Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

KAPETULU 13

Akwakushimwina Nsañu yaWanta Anatwali Muloña Wawu Kuchota

Akwakushimwina Nsañu yaWanta Anatwali Muloña Wawu Kuchota

NKEÑELU YAKANU KAPETULU

Neyi chahosheliyi Yesu, atumbanji twindi ayikañeshaña kushimwina nsañu yayiwahi

1, 2. (a) Akulumpi ansakililu atwesheli kwila chumanyi namudimu wakushimwina nawa apostolu elilidi? (b) Muloñadi apostolu chakaaniniwu kuleka kushimwina?

HANASHIMBULI wanyi kufuma hefuku daPentakosta 33 C.E. Hanahiti nyilungu yantesha hohu kufuma hatachikili chipompleu chawakwaKristu muYerusalema. Satana nakoolekeli aka kapinji kulonda yalukuki chipompelu chawakwaKristu. Henohu chipompelu kanda chipami, hakukeña kuchikisañana. Satana hakuzata nañovu chikupu kulonda yasañumuni akulumpi amukwitiya akañeshi mudimu wakushimwina Wanta. Hela chochu, apostolu atwalekelihu kushimwina nawulobu nawa amayala niambanda amavulu “etiyili mudi Mwanta.”—Yil. 4:18, 33; 5:14.

Apostolu azañaleli ‘nanochu chayifuukwililiwu kutela kusawuka nakukoola ijina dindi’

2 Ayilumbu anamwekeshi cheñi ndulu kuhitila mukuyumbila apostolu mukaleya. Hela chochu, nampinji yawufuku, kañelu kaYehova hikakwenzulula yenzelu yakukaleya, nawa hankunku yakucha apostolu hiyakutachika cheñi kushimwina. Hiyakuyikasa cheñi nakuyitwala kudi anyuuli ayitwikili apostolu muloña wakufumpa nshimbi yayilejeliwu nawu aleki kushimwina. Apostolu hiyakwakula chakadi woma nawu: “Nzambi diyi nyuuli wutwatela kwovwahila bayi antuku.” Mazu awa hiyakuyitapa anyuuli kunyichima chakwila hiyakukeña ‘kujaha’ apostolu. Ilaña haniyi mpinji, nkuluñaña waNshimbi ahamekawu kudi antu ejima hakuyileja anyuuli nindi: “Babalenu . . . chimukukeña kuyila awa amayala.” Chakuhayamisha, hiyakumutiyilila. Indi awa amayala ashinshika akwiladi? Chakadi woma, atwalekelihu “nakutañisha nikushimwina nsañu yayiwahi hadi Kristu Yesu.”—Yil. 5:17-21, 27-42; Yish. 21:1, 30.

3, 4. (a) Njilanyi yinazatishiyi Satana hampinji yayilehi hakulukuka antu jaNzambi? (b) Yumanyi yitukushinshika mukanu kapetulu nitupetulu tuyedi tunalondelihu?

3 Muloña watwaliliwu muchota mu 33 C.E, diwu wadiña watachi waleteliwu anyuuli hakudimbulula chipompelu chawakwaKristu, ilaña wadiña wakukumishaku wanyi. (Yil. 4:5-8; 16:20; 17:6, 7) Nimunanu mafuku, Satana wayinkaña ñovu akwakudimbulula kudifuukula kwalala kulonda anfukeji nfulumendi yilekeshi mudimu wetu wakushimwina. Akwakudimbulula ayitwikaña antu jaNzambi nyiloña nawu afumpaña nshimbi munjila jajivulu. Muloña wumu wudi wakwila nawu twaletaña yikonkojola nikuluwañesha antu. Wukwawu wudi wakwila nawu twadikañaña nanfulumendi; muloña wukwawu nawu twalandishaña nyikanda. Amanakwetu ayaña kuyota hampinji yatelela kulonda amwekeshi nawu iyi nyiloña yatutwikañawu yamakudi. Yumanyi yinafumi muniyi nyiloña? Indi yota chiyinasompi nyiloña hayaaka yinahitihu, chinayikundami ñahi makonu? Tushinshikenu nyiloña yantesha yitwasompa muyota kulonda tumoni yota chiyatukwashaña “kuhakwilaku nikukolesha nsañu yayiwahi kwesekeja nanshimbi.”—Fwi. 1:7.

4 Mukanu kapetulu tukuhanjeka chitwalwisha kulonda twikali akasunuka hakushimwina. Mutupetulu tuyedi tunalondelihu, tukushinshika hanyiloña yitwasompa hakwila nawu tubuli kwikala ampata yamunu mwishina kulonda twovahileña nshimbi jaWanta.

