1-3. (a) Ang’o momiyo chuny Paulo chandore ahinya ka en Athens? (b) Ang’o ma wanyalo puonjore ka wanono ranyisi mar Paulo?

 CHUNY Paulo chandore ahinya. En e taon mar Athens, e piny Grik, kama Socrates, Plato, kod Aristotle ne opuonjoe. Athens en taon ma ji oheroe weche mag lemo. Kamoro amora ma Paulo ng’iyo opong’ gi nyiseche mopogore opogore, bed ni en hekalu, kuonde ma ji yueyoe, kata mana nderni nikech Jo-Athens lamo nyiseche mang’eny. Paulo ong’eyo paro ma Jehova Nyasaye madier nigo e wi lamo nyiseche manono. (Wuok 20:4, 5) Jaoteno osin ahinya gi nyiseche manono mana kaka Jehova be osin kodgi!

² Gik ma Paulo neno sama odonjo e chiro mako dhoge. Kido mang’eny mag nyasaye miluongo ni Herme ochan yo nyandwat mar rangach maduong’ midonjogo e chiro. Chiro opong’ gi kuonde ma ji lamoe nyiseche manono. Ere kaka jaote ma jakindano ne dhi lendo ne joma lamo nyiseche manonogo? Be ne odhi bedo gi ritruok kendo wuoyo e wi weche ma ne ok dhi kelo ywaruok e kindgi? Be ne nitie ng’ato ang’ata ma ne odhi konyo mondo omany Nyasaye madier kendo oyude?

³ Twak ma ne Paulo ogolo ne Jo-Athens ma ne gin joma osomo ma yudore e Tich Joote 17:22-31, en ranyisi maber mar ng’at mong’eyo wuoyo kendo ma tiyo gi rieko kod lony. Ka wanono ranyisi mar Paulo, wanyalo puonjre gik mang’eny ma wanyalo timo, mondo wawuo e wi gik ma wawinjoree gi jowinjowa kendo konyogi mondo gipar matut.

4, 5. Paulo ne lendo kanye e taon mar Athens, to gin jomage ma ne olendonegi?

⁴ Paulo nolimo taon mar Athens ka en e wuodhe mar ariyo mar misonari, machiegni gi higa mar 50 B.K. a Sama Paulo ne rito Sila kod Timotheo mondo gichop ka gia Beria, nodonjo “e sunagogi mochako wuoyo gi Jo-Yahudi,” mana kaka nojatimo. Bende, ne odhi “e chirni,” kama ne  onyalo yudoe Jo-Athens ma ne ok gin Jo-Yahudi. (Tich 17:17) Chiro mar Jo-Athens ne ni yo nyandwat mar Akropolis, kendo ne okwako kama nyalo romo eka 12 kata mokalo kanyo. Chirono ne ok en mana kar uso gi ng’iepo kende; ne en kama jo taondno ne yueyoe. Buk moro wacho ni chirono ne en “kama ji ne lokoe ohala, kendo weche siasa kod timbe mag oganda ne opong’e.” Jo-Athens nohero chokore kanyo mondo gigo mbaka e wi weche mag ngima.

⁵ Paulo noromo gi joma ne ok dwar winje e chiro. Moko kuomgi ne gin Jo-Epikuro kod Jo-Stoiko, ma ne oyie kuom puonj moko ariyo mopogore. b Jo-Epikuro noyie ni ngima nochakore achaka kende. Ne gin gi paro ma kama e wi ngima: “Onge tiende luoro Nyasaye; Onge lit ma ng’ato winjo sama otho; Ber nyalo betie; Inyalo nano sama itimoni gik maricho.” Jo-Stoiko to ne oketo pachgi kuom puonj mag dhano kendo ne ok giyie ni Nyasaye nitie. Jo-Epikuro kod Jo-Stoiko ne ok oyie kuom chier ma jopuonjre Kristo ne puonjo. Nenore maler ni paro ma grube ariyogi ne nigo, ne ok winjre gi adiera makare mag Jokristo ma Paulo ne lando.

6, 7. Jo-Grik ma osomo ne neno nade puonj mag Paulo, to ere kaka wanyalo romo gi wach ma kamano e kindewagi?

