku. Chineli hiyayilozeliku, ayikasili yaaka 10 mukaleya.

“Nadizili nami antu jaNzambi atela kwikala awunda nawantu ejima nihampinji yanjita.”—Simon Kraker (Talenu paragilafu 7)

7. Nsañwinyi yelukiliwu antu jaNzambi chatachikileña Njita Yakaayi Yamuchiyedi?

7 Chatachikileña Njita Yakaayi Yamuchiyedi, antu jaYehova ejima elukili mwatalishili kubula kudiñija mujamatuña nachiyuulu nichuma chateleli kwilawu kulonda amwimbujoleña Yesu. (Mat. 26:51-53; Yow 17:14-16; 1 Pet. 2:21) Chakutalilahu, muKaposhi Kakutalila kaNovember 1, 1939, mwadiñi chibaaba chamutu wakwila nawu “Neutrality” [“Kubula kudiñija mujamatuña nachiyuulu”], chahosheli nawu: “Lushimbi lwatela kulombola antu jaYehova ludi lwakubula kudiñija munsañu jamatuña nachiyuulu nakulwa njita.” Kutalisha hachibaaba chenichi, manakwetu Simon Kraker wazatililiku hakasanji keneni muBrooklyn, New York, wahosheli nindi: “Nadizili nami antu jaNzambi atela kwikala awunda nawantu ejima nihampinji yanjita.” Iyi nsañu yaheniwu hampinji yatelela yatukwashili kuhemba wubwambu wetu naNzambi nawa yakwashili antu jaNzambi kudiloñesha hakuna kulukuka kwadi kuyikañesha kwikala ashinshika kuWanta.

Ikañesha Denjileña Neyi “Kaloña”

8, 9. Indi wuprofwetu wakapostolu Yowanu washikijeweli ñahi?

8 Kapostolu Yowanu waprofweteli nindi Wanta chiwakatachika kuyuula mu 1914, chanzañombi, Satana Diyabolu, wakafwila kujilumuna antu atwamijañaku Wanta waNzambi kuhitila mukupumba menji mukanwa kindi neyi kaloña kachifwikija. * (Tañenu Chimwekeshu 12:9, 15.) Indi wuprofwetu waYowanu washikijeweli ñahi? Kutachika muma 1920, antu jaNzambi atachikili kuyidimbulula nankashi. Kufwana amanakwindi amavulu ashakamineña muNorth America hampinji yanjita yakaayi yamuchiyedi, Manakwetu Kraker amushili mukaleya muloña wakwovwahila Wanta waNzambi. Kafwampi, hampinji yikwadiña njita, aYinsahu jaYehova ashiliwu mukaleya muUnited States avulili nankashi kubadika antu ejima akaanineña kudiñija munjita muloña wakwitiya kwawu.

9 Diyabolu niankoñi jindi afwilileña kufumpa kashinshi kawantu akayuulañawu kudi Wanta kwejima kwadiñawu. MuAfrica, muEurope, nimuUnited States, aYinsahu ayitwalileña kuyota nawa yota yafuukwileña neyi anateli kuyumbaku. Muloña wakwila afuukwili kubula kudiñija munsañu yamatuña nachiyuulu, ayishileña mutuleya, ayeteleña, nikuyiketula yiidi yanyijimba. Antu jaNzambi muGermany, amweni ikañesha dasweja muloña akaanineña kudifuukula kudi Hitler nikulwa njita. Antu kwakwihi na 6,000, ayishili mutuleya muchiyuulu chaNazi, nawa aYinsahu akubadika 1,600 amuGerman niakwacheñi afwilili kumakasa awantu ayikabishileña. Hela chochu, Diyabolu hatwesheli kuyijilumuna antu jaNzambi ejimaku.—Maku 8:34, 35.