Komana Twaletaña Yikonkojola Tahindi Twahakwilañaku Wanta waNzambi?

5. Akwakushimwina aWanta ayikasilileñadi kukumana kwayaaka yamuma 1930, nawa amanakwetu alombweleña elili chumanyi?

5 Kukumana kwayaaka yamuma 1930, nyisumba yamuUnited States of America yakanjikijili aYinsahu jaYehova nawu atambuli pasi yakuyiteja kukalakala mudimu wawu wakushimwina. Ilaña amanakwetu hiyatambwili pasiku. Pasi yinateli kumana ñovu, dichi amanakwetu elukili nawu nfulumendi hiyikweti ñovu yakukañesha lushimbi lwaYesu lwayilejeliyi akwaKristu lwakushimwina nsañu yaWantaku. (Maku 13:10) Chumichi chaleñeleli akwakushimwina aWanta amavulu kuyikasa. Amanakwetu alombweleña mukuloñesha ayili kuchota. Ayili nakuleja Nfulumendi nawu hiyateleleli kuyitambula aYinsañu wuswa wawu wakushimwina mukukasunukaku. Muloña wasompeliwu mu 1938 wadiña walema, muloña dihu hashindameneni nyiloña yikwawu yalondelelihu. Chumanyi chamwekeni?

6, 7. Yumanyi yamwekeneni chisaka chaCantwell?

6 Hachiyedi nantetemena haApril 26, 1938, Newton Cantwell, wadiñi nayaaka 60; niñodidi Esther; nianyanawu awamayala Henry, Russell, niJesse, muwutanu wawu adiñi apayiniya adimena, dichi ayili nakushimwina mumusumba waNew Haven, muConnecticut. Adiloñesheli kuya nakushimwina kubadika hefuku dimu. Muloñadi? Adiñi ayikasahu dehi kapampa kakavulu, dichi elukili nawu anateli kuyikasa cheñi. Hela chochu chumichi hichaleñeleli chisaka chaCantwell kufwa mutentu wakuya nakushimwina nsañu yaWantaku. Ayili kuNew Haven munyotoka yiyedi. Newton diyi wendesheleña motoka wasendeli nyikanda yashindamena haBayibolu nituma phonograph (tuyisanji twamaseleti) twanyanya, Henry wadiña nayaaka 22 wendesheleña motoka yadiña nachihoshelu. Eñañi, neyi chochu chiyakuhweleliwu, mwahitili hohu maora antesha nawa ayilukukili kudi atupokola.

7 Russell wadiña nayaaka 18 diyi wadiñi mutachi kukwata, kuhiñahu Newton naEsther. Jesse wadiña nayaaka 16, wadiña hahalehi nawa wamweni anvwali jindi nimanakwindi chayisendeleñawu kudi akapokola. Henry wadiña nakushimwina kwacheñi dichi kansi Jesse amushili nkawindi. Hela chochu, watwalekelihu kushimwina naphonograph yindi. Amayala amuKatolika ayedi amwitejeli Jesse kuyivumishili mpanji yaManakwetu Rutherford yadiña namutu wakwila nawu “Enemies” [“Ayilumbu”]. Ilaña hampinji yatiyilileñawu iyi mpanji awa amayala ahilili chakwila akeñeli kumweta Jesse. Jesse wayishili mumesu awunda, ilaña chihahitili kapinji, amwimikili kudi kapokola. Dichi, Jesse niyena amumbilili mukaleya. Muhela Cantwell hiyamutwikili muloña kudi atupokolaku, ilaña Manakwetu Cantwell nianyanindi awamayala ayiwanini namuloña. Hela chochu ayifumishili mukaleya ifuku dodimu ilaña ayilejeli kuya kuchota chanyiloña.

8. Muloñadi chota chichamwinkeleli Jesse Cantwell muloña wakwila nawu waleteleña yikonkojola?

8 Chimwahitili tukweji, muSeptember 1938, chisaka chaCantwell chayili kuchota chanyiloña chamuNew Haven nakuyisompesha. Newton, Russell, niJesse ayiwanini namuloña wakwila nawu alombeleña wukwashu chakadi pasi. Hela chakwila muloña windi awutweli kuChota Chenini Chanyiloña chamuConnecticut, Jesse amufwishili namuloña wakwila nawu wadiña nakuleta yikonkojola. Muloñadi? Muloña ana amayala ayedi amuKatolika atiyilili kuyina mpanji ashimwini muchota nawu yina mpanji yatukili nsakililu yawu nawa yayitiyishili kutama. Hakwila amwekeshi nawu chota chaketwili muloña chiwahi wanyi, amanakwetu alombwoleña atwalili iwu muloña kuChota Chenini Chanyiloña chamu U.S, chota cheneni mudina ituña.