⁶ Jo-Grik ma osomo ne orwako nade wach ma Paulo ne lando? Moko ne luongo Paulo ni ‘jawach thore.’ (Weche mag timo nonro e Tich 17:18, nwtsty-E.) Kowuoyo e wi wach ma yudore e dho Grik motigo e ndikono ni ‘jawach thore’, jasomo moro wacho niya: “Mokwongo kwongo, wachno ne itiyogo ka iwuoyo kuom winyo moro matin ma ne fuyo ka kwanyo chiemo, kae to bang’e nochak ti gi wachno kiwuoyo kuom joma ne dhi e chiro mondo gikwany chiemo kata gik mamoko mowit. Bende, nochak ti gi wachno kiwuoyo kuom ng’ato ang’ata ma ne fwambo weche ka gi kacha, to ahinya ahinya ng’at ma ne ok winj tiend weche mofwambogo e yo maber.” Chal ka gima joma osomogo ne wacho ni Paulo en ng’at mofuwo kendo ma nwoyo mana gik ma jomoko osewacho. Kata kamano, mana kaka wabiro neno, Paulo ne ok odewo ayany ma ne jogo yanyego.

⁷ Mago e gik ma ji timo e kindegi bende. Nikech wan Joneno mag Jehova, ji osebedo ka yanyowa nikech gik ma wayiego manie Muma. Kuom ranyisi, jomoko puonjoga ni gik moko nosieko kendgi kendo ni ka in ng’at mariek adier, onego bed ni iyie gi puonjno. Chal ka gima giwacho ni joma otamre yie gi puonjno gin joma ofuwo. Joma kamago dwaro ni ji onewa kaka joma ofuwo ma ‘fwambo weche ka gi kacha’ sama wapuonjogi gima Muma wacho, kod gik ma nyiso maler ni ne ochue gik moko. Kata kamano, wechegigo ok nyos chunywa. Kar mano, walero gi chir ni Jehova Nyasaye ma en Jachuech mariek, e ma ne ochueyo pinyni.​—Fwe. 4:11.

8. (a) Moko kuom joma ne owinjo Paulo ka lendo ne nigi paro mane? (b) Dibed ni ang’o momiyo ne oter Paulo Areopago? (Ne weche moler piny e ite mar 142.)

⁸ Nitie jomamoko ma bende ne owinjo ka Paulo lendo e chiro to ne gin gi paro mopogore. Ne giwacho niya: “Ochal ka jayal wach nyiseche ma welo.”  (Tich 17:18) Be en adier ni Paulo ne puonjo Jo-Athens nyiseche ma welo? Mae ne en wach mapek nikech ochal gi achiel kuom weche ma ne odonjnego Socrates e kot higni miche mokalo mi ong’adne buch tho. Ok kawwa gi wuoro ni ne oter Paulo Areopago mondo oler maber puonj ma Jo-Athens ne neno ni gin puonj manyien. c Ere kaka Paulo ne dhi siro gik ma ne owacho ne joma ok nong’eyo weche manie Ndiko?

9-11. (a) Ere kaka Paulo ne otiyo gi weche ma ok kel ywaruok mondo oyud kaka onyalo chako lendo ne jowinjone? (b) Ere kaka wanyalo luwo ranyisi mar Paulo e tijwa mar lendo?