“Maseki” Anaminyi “Kaloña”

10. Indi “maseki” emeneneñaku chumanyi, nawa anakwashi ñahi antu jaNzambi?

10 Wuprofwetu wasonekeliyi kapostolu Yowanu wamwekeshaña nawu “maseki,” dikwila nawu antu amukanu kaayi afwilaña nawu yuma yendi chiwahi, akaminya “kaloña” kadi neyi makabisha, nakukwasha antu jaNzambi. Indi iwu wuprofwetu wunashikijewi ñahi? Hayaaka yakunyima henohu Njita Yakaayi Yamuchiyedi kanda, “maseki” akwashili chikupu antu ashinshika emeneneñaku Wanta wawuMesiya. (Tañenu Chimwekeshu 12:16.) Chakutalilahu, yota yamaneni yakiñili wuswa wawaYinsahu jaYehova akaanineña mudimu wawushidika, nikukaana kudibomba muyidika yamumatuña. Tusambilenu kutala Yehova chinakwashiyi antu jindi kuyiña nyiloña yamaneni yakundama kunyidimu yakwiñila wushidika.—Mas. 68:20.

11, 12. Nyiloñanyi yayitwikiliwu aManakwetu aSicurella naThlimmenos, nawa mwafumini yumanyi?

11 United States. Anthony Sicurella amukulishili kudi anvwali jindi aYinsahu. Chashikijiliyi yaaka 15, wapapatisheweli. Chashikijiliyi yaaka 21, wasonekesheli kukometi yatalileña hamudimu wakwiñija amashidika nindi hinkoñi wamunsakililu. Chimwahitili yaaka yiyedi, mu 1950, wahimpili nakusonekesha nindi hatela kwiñila wushidikaku. Hela iwu mutayi wasandujolaña hanyiloña waFederal Bureau of Investigation’s wamuwanini namuloña wanyi, ilaña Mutayi Wahakulaña wakaanini kumwinka lusesa. Hanyima yakusompa muyota kakavulu, Chota Cheneni chamu U.S. chafuukwili kusompa muloña waManakwetu Sicurella nawa chota chamuyiñishili Manakwetu Sicurella. Chasompeliwu muloña muniyi njila chakwashaña antu amakwawu amuUnited States akaanaña kwiñila wushidika.

12 Greece. Mu 1983, Iakovos Thlimmenos amwinkeli muloña wakwila nawu wadikañili nawakulumpi hakukaana kuvwala yinifomu yawushidika nawa amushili mukaleya. Chamufumishiliwu mukaleya, wasonekesheli nindi yeñili mudimu wakutala hamali, ilaña amukaanini muloña wakwila nawu wadiñahu kayili. Watwalili iwu muloña kuchota, chamufwishiliwu namuloña muyota yamuGreece, wawutwalili cheñi kuChota chaEuropean Court of Human Rights (ECHR) [Chota Cheneni chamuEurope Chatalaña haWuswa waWantu]. Mu 2000, añanji 17 amunichi Chota Cheneni chaECHR, amuyiñishili, chumichi chakwashili ejima akabishileñawu muloña wachaambu. Henohu kanda ahakuli, muGreece mwadiña amanakwetu akubadika ha 3,500 adiñahu dehi mutuleya nanyiloña yamuchidiwu yakubula kudiñija mumatuña. Chahakwiliwu aECHR chiwahi, nfulumendi yaGreece yaheni lushimbi lwakujima nyiloña yejima yayitwikiliwu amanakwetu. Cheñi nawa, lushimbi lwaheniwu yaaka yakunyima lwakuleja antu muGreece ejima nawu akweti wuswa wakuzata nyidimu yinakeñiwu, alukolesheli mumukanda waNshimbi waGreece wasonekeliwu chachiha.

“Henohu kanda niñili muchota nalombeli chikupu kudi Yehova, wankwashili kuwundisha muchima.”—Ivailo Stefanov (Talenu paragilafu 13)

13, 14. Munakutoñojoka nenu tunateli kudizila kwodi kunyiloña yenkeliwu aManakwetu Stefanov naBayatyan?