9, 10. (a) Indi Chota Cheneni cha U.S. chahakwili ñahi muloña wachisaka chaCantwell? (b) Tuchidi kuhetelamu ñahi chahakwiliwu iwu muloña?

9 Kutachika haMarch 29, 1940, Mukulumpi Wawañanji wejina da Charles E. Hughes niakwawu añanji 8 adiña nakutiyilila wunsahu wahanineñayi Manakwetu  Hayden Covington, ihaku wawaYinsahu jaYehova muchota. * Ihaku wamusumba waconnecticut niyena chashimwiniyi wunsahu windi wakumwekesha nindi aYinsahu aletaña yikonkojola, ñanji wumu wamwihwili nindi: “Komana munakutaadika nenu mazu ashimwineñayi Kristu Yesu antu amavulu adiña ayinkeña wanyi mumafuku indi?” Ihaku wamusumba wakwili nindi: “Eña, antu amavulu ayiheleli, neyi nanuka nsañu yinatañili muBayibolu yami, yashimuna cheñi chuma chamumwekeneneni Yesu muloña wakushimwina ayina nsañu.” Wunsahu waheniyi oku kuwaha! Chakadi kwiluka, iwu ihaku wesekejeli muloña wayitwikiliwu aYinsahu namuloña wamwinkeliwu Yesu, nawa nfulumendi wayesekejeli nawantu amuwanini Yesu namuloña. HaMay 20, 1940, añanji ejima etejeli nawu aYinsahu anayiñi.

Hayden Covington (hakachi kumbidi), Glen How (kuchimunswa), niamakwawu anakufuma muchota hanyima yakuyiña muloña

10 Chota chichahakwili awuna muloña muyina njila mwafumini yumanyi? Chayikwashili antu ejima kwikala akasunuka hakuzata nyidimu yawu yakundama kukwitiya nawa kwosi nfulumendi yatelela kuyitambula wuswa wawu wukwetiwu wakudifukula. Kubombelahu, Chota hichamuwanini Jesse “namuloña wakuleta ipumba . . . nikuluwañesha antuku.” Dichi, chahakwiliwu muloña chamwekesheli hatooka to-o nawu aYinsahu jaYehova hiyaluwañeshaña antuku. Eñañi, antu jaNzambi ayiñili iwu muloña munjila yinakuyikwasha nimakonu. Tuchidi kuhetelamu ñahi niyinu mpinji? Ihaku wekala Chinsahu wahosheli nindi: “Kwikala akasunuka hakuzata nyidimu yakundama mukwitiya chakadi kuchiina netu akutukañesha, chatukwashaña etu aYinsahu makonu kushimwina nsañu yakuchiñeja kwetu nawantuñi netu.”

Twadikañaña naNfulumendi Tahindi Twashimwinaña Chalala?

Quebec’s Burning Hate for God and Christ and Freedom Is the Shame of All Canada

11. Kampeninyi yatachikiliwu amanakwetu muCanada nawa muloñadi?

11 Muyaaka yamuma 1940, aYinsahu jaYehova muCanada amweni ikañesha dasweja. Dichi mu 1946, hakwila aleji antu nawu nfulumendi yinayitambuli wuswa wawu wakudifukula, amanakwetu atachikili kampeni yamafuku 16 yakuhana tilakiti yadiñi namutu wakwila nawu Quebec’s Burning Hate for God and Christ and Freedom Is the Shame of All Canada. Iyi tilakiti yadiñi namafu 4 yashimwini nsañu yayivulu chikupu kutalisha handombu yasañumwineñawu akulumpi jamunsakililu, chayiyandishileñawu kudi akapokola, nichayeteleñawu amanakwetu mumusumba waQuebec. Iyi tilakiti yashimwini nawu “A Yinsahu jaYehova anatwalekihu kuyikasa chakadi muloña. Kudi nyiloña yinayitwikiwu aYinsahu jaYehova kwakwihi na 800 mumusumba waGreater Montreal.”

12. (a) Indi akwakudimbulula elili chumanyi hakampeni yakuhana tilakiti? (b) Indi amanakwetu ayinkeli muloñanyi? (Talenu cheñi Mazu Aheshina.)

12 Nguvulu wamumusumba waQuebec wejina daMaurice Duplessis wazatilili hamu namukulumpi wawaKatolika wejina daVilleneuve kulonda aleti “njita yakadi kutiyila luwi” aYinsahu. Nyiloña yayinkeliwu yavulililiku kufuma ha 800 nakushika ha 1,600. Muhela wadiñi payiniya wahosheli nindi “Akapokola atukasili kapampa kakavulu chakwila twakañenyeña nikuchinda.” A Yinsahu amavulu akwatileñawu hampinji yakuhana iyi tilakiti, ayitwikileña muloña wakwila nawu “asañumwinena antu kudikaña nanfulumendi.” *

13. Anyi atwaliliwu kuchota katachi namuloña wakwila nawu asañumwineña antu kudikaña nanfulumendi nawa chota chahakwili ñahi?