⁹ Ng’e ni chuny Paulo nochandore ahinya nikech lamo mar sanamu ma ne nie alworano. Kar wuoknegi mager nikech timno, ne ohore kodgi. Ne otiyo gi rieko mang’eny mondo ochak wuoyo kodgi e weche ma ne giwinjoree kendo  oywagi. Nochako kowacho niya: “Jo-Athens, aneno ni e gik moko duto, nenore ni umiyo nyiseche luor ahinya moloyo kaka jomamoko timo.” (Tich 17:22) Ne chal ka gima Paulo wachonegi niya: ‘Aneno ni uhero lemo ahinya.’ Paulo notiyo gi rieko mi opwoyogi nikech ne gihero weche mag lamo. Nong’eyo ni moko kuom joma ne osewuond gi puonj mag miriambo ne nyalo rwako adiera. Paulo nong’eyo ni kata en bende kinde moko ‘ne otimo gik moko ka okia, kendo ne oonge gi yie.’​—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Bang’ keto mise maber mar chako mbaka, Paulo nowuoyo e wi gik ma ne oneno ma ne nyiso ni Jo-Athens ne ohero weche lamo. Kuom ranyisi, ne gin gi kendo moro mar misango ma ne gigero ne “Nyasaye ma Ok Ong’e.” Kaluwore gi buk moro, “Jo-Grik kod jomamoko ne geroga kendo mag misengni moko ne ‘nyiseche ma ok ong’e’ nikech ne giluor ni dipo ka nyisechego ochwanyore ka ok gilamogi.” Kuom bedo gi kendo ma kamano, Jo-Athens ne nyiso ni giyie ni nitie Nyasaye ma ok ging’eyo. Paulo notiyo gi kendono kaka mise mar landonegi wach maber. Nolero kama: “Nyasaye ma ulamo ma ok ung’eyono, e ma sani ayalonu wachne.” (Tich 17:23) Paulo nowuoyo kodgi e yo mamuol, to mano e momiyo ne ochopo e chunygi. Ne ok olandnegi nyasaye ma wendo kaka jomoko ne osedonjone. Ne owuoyo kodgi e wi Nyasaye ma ok ging’eyo, ma en Nyasaye madier.

¹¹ Ere kaka wanyalo luwo ranyisi mar Paulo e tijwa mar lendo? Wanyalo neno gik ma nyiso ni ng’ato okawo weche Nyasaye gi pek. Kuom ranyisi, wanyalo neno gik ma orwako, moketo e ode, kata manie dalane. Wanyalo nyise ni: ‘Aneno ka in ng’at mohero Nyasaye. Nagombo wuoyo gi ng’at ma ohero Nyasaye kaka in.’ Sama wapwoyo ng’ato ka wanyise kaka ohero Nyasaye, mano nyalo konyowa chako goyo mbaka kode e weche ma ok bi kelo ywaruok e kindwa kode. Ng’e ni ok wadwar ng’ado ne ji bura motelo nikech din margi kata gik ma giyiego. Nitie Jokristo wetewa moko ma chon ne omakore matek gi puonj mag dinde mag miriambo.

12. Ere kaka Paulo notimo lokruok e yo ma ne opuonjogo mondo ochop e chuny jowinjone?

¹² Paulo ne oseyudo weche ma ne nyalo moro jowinjone, kata kamano, be ne onyalo dhi nyime lendo kotiyo gi wechego? Nikech nong’eyo ni jowinjone ne gin joma olony gi puonj mag Jo-Grik kendo ne ok ging’eyo weche manie Ndiko, ne otiyo gi yore mopogore opogore mondo ochop e chunygi. Mokwongo, nowuoyo e wi puonj manie Muma ma ok owacho achiel kachiel kama wechego ne wuokie. Mar ariyo, ne onyiso ni ong’eyo chal mar jowinjone kendo en be noketore e chal margi. Samoro notimo kamano kotiyo gi weche kaka “kodwa” gi “wan.” Mar adek, notiyo gi weche mowuok e buge mag Jo-Grik mondo onyis ni moko kuom gik ma nopuonjo ne yudore e bugegi. We wanon ane twak ma ne Paulo ogolo. Gin adiera mage madongo ma ne opuonjo e wi Nyasaye ma ne Jo-Athens ok ong’eyono?

13. Ang’o ma ne Paulo owacho e wi kaka piny gi polo ne ochakore, to weche ma ne owachogo ne onego omi jowinjone ofweny adiera mane?