13 Bulgaria. Mu 1994, Ivailo Stefanov wadiña nayaaka 19 amukanjikijili nawu yeñili wushidika. Wakaanini kwiñili wushidika hela kuzata nyidimu yakubula kujahana yazatileñawu amashidika. Amukasili hadi tukweji 18, ilaña wayili kuchota chineli wadiña nawuswa wakukaana kwiñila wushidika. Mukuhita kwampinji, muloña windi awutwalili kuchota chaECHR. Mu 2001, henohu iwu muloña kanda awusompi, nfulumendi yamwinkeli Manakwetu Stefanov muloña yatiyañeni nindi. Nfulumendi yaBulgaria hiyamwitejeli hohu Manakwetu Stefanov kwikala wakasunuka, ilaña niantu ejima amuBulgaria akeñeleña kuzata nyidimu yacheñi bayi wushidikaku. *

14 Armenia. Mu 2001, Vahan Bayatyan washikijili yaaka yakeñekaña kwiñila wushidika. * Wakaanini kwiñila muwushidika, nawa wayili nakuholoka kuyota ilaña yamuwanini namuloña. MuSeptember 2002, amukasili hadi yaaka yiyedi natukweji ilaña amumbiliku chimwahitili tukweji 10 nachikuku. Chamufumishiliwu mukaleya, wayili nakuholoka kuECHR, nawa chetejeli kusompa muloña windi. Hela chochu, haOctober 27, 2009, Chota chenichi chamufwishili namuloña. Chumichi chayineñesheli chikupu amanakwetu amuArmenia akaanineña kwiñila wushidika. Ilaña Chota cheneni chaECHR chahitulukili cheñi munjila yahakwililiwu awuna muloña. HaJuly 7, 2011, ichi Chota chamuyiñishili Manakwetu Bayatyan. Iyi diyi mpinji yatachi yamweni Chota chaECHR nawu chatela kukiña wuswa wawantu akaanaña kwiñila wushidika, kushindamena hawuswa wakufuukulahu nikumwekesha yuma yakuhwelelayi muntu mukwitiya. Iku kufuukula hikwakiñili hohu wuswa wawaYinsahu jaYehovaku ilaña niantu amavulu amumatuña ekala muEurope. *

Amanakwetu amu Armenia anayifumishi mukaleya chelili Chota chaECHR Chiyiyiñishi

Nsañu Yayidika Yamatuña

15. Muloñadi antu jaYehova chakaaninañawu kudibomba muyidika yamumatuña?

15 Antu jaYehova ovwahilaña Wanta wawuMesiya, bayi neyi kuhitila mukukaana wushidika hohuku, ilaña akaanaña nikudibomba muyidika yamatuña. Sweje-e dinu, kufuma hatachikili Njita Yakaayi Yamuchiyedi, mukaayi munenzali nayidika yamatuña. Antu mumatuña amavulu ayilejeña nawu atela kukeña ituña dawu kuhitila mukuhosha chikaninu, kwimba kamina ketuña nikubuzwila mpandela yetuña. Ilaña twatela kudifukula kudi Yehova hohu. (Kwid. 20:4, 5) Muloña wakwila twadifukulaña hohu kudi Yehova, atuyandishaña chikupu. Hela chochu, Yehova nazatishi cheñi “maseki” hakuminya makabisha. Shinshikenu nyiloña yantesha yatukwashayi Yehova kushinda kuhitila mudi Kristu.—Mas. 3:8.

16, 17. Muloñanyi wayinkeliwu aLillian naWilliam Gobitas, nawa munadiziliku kwodi kuniwu muloña?