13 Mu 1947, Manakwetu Aimé Boucher nawanyanindi awambanda ayedi, wumu Gisèle, wadiñi nayaaka 18, niLucille, wadiñi nayaaka 11, diwu atwaliliwu kuchota katachi naniwu muloña. Ahanini tilakiti yakwila nawu Quebec’s Burning Hate kwakwihi nafamu yadiña kukabeta kachidiilu kaMusumba waQuebec, awa antu adiña awunda hiyamwekeneña neyi akwakuleta yikonkojolaku. Manakwetu Boucher wadiña muntu wadizoza nawa wawunda wakulishileña chisaka chindi kufamu yindi chakadi kudiñija muyikonkojola nawa mpinji yikwawu wayileña mumbaka hakawalu kindi kakokeleña kaditemba kanyanya. Ilaña chisaka chindi chamweni makabi ashimwiniwu muyina tilakiti. Ñanji wasompeleña iwu muloña, wadiñi wahela aYinsahu, dichi wakaanini kwiteja wunsahu wamwekesheleña nawu Boucher wudana muloña. Ilaña wetejeli wunsahu washimwini nfulumendi wakwila nawu yina tilakiti yadiña nakuleta yikonkojola, dichi Boucher ateleleli kumwinka muloña. Dikwila nawu ñanji wetejeli nindi, muntu chashimunayi walala ateleleli kumwinka muloña. Aimé namwanindi Gisèle ayinkeli muloña wakwila nawu asañumwineña antu kudikaña nanfulumendi, Lucille wanyanya niyena amukasili mukaleya hamafuku ayedi. Amanakwetu atwalili iwu muloña kuChota Cheneni chamuCanada, nawa chota chetejeli kutiya awuna muloña.

14. Indi amanakwetu muQuebec elilidi hampinji yayikabishileñawu?

14 Hampinji yoyimu, amanakwetu niahela muQuebec amwekesheli wulobu nakutwalekahu kushimwina nsañu yaWanta hampinji yayikabishileñawu nikuyeta, nawa kakavulu mwafumineña yuma yayiwahi. Hayaaka yiwana yahitilihu kufuma hatachikiliwu kuzata kampeni yakuhana tilakiti mu 1946, nambalala yawaYinsahu muQuebec yavulili kufuma ha 300 nakushika ku 1,000! *

15, 16. (a) Chota Cheneni chamuCanada chasompeli ñahi muloña wenkeliwu chisaka chaBoucher? (b) Iku kufuukula kwaleñeleli amanakwetu niantu amakwawu kuhetelamu ñahi?

15 MuJune 1950, añanji 9 amuChota Cheneni chamuCanada, asompeli muloña waAimé Boucher. Chimwahitili tukweji 6, haDecember 18, 1950, Chota chatuyiñishili. Muloñadi? Manakwetu Glen How, ihaku wawaYinsahu, walumbulwili nindi Chota chetejeli wunsahu washimwiniwu aYinsaha wakwila nawu kusañumuna antu kulonda “adikañi nanfulumendi” kwaletaña ipumba nindombu. Ilaña, “muyina tilakiti himwadiña nsañu yakuleja antu nawu adikañi nanfulumendiku, akeñeleña hohu kushimuna yuma yamweneñawu.” Manakwetu How wabombelelihu nindi: “Nadimweneni Yehova chatukwashiliyi kushinda.” *

16 Kufuukula kwafuukwili Chota Cheneni kwamwekesheli hatooka to-o nawu Wanta waNzambi wunakushinda. Kwaleñeleli ajimi nyiloña 122 yayitwikiliwu aYinsahu muQuebec yakwila nawu asañumwineña antu kudikaña nanfulumendi. Munjila yikwawu, Chota chichafuukwila muniyi njila, chayili mukwila nawu antu amuCanada nimatuña acheñi adiña muchiyuulu chaBritain, ekalili akasunuka kuhosha kukala kwayakamishileña kutalisha hakuyuula kwanfulumendi. Iku kufuukula kwaleñeleñi antu amumachechi niamunfulumendi kuleka kulukuka aYinsahu jaYehova amuQuebec. *

Twalandishaña Nyikanda Tahindi Twashimwinaña Nsañu yaWanta waNzambi?