 ¹³ Nyasaye nochueyo piny gi polo. Paulo nowacho niya: “Nyasaye ma nochueyo piny kod gik moko duto manie iye, ok dag ei hekalu molos gi lwet dhano.” d (Tich 17:24) Ne ochue piny gi polo, to ne ok gisieko kendgi. Nyasaye madier e ma nochueyo gik moko duto. (Zab. 146:6) Wuon Loch duto kendo Ruodh polo gi piny ok nyal romo e hekalu moger gi lwet dhano. Opogore gi nyasaye miluongo ni Athena kata nyiseche mamoko ma humbgi ne otenore kuom hekalu, ute mag lamo, kata kendo mag misengni ma nogernegi. (1 Ruo. 8:27) Gima Paulo ne temo wacho ne winjore maler: Nyasaye madier en Nyasaye maduong’ moloyo sanamu moro amora molos gi lwet dhano ma nyalo yudore e hekalu.​—Isa. 40:18-26.

14. Ere kaka Paulo nonyiso ni onge kony moro amora ma Nyasaye nyalo dwaro kuom dhano?

¹⁴ Nyasaye nyalo timo gimoro amora kata ka dhano ok okonye. Joma ne lamo sanamu ne rwakone sanamugo lewni ma nengogi tek. Bende, ne gikelonegiga gik mimadho, chiemo, kod mich ma nengogi tek, ka gima gigo ne nyalo konyo sanamugo! Kata kamano, nyalo bedo ni moko kuom joma ne olony gi puonj mag Jo-Grik ma ne winjo Paulo ne neno ni onge kony moro amora ma nyasaye nyalo dwaro kuom dhano. Ka en kamano, onge kiawa ni ne giyie gi weche ma Paulo nowacho ni Nyasaye ‘ok nyal kony gi lwet dhano ka gima ochando gimoro.’ Kuom adier, onge gima ochue ma dhano nyalo miyo Jachuech! Kar mano, Nyasaye e ma miyo dhano gik ma dwarore kaka “ngima, gi muya, kod gik moko duto,” moriwo chieng’, koth, kod lowo ma nyago chiemo. (Tich 17:25; Cha. 2:7) Omiyo, Nyasaye ma e Jachiw gik moko duto, nyalo timo gimoro amora kata ka dhano ok okonye, nimar dhano yudo gik moko duto kowuok kuome.

15. Ang’o ma Paulo nowacho e wi paro ma Jo-Athens ne nigo ni gibeyo moloyo jomamoko ok gin Jo-Grik, to en puonj mane maduong’ ma wayudo kuom ranyisino?

 ¹⁵ Nyasaye e ma ne ochueyo dhano. Jo-Athens ne neno ni gin jonyadhi moloyo jomamoko ma ok gin Jo-Grik. Kata kamano, sunga ma ji bedogo nikech piny ma giwuokie kata pien dendgi ok luwre gi puonj mag Muma. (Rap. 10:17) Paulo notiyo gi rieko kod lony sama ne owuoyo e wi wach ma ne nyalo kelo ywaruokno. Nyaka bed ni jowinjone ne oparo matut sama ne owacho ni, “[Nyasaye] noloso ogendni duto koa kuom ng’ato achiel.” (Tich 17:26) Ne owuoyo kuom weche ma yudore e bug Chakruok ma wuoyo e wi Adam, ma ogendni duto ne owuok kuome. (Cha. 1:26-28) Nikech oganda dhano duto owuok kuom kwaro achiel, onge oganda kata piny ma oloyo machielo. Omiyo, nyaka bed ni joma ne winjo Paulo ne ofwenyo adierano. Ranyisino puonjowa wach moro maduong’. Kata obedo ni wadwaro tiyo gi rieko kendo ok wadwar yware gi ji sama walendo, ok wabi weyo nyisogi adiera mag Muma mana ni mondo kik wachwanygi.

16. Dwach Nyasaye ne dhano en ang’o?

¹⁶ Nyasaye ne dwaro ni dhano obed gi winjruok maber kode. Kata obedo ni joma ne olony gi puonj mag dhano ma ne nie kind joma ne winjo Paulo ne oseyware e wi gimomiyo Nyasaye ne ochueyo dhano, ne ok ginyal lero wachno e yo ma winjore maler. Kata kamano, Paulo ne olero gimomiyo Nyasaye ne ochueyo dhano ma en ni “mondo gimany Nyasaye mi giyude, kata obedo ni kuom adier ok en mabor gi ng’ato ka ng’ato kuomwa.” (Tich 17:27) Wanyalo ng’eyo Nyasaye ma Jo-Athens ne ok ong’eyo, nikech ok obor gi joma manye gadier kendo ma dwaro puonjore wechene. (Zab. 145:18) Ne ni Paulo wacho ni “ng’ato ka ng’ato kuomwa,” ma nyiso ni en bende ne okwanore e kind joma ne onego ‘omany’ Nyasaye.