16 United States. Mu 1940, añanji 8 amuChota Cheneni ayifwishili aYinsahu jaYehova namuloña, wumu hohu diyi wayihakwililiku mumuloña wateneneñawu nawu Minersville School District v. Gobitis. Lillian Gobitas, * wadiñi nayaaka 12, nimanakwindi William wadiñi nayaaka 10, afwilileña kwikala ashinshika kudi Yehova, dichi akaanini kubuzwila mpandela hela kuhosha chikaninu. Chumichi chaletesheli ayihañi shikola. Muloña wawu awutweli kuChota Cheneni chanyiloña, dichi Chota chaketwili nawu ayina shikola hiyafumpili nshimbi yetuñaku muloña yafwilileña kukolesha “kunuñañana kwetuña.” Chota chichahakwili mwenimu chaleñeleli aYinsahu atachiki kusweja kuyikabisha. Anyana kawaYinsahu amavulu ayihañili mashikola, aYinsahu awakulumpi niwena ayihañili nyidimu, amakwawu niwena ayikabishileña kudi mazanvu awantu ayilukukileña. Mukanda wumu wahosha nawu “aYinsahu chayiyandishiliwu kufuma mu 1941 nakushika mu 1943, diku kwadiña kuyandishewa kwasweja kwamwekeni muAmerica hanyima yayaaka yamuma 1900.—The Lustre of Our Country

17 Kushinda kwashindiliwu ayilumbu jawantu jaNzambi kwadiñi kwakapinji kantesha. Mu 1943, Chota Cheneni chasompeli muloña wadifwana namuloña wenkeliwu chisaka chaGobitis. Iwu muloña awutenaña nawu West Virginia State Board of Education v. Barnette. Haniyi mpinji, Chota Cheneni chayiñishili aYinsahu muniwu muloña. Diyi mpinji yatachi munyiloña yasompawu muChota Cheneni cha U.S. chakwila Chota chishinshiki cheñi chahakwiliwu muloña mumpinji yantesha hohu. Chaketwiliwu muloña muniyi njila, kukabisha kwayikabishileñawu aYinsahu kwakeheliku. Mukuhita kwampinji, wuswa wawantu ejima amuUnited States awukolesheli.

18, 19. Pablo Barros wahosheli nindidi kutalisha hachuma chamukwashili kutwalekahu kuumika, nawa ambuña Yehova amakwawu anateli kwimbujola ñahi chakutalilahu chindi?

18 Argentina. Pablo wadiñi nayaaka 8 niHugo Barros wadiñi nayaaka 7, ayihañili kushikola mu 1976 muloña akaanini kudibomba muchidika chakunyamuna mpandela. Ifuku dimu, mukulumpi washikola wamumbanda wamushinjikili Pablo nakumweta mumutu. Wayibabesheli awa atwansi awamayala ayedi chakubula kuyiteja kuya kwitala hadi ora yimu nakuyikanjikija nindi adibombi muchidika chetuña. Pablo wahosheli nindi: “Chakubula Yehova kunkwasha, hinadi kutwesha kuumika nakwikala washinshikaku.”

19 Chatwaliliwu iwu muloña kuchota, ansompeshi etejeli nawu aPablo naHugo ayihañi shikola. Ilaña iwu muloña awutweli kuChota Cheneni chamuArgentina. Mu 1979, Chota Cheneni chahimpili mwafuukwili chota chanyanya nakuhosha nawu: “Kubabesha anyana ashikola [nakuyihaña] kwetejewa wanyi munshimbi yahosha hawuswa wakutaña (Chikunku 14) niwuswa wanfulumendi wakudizisha anyana kashikola (Chikunku 5).” Iku kushinda kwakwashili anyana kawaYinsahu akushika ku 1,000. Nyiloña yawanyana kashikola yikwawu ayiketwili nawa atwansi amakwawu adi neyi Pablo naHugo, ayifuntishili kumashikola.

A Yinsahu atwansi ekalili ashinshika hampinji yakuyeseka

20, 21. Indi muloña wayinkeliwu aRoel naEmily Embralinag wunateli kukolesha ñahi chikuhwelelu chenu?

20 Philippines. Mu 1990, Roel Embralinag, * wadiñi nayaaka 9, nimuhelindi Emily, wadiñi nayaaka 10, niakwawu aYinsahu akashikola akubadika 65 ayihañili shikola muloña akaanini kubuzwila mpandela. Tata yaRoely niEmily, Leonardo, wesekeli kuhanjeka nawakulumpi jashikola ilaña amukwashili wanyi. Yuma chiyaswejeli kukala, Leonardo watweli muloña kuChota Cheneni. Leonardo hadiña namali hela ñanji wakumwimenakuku. Chisaka chindi chalombeleña chikupu kulonda Yehova yayikwashi. Ilaña mpinji yejimiyi anyana atwalekelihu kuyiyandisha nikuyisupisha. Leonardo welukili nindi hadi kuyiña wuna muloñaku muloña wadiña weluka wanyi chakusompa.