17. Nfulumendi jikwawu jafwilaña kulombola ñahi mudimu wetu wakushimwina?

17 Kufwana akwaKristu akusambila, ambuña aYehova makonu hiyekala ‘akwakulandisha izu daNzambiku.’ (Tañenu 2 Akorinda 2:17.) Hela chochu, nfulumendi jikwawu jafwilaña kutulombola kuhitila munshimbi jazatikaña munsañu jakulanda nakulandulula. Tushinshikenu hanyiloña yiyedi yasompeliwu muchota yamwekeshaña neyi chakwila aYinsahu jaYehova alandishaña nyikanda tahindi ekala akwakushimwina.

18, 19. Nfulumendi yamuDenmark yafwilileña ñahi kukañesha mudimu wakushimwina?

18 Denmark. HaOctober 1, 1932, nfulumendi yatuñili lushimbi lwakwila nawu hakwila muntu yalandishi nyikanda, chiña yekala napasi. Ilaña, amanakwetu hiyayili nakutambula pasiku. Ifuku dalondelelihu, akwakushimwina atanu ayili nakushimwina ifuku damukuma mumbaka yaRoskilde, yekala makilomita 30 kufuma kukabeta kakumujika kaCopenhagen, musumba weneni wanidi ituña. Chamanishiliwu kushimwina, atachikili kutonda mukwawu mukwakushimwina wejina daAugust Lehmann. Enjili nakwiluka nawu anamukasi muloña wakulandisha yuma chakadi pasi.

19 August Lehmann wayili kuchota haDecember 19, 1932. Walejeli chota nindi wendeleli antu nakuyinka nyikanda yashindamena haBayibolu ilaña wakaanini nindi walandishileña wanyi. Chota chetejeli mwahosheliyi. Chota chahosheli nawu: “Samuloña . . . wadikwashaña yomwenidi munsañu jamali, nawa [hanatambulihu] mali adi ejimaku dichi kwindi hadiñahu nayitoñojoka yakutambula mali kudi antuku, ilaña mali indi ejima anamani muloña wamudimu wunakuzatayi.” Chota chahakwililiku aYinsahu, nawa chasompeli nawu mudimu wazatileñayi Lehmann hitwatela kuwutena netu “hibizinisiku.” Hela chochu, ayilumbu awantu jaNzambi, emikili mushindu wakukañesha mudimu wakushimwina mwituña dejima. (Mas. 94:20) Ihaku wanfulumendi watwalili iwu muloña kuChota Cheneni Chanyiloña. Chumanyi cheliliwu amanakwetu?

20. Indi Chota Cheneni chamuDenmark chahakwili ñahi nawa amanakwetu niahela elilidi?

20 Mulungu wayileñawu nakusompa iwu muloña kuChota Cheneni, aYinsahu ejima muDenmark adikitili nankashi mumudimu wakushimwina. Chota Cheneni chabidikili mwafuukwiliwu Hachiyedi, October 3, 1933. Chetejeli mwasompeli chota chanyanya nawu August Lehmann hafumpili lushimbiku. Kwesekeja nachahakwili chota, aYinsahu atwalekelihu kushimwina chakadi kuyikañesha. Amanakwetu niahela adikitili chikupu mumudimu wakushimwina kulonda amusakilili Yehova hakuyikwasha kushinda iwu muloña. Kufuma tuhu hayina mpinji yayiyiñishiliwu muChota, amanakwetu muDenmark ashimwinaña chakadi kuyikañesha kudi nfulumendi.

A Yinsahu ahamuka amu Denmark muyaaka yamuma 1930

21, 22. Chota Cheneni chamu U.S. chahakwili ñahi muloña waManakwetu Murdock?

21 United States. HaMulungu, February 25, 1940, payiniya wejina daRobert Murdock , Jr., niakwawu aYinsahu 7 ayikwatili hampinji yadiñawu nakushimwina mumusumba waJeannette, wekala kwakwihi naPittsburgh, kuPennsylvania. Ayiweni namuloña wakuhana nyikanda chakadi pasi. Chayiliwu kuchota, Chota Cheneni chamu U.S. chetejeli kutiya iwu muloña.

22 HaMay 3, 1943, Chota Cheneni chabidikili mwahakwiliwu nawu aYinsahu ayiñili. Chota chahakwili nawu kutambula pasi hakuhana nyikanda yahoshaña hansañu yamuBayibolu hikwetejewa nanshimbi yetuñaku. Chota chahosheli nawu ilu lushimbi “lwakañeshaña antu kwikala akasunuka hakusoneka nikuhana nyikanda nawa lwayikañeshaña kwila yuma yakuhwelelawu.” Hakulumbulula chaleñeleli Chota kuhakula mwenimu, Ñaji William O. Douglas wahosheli nindi mudimu wazatañawu aYinsahu jaYehova “wabadika hakushimwina; wabadika hakuhana nyikanda yashindamena haBayibolu. Wabombelamu yuma yejimiyi.” Wahosheli cheñi nindi: “Wuswa wakuzata iyi nyidimu yamukwitiya atela kuwukiña neyi chakiñañawu wuswa wakudifukula mumachechi nikutañisha hakameña.”