17, 18. Ang’o momiyo dhano onego osud machiegni gi Nyasaye, to ang’o ma wanyalo puonjore e yo ma Paulo notemo chopogo e chuny jowinjone?

 ¹⁷ Dhano onego osud machiegni gi Nyasaye. Paulo nowacho ni Nyasaye e momiyo, “wangima, wawuotho, kendo wantiere.” Josomo moko wacho ni Paulo ne tiyo gi weche mag Epimenides, ma ne en Ja-Krete ma jandik wer e higni mag 500 K.K.P. Bende, ne “en ng’at mong’ere kodok korka din mag Jo-Athens.” Paulo nonyiso gimachielo monego omi dhano osud machiegni gi Nyasaye. Nondiko kama: “Mana kaka moko kuom jou ma jondik-wende osewacho niya, ‘Nikech wan bende wan nyithinde.’” (Tich 17:28) Dhano onego ong’e ni gin nyithind Nyasaye, nimar Nyasaye nochueyo ng’ato achiel ma ne onyuolo dhano duto. Paulo notiyo gi rieko kuom tiyo achiel kachiel gi weche ma ne yudore e buge Jo-Grik mondo oywa jowinjone ma onge kiawa ni ne ogeno wechego. e Wanyalo luwo ranyisi mar Paulo ka kinde moko watiyo gi weche mag histori, weche ma yudore e encyclopedia, kata weche mamoko mopwodh. Kuom ranyisi, tiyo gi weche mopwodh ma jomamoko nowacho, nyalo konyo ng’at ma ok Janeno mondo ong’e kaka nyasi kata timbe moko mag dinde mag miriambo nochakore.

¹⁸ Chop sani, Paulo osepuonjo adiera moko madongo e wi Nyasaye kotiyo gi rieko mondo oket weche e yo ma donjo ne jowinjo mage. Ang’o ma ne jaoteno dwaro ni jowinjone ma Jo-Athens otim gi puonj madongo ma ne osemiyogi? Ne ok odigni, to ne onyisogi achiel kachiel gima ne onego gitim kaka ne odhi nyime wuoyo kodgi.

19, 20. (a) Paulo notiyo nade gi rieko mondo onyis ni lamo sanamu molos gi lwet dhano en tim fuwo? (b) Joma ne winjo Paulo ne onego okaw okang’ mane?

¹⁹ Paulo noikore jiwo jowinjone mondo gikaw okang’. Kotiyo gi weche mowuok e buge mag Jo-Grik ma ne osewacho motelo, nomedo niya: “Kuom mano, nikech wan nyithind Nyasaye, ok onego wapar ni Nyasaye chal gi dhahabu, kata fedha, kata kite, kendo ni ochal gi gima opa gi riekni mag dhano.” (Tich 17:29) Ka kuom adier Nyasaye e ma ochueyo dhano, ere kaka Nyasaye nyalo bedo e kit sanamu ma dhano e ma oloso? Nikech Paulo notiyo gi rieko e yo ma ne opuonjogo, nonyiso maler kaka lamo sanamu ma dhano oloso en tim fuwo. (Zab. 115:4-8; Isa. 44:9-20) Kuom wacho ni “ok onego wapar ni,” Paulo noketore e chal mar jowinjone mondo weche ma ne onyisogi kik donjnegi malit.