21 Yuma yendeli chiwahi muloña ichi chisaka achimeneniku kudi Felino Ganal, ihaku wazatiliku mukampani yimu yayili mpuhu munsañu janshimbi munidi ituña. Hampinji yasompeleñawu iwu muloña, Manakwetu Ganal wadiña waleka dehi mudimu windi muloña wekalili Chinsahu chaYehova. Iwu muloña chawutwaliliwu kuChota Cheneni, Chota chahakwililiku aYinsahu nawa afumishilihu lushimbi lwakuhaña anyana kashikola. Antu afwilileña kufumpa kashinshi kawantu jaNzambi atwesheli wanyi.

Kubula Kudiñija Mujamatuña Kwatunuñañeshaña

22, 23. (a) Chumanyi chaleñelaña tuyiñi nyiloña yayivulu? (b) Kuwunda kutwadiluñishaña nawamanakwetu mukaayi kejima kwamwekeshañadi?

22 Chumanyi chaleñelaña antu jaYehova kuyiña nyiloña yayivulu? Hitwafwilaña kuzatila hamu nawakwajipolitikiku. Ilaña mwituña niituña, chota nichota, añanji afwilaña nawu yuma yendi chiwahi, atukiñaña kudi ayilumbu atulukukaña nawa chumichi chaleñela atuñi nshimbi yinakukwasha antu nimakonu. Chakadi nikujina, Kristu natukwashi kushinda iyi nyiloña. (Tañenu Chimwekeshu 6:2.) Muloñadi wutwayilaña kuyota? Hitwafwilaña kuhimpa nshimbi jamukaayiku. Ilaña, twafwilaña kutwalekahu kumuzatila Mwanta wetu, Yesu Kristu, chakadi kutukañesha.—Yil. 4:29.

23 Hela chakwila twekala mukaayi mudi chaambu muloña wajipolitiki nawa mudi kuhelañana, Mwanta wetu wunakuyuula, Yesu Kristu, nakiswili atumbanji twindi mukaayi kejima kulonda abuleña kudiñija mujamatuña. Satana nakañanyi kutwambula nikutushinda. Wanta wunapompeshi antu amavulu akaana ‘kudiza njita.’ Kuwunda kutwadiluñishaña nawamanakwetu mukaayi kejima hichihayamisha, kwamwekeshaña nawu Wanta waNzambi wunakuyuula.—Isa. 2:4.

^ para. 4 Iyi volyumu ayitenaña cheñi nawu The New Creation. Mukuhita kwamafuku mavolyumu aMillennial Dawn ayiteneneña nawu Studies in the Scriptures.

^ para. 8 Neyi munakukeña kwiluka iwu wuprofwetu, talenu mukanda waRevelation—Its Grand Climax At Hand!, Kapetulu 27, mafu 184-186.

^ para. 13 Nfulumendi yaBulgaria yateleleli cheñi kwiteja antu akaanineña kwiñila wushidika kuzata nyidimu yamunyitayi yacheñi yanfulumendi.

^ para. 14 Neyi munakukeña nsañu yejima, talenu Kaposhi Kakutalila kaNovember 1, 2012, mafu 29-31.

^ para. 14 Yaaka 20 yahitilihu, nfulumendi yaArmenia yakasili atwansi aYinsahu akubadika ha 450. Ashalili mukaleya ayifumishilimu muNovember 2013.

^ para. 16 Ijina dachisaka adisonekeli mwaluwa munyikanda yamuchota.

^ para. 20 Ijina dachisaka adisonekeli mwaluwa nawu Ebralinag munyikanda yamuchota.