23. Nyiloña yayiñiliwu muyaaka yamuma 1943 yalema ñahi kudi etu makonu?

23 Iwu muloña washindiliwu antu jaNzambi wadiña weneni chikupu. Hiwunsahu wakwila nawu twekala akwakushimwina nsañu yayiwahi bayi akwakuselujolaku. Hanidi ifuku mu 1943, aYinsahu jaYehova ayiñili nyiloña 12 hanyiloña 13 yadiña muChota Cheneni, kubombelahu nimuloña wamwinkeliwu Murdock, idi ifuku hitwamba kadivulamenaku. Iku kuhakula kwatukwashaña nimakonu muyota neyi ayilumbu jetu atachika cheñi kutukañesha kushimwina nsañu yaWanta kumaluña kwekalaña antu amavulu nikwitala-nikwitala.

“Nzambi Diyi Nyuuli Wutwatela Kwovwahila Bayi Antuku.”

24. Twelaña ñahi neyi nfulumendi yilekesha mudimu wetu wakushimwina?

24 Twahamekaña nankashi neyi nfulumendi yitwiteja kushimwina nsañu yaWanta chakadi kutukañesha. Ilaña neyi nfulumendi yilekesha mudimu wetu wakushimwina, twahimpaña njila jakushimwinamu nawa twatwalekañahu kuzata mudimu wetu munjila yinatwesheki. Kufwana apostolu, “Nzambi diyi nyuuli wutwatela kwovwahila bayi antuku.” (Yil. 5:29; Mat. 28:19, 20) Hampinji yoyimu, twaholokaña kuyota kulonda atwiteji kuzata nyidimu yetu. Talenu iyi yakutalilahu yiyedi.

25, 26. Yumanyi yamwekeni muNicaragua yatuleñeleli tuyi kuChota Cheneni, nawa mwafumini yumanyi?

25 Nicaragua. HaNovember 19, 1952, Donovan Munsterman mishonali nawa nkoñi wamutayi wayili kuKasanji kaMigilesheni mumusumba waManagua. Amulejeli kudimona naKapitawu Arnoldo García wadiña mukulumpi wawaMigilesheni. Kapitawu wamulejeli Donovan nindi aYinsahu jaYehova amuNicaragua “anayikaanishi kutwalekahu namudimu wawu wakushimwina nikutwala hambidi nyidimu yamukwitiya kwawu.” Donovan wenhwili nindi muloñadi, Kapitawu García wahosheli nindi aYinsahu atambula wanyi lusesa kunfulumendi lwakuzata mudimu wawu nawa ayinkeli muloña wakwikala akomyunisiti. Anyi atwinkeli iyi nyiloña? Akulumpi jaChechi yaKatolika.

Amanakwetu muNicaragua hampinji yalekesheliwu mudimu wawu

26 Chakadi kukwata kumatahu, Manakwetu Munsterman wasonekeli mukanda kumutayi waNfulumendi watalileña nsañu jaNsakililu nikudi Kajiñampata wejina daAnastasio Somoza García, ilaña hiyayikwashiliku. Dichi, amanakwetu ahimpili njila jakushimwinamu. Ashinkili Itala daWanta, atachikili kubulakena mumazanvu anyanya nawa alekeli kushimwina wunsahu wamumukwakwa, ilaña atwalekelihu kushimwina nsañu yaWanta. Hampinji yoyimu, ehwili Chota cheneni chamuNicaragua kulonda ayiteji kutwalekahu kushimwina. Yipapilu yansañu yashimwini kwejima iyi nsañu yakutulekesha kushimwina ninsañu yadiña mumukanda wasonekeliwu nawa Chota Cheneni chetejeli kusompa iwu muloña. Mwafumini yumanyi? HaJune 19, 1953, Chota Cheneni chashimwini chahakwiliwu muloña nakuyiyiñisha aYinsahu. Chota chawanini kwila nawu kuyikaanisha hikufumpa nshimbi yahosha hakwikala akasunuka kuhosha, wuswa wakufuukulahu nikumwekesha yuma yiwakuhwelela. Chota chashimwini cheñi nawu nfulumendi yaNicaragua yatela kutachika cheñi kutiyañana nawaYinsahu.

27. Muloñadi antu akuNicaragua chahayaminiwu hakumona Chota chichahakwili muloña, nawa amanakwetu amweni ñahi iku kushinda?