²⁰ Jaote Paulo ne onyiso maler ni nitie okang’ ma ne dwarore ni ji okaw ka nowacho niya: “Nyasaye ok osedewo ndalo kaka mago ma ji ne ok ong’eye. To sani koro olando ne ji duto kamoro amora ni onego gilok chunygi.” (Tich 17:30) Nenore ni moko kuom joma ne winjo Paulo nobwok ahinya ka ne giwinjo ka owacho ni dwarore ni gilok chunygi. Kata kamano, weche ma nowacho ne nyiso maler ni Nyasaye e ma ne omiyogi ngima kendo ne gin gi ting’ mar timo  dwache. Ne dwarore ni gimany Nyasaye, gipuonjre adiera ma Muma wacho kuome, kendo dak kaluwore gi adierano. Mano nyiso ni Jo-Athens nonego ong’e ni lamo sanamu en richo kendo were gi richono chuth.

21, 22. Paulo notieko twage gi weche mage, to wechenego miyowa geno mane?

²¹ Paulo notieko twage ka owacho niya: “[Nyasaye] oseyango odiechieng’ mobiro ng’adoe bura makare ne piny kotiyo gi jal moro moseketo, kendo kuom chiero jalo, osechiwo ne ji duto gima nyiso ni mano biro timore.” (Tich 17:31) Chieng’ Bura mokayo machiegni onego ochwalwa mondo wamany Nyasaye madier mi wayude! Paulo ne ok owacho nying Jang’ad Bura ma noseyier. Kar mano, nowacho wach moro makende e wi Jang’ad burano. Nowacho niya: Nodak kaka dhano e piny, notho, kendo Nyasaye nochiere a kuom joma otho!

²² Weche ma ne otiekogo puonjowa gik mang’eny e kindegi. Wang’eyo ni Jang’ad Bura ma Nyasaye oyiero en Yesu Kristo ma nosechier. (Joh. 5:22) Wang’eyo bende ni Chieng’ Bura biro bedo higni aluf achiel kendo omedo kayo machiegni. (Fwe. 20:4, 6) Ok waluoro Chieng’ Bura nikech wang’eyo ni obiro kelo gueth mokalo apima ne joma ibiro ng’adnegi bura ni gin joma kare. Chier mar Yesu Kristo konyowa bedo gadier ni geno maber ma wan-go mar kinde mabiro nochop kare!

23. Ere kaka ji norwako weche ma ne Paulo owacho?

²³ Ji norwako weche Paulo e yore mopogore opogore. “Jomoko nochako jaro wachno” ka ne giwinjo wach chier. Moko to ne ok ojaro wachno en mana ni ne ok gidwar kawo okang’ moro amora. Ne giwacho niya: “Wabiro winji ane kendo kuom wachni.” (Tich 17:32) Kata kamano, nitie joma norwako wachno. Ndiko wacho niya: “Jomoko noriwore kode mi girwako yie. Moko kuomgi ne gin, Dionusio ma ne en jang’ad bura e od ng’ado bura ma Areopago, gi dhako moro ma nyinge Damar, kod jomamoko bende.” (Tich 17:34) Wan bende gima kamano timorenwaga sama wadhi lendo. Jomoko nyalo jarowa, ka jomoko to rwakowa to ok giikore kawo okang’ moro amora. Kata kamano, wabedoga mamor ahinya sama moko kuomgi orwako wach Pinyruoth mi gibedo jotich Jehova.

24. Ang’o ma wanyalo puonjore e wi twak ma ne Paulo ogolo ka ne en Areopago?

²⁴ Ka waparo matut weche Paulo, wanyalo puonjore kaka wanyalo chano wechewa e yo maber, kaka wanyalo wuoyo e yo ma nyalo miyo ng’ato okaw okang’, kod kaka wanyalo timo lokruok kaluwore gi chal mar joma walendonegi. E wi mano, wanyalo puonjore bedo joma hore kendo ma tiyo gi rieko sama walendo ne joma puonj mag dinde mag miriambo odino wengegi. Bende, wanyalo puonjore wach maduong’ni: Ok onego wambek adiera mondo wamor joma winjowa. Ka waluwo ranyisi mar jaote Paulo, wanyalo bedo jopuonj molony e tij lendo. E wi mago, jorit kanyakla bende nyalo bedo jopuonj molony. Omiyo, wabiro bedo moikore konyo ji mondo “gimany Nyasaye mi giyude.”​—Tich 17:27.