27 Antu akuNicaragua ahayamini hakumona Chota chinakuhakwilaku aYinsahu. Ilaña yaaka yakunyima, ikañesha dawakulumpi jamachechi daswejeli chakwila akwaChota ayitiyileña woma. Nawa, akulumpi jafulumendi niwena adiña nañovu nankashi chakwila Chota chayitiyililileña. Amanakwetu elukili chikupu nawu Mwanta wawu diwayikwashili kuyiña muloña dichi atwalekelihu kushimwina.—Yil. 1:8.

28, 29. Muyaaka yamuma 1980, mwituña daZaire mwamwekeni yumanyi?

28 Zaire. Muyaaka yamuma 1980, ituña daZaire dinakutenawu makonu nawu Democratic Republic of Congo mwadiña aYinsahu 35,000. Hakwila azati chiwahi nyidimu yaWanta yinakuyilaku hambidi, kasanji kamutayi katachikili kutuña kasanji kakwawu. MuDecember 1985, mumusumba waKinshasa, mwadiña kupompa kwaNyuza nawa antu akushika ku 32,000 kufuma kumatuña acheñi apompeli. Hela chochu, yuma yatachikili kuyikalila ambuña Yehova. Chumanyi chamwekeni?

29 Manakwetu Marcel Filteau, mishonali wakuQuebec, Canada, akabishiliwu muchiyuulu chaDuplessis, wazatililiku nimuZaire. Washimwini yuma yamwekeni nindi: “HaMarch 12, 1986, amanakwetu alombweleña atambwilili mukanda washimwini nawu mudimu wawaYinsahu jaYehova muZaire anawulekeshi.” Iwu mukanda awufwachikili kudi kajiña mpata Mobutu Sese Seko.

30. Kometi yaMutayi yateleleli kufuukula chumanyi chalema, nawa afuukwili kwila chumanyi?

30 Ifuku dalondelelihu chikuzulemba chetuña chabidikili nawu: “Twakayitiyahu cheñi wanyi aYinsahu jaYehova [muZaire].” Hohenohu atachikili kuyikabisha. Matala aWanta atachikili kuyihumona, amanakwetu adiña nakuyiyila yuma, kuyikwata, kuyisha mutuleya nikuyihumpula. A Yinsahu atwansi niwena ayishileña mutuleya. HaOctober 12, 1988, nfulumendi yatambwili yuma yamukuloñesha kwetu nawa amashidika atachikili kushakama hakasanji kamutayi. Amanakwetu alombweleña amusonekeleli Kajiña mpata Mobutu mukanda, ilaña wayakwili wanyi. Haniyi mpinji, Kometi yaMutayi yateleleli kufuukula chuma chalema dichi adihwili nawu “Tutwali muloña wetu kuChota Cheneni tahindi tuhembeleliku?” Timothy Holmes, wadiña mishonali nawa nloñeshi waKometi yaMutayi hayina mpinji, wahosheli nindi, “Twamulombeli Yehova kulonda yatwinki maana nikutulombola.” Hanyima yakulomba nikuhanjeka haniyi nsañu, kometi yafuukwili nawu hiyadiña mpinji yatelela kutwala muloña kuchota cheneniku. Ilaña, ashili muchima hakwakamena amanakwetu nikuwana njila jakuzatilamu mudimu wakushimwina.

“Hayina mpinji yitwalwishileña nachota twadimweneni Yehova chahimpiliyi yuma”

31, 32. Indi Chota Cheneni chamuZaire chahakwila ñahi, nawa chayikwashili ñahi amanakwetu?

31 Mwahitili yaaka yayivulu. Akehesheliku kuyikabisha aYinsahu nawa antu amunidi ituña ekalili akasunuka. Kometi yaMutayi yamweni nawu mpinji yinashiki yakutwala muloña kuChota Cheneni chamuZaire. Chamuzañalu, Chota Cheneni chetejeli kusompa iwu muloña. HaJanuary 8, 1993, mwahitili yaaka kwakwihi na 7 kufuma halekesheliwu mudimu wawaYinsahu, Chota chahakwili nawu nfulumendi yaluwañesheli hakulekesha aYinsahu kuzata mudimu wawu nawa chayitejeli kutachika kuzata. Toñojokenu chuma chadi kumwekana! Añanji ashili wumi wawu hakatoña hakukaana mwafuukwili kajiña mpata. Manakwetu Holmes wahosheli nindi, “Hayina mpinji yitwalwishileña nachota twadimweneni Yehova chahimpiliyi yuma.” (Dan. 2:21) Iku kushinda kwakolesheli chikuhwelelu chawamanakwetu. Elukili nawu, Mwanta Yesu walombweleña antu jindi kulonda eluki chiyatela kwilawu nimpinji yakwila mwenimu.

A Yinsahu mwituña daDemocratic Republic of Congo anazañalali muloña anakasunuki kudifukula kudi Yehova

32 Chayitejeliwu aYinsahu kutachika kuzata nyidimu yawu, kasanji kamutayi akitejeli kutambika amishonali, kutuña kasanji kamutayi kakaha, nikutambwila nyikanda yashindamena haBayibolu. * Wenowu muzañalu wukweti ambuña Nzambi mukaayi kejima hakumona Yehova chinakukiñayi antu jindi kuspiritu!—Isa. 52:10.

“Yehova Diyi Nkwashi Yami”

33. Chumanyi chitunadizili kuniyi nyiloña yantesha yitunahitilukumu?

33 Iyi nyiloña yitunahitulukimu yinakumwekesha nawu Yesu nakushikija chikaninu chindi chakwila nawu: “Ami nakayinka mazu nimaana owu akakañanyawu akwakudikaña nenu ejima kuyikaana hela kuyitaadika.” (Tañenu Luka 21:12-15.) Mpinji yikwawu, Yehova wasañumunaña antu makonu kwikala neyi Gamaleli kulonda yakiñi antu jindi hela kuleñela ansompeshi niamahaku ahamuka abuli kuheñesha wuñaji. Yehova nafwomoni yitwa yawantu atudimbululaña. (Tañenu Isaya 54:17.) Akwakudimbulula hiyanateli kukañesha mudimu waNzambiku.

34. Chumanyi chaleñelaña antu kuhayama nachitwashindaña nyiloña, nawa chumichi chamwekeshañadi? (Talenu cheñi chikasha chinakwila nawu “Nyiloña Yayiñawu Muyota Yamaneni Yaleñelaña Mudimu Wakushimwina Kuya Hambidi.”)

34 Chumanyi chaleñelaña antu kuhayama nachitwashindaña nyiloña? Toñojokenu hayumiyi: A Yinsahu jaYehova alema wanyi nawa hiyaluwañeshaña antuku. Twavotaña wanyi, hitwafwilaña kuzatila hamu nawakwajipolitiki hela kuyiluwañeshaku. Kubombelahu, chatutwalawu kuyota yamaneni atwimonaña nawu tudi “antu abulili kutaña.” (Yil. 4:13) Kuhosha hohu chalala, akwayota akweti iyena dantesha dakutuhakwilaku nyiloña kudi akwakunyi netu akweti ñovu mukwitiya niakwapolitiki. Hela chochu, kakavulu akwayota atuhakwilañaku. Nyiloña yitwashindaña yamwekeshaña nawu twendaña ‘naNzambi nawa adikunda hamu naKristu.’ (2 Kor. 2:17) Dichi twahoshaña neyi chahosheli kapostolu Pawulu nindi: “Yehova diyi nkwashi yami; hinukutiya womaku.”—Heb. 13:6.

^ para. 9 Iwu muloña waCantwell v. State of Connecticut, diwadiña watachi hanyiloña 43 yasompeliyi Manakwetu Hayden Covington muChota Cheneni chaU.S. hakuhakwilaku amanakwetu. Wafwili muchaaka cha 1978. Mwinikwindi Dorothy wudi nayaaka 90, wuchidi kuzata wupayiniya wampinji yejima.

^ para. 12 Iwu muloña washindameneni hanshimbi yatuñiliwu mu 1606. Ilu lushimbi lwaleñeleli ansompeshi kuwana muntu namuloña neyi amona nawu yuma yahosheliyi yaleteli yikonkojola hela chakwila wahosheli walala.

^ para. 14 Mu 1950, muQuebec mwadiña akwakushimwina ampinji yejima 164 kushilahu niantu 63 amanishili shikola yaGileyadi etejeli kuya nakuzatila kwacheñi hela chakwila kwadiña ikañesha chikupu.

^ para. 15 Manakwetu W. Glen How wadiña ihaku wahamuka nawa kufuma mu 1943 kushika mu 2003, wahakwililiku aYinsahu jaYehova nyiloña yayivulu muCanada nimatuña acheñi.

^ para. 16 Neyi munakukeña nsañu yayivulu yahosha haniwu muloña talenu chibaaba chinakwila nawu “The Battle Is Not Yours, but God’s” [“Njita hiyenuku, ilaña yaNzambi”] muAwake! yaApril 22, 2000, hamafu 18-24.

^ para. 32 Amashidika afumini hakasanji kamutayi; ilaña amanakwetu atuñili kasanji kakwawu kwiluña dacheñi.