1-3. (a) Ler ane gik ma ne otimore e otieno ma Yutiko ne othoe. (b) Paulo notimo ang’o, to gima notimono nyiso ang’o kuome?

 PAULO ochokore gi ji mang’eny e od gorofa moro e taon mar Troa. Owuoyo gi owete gi nyimine kuom kinde malach, nikech mae e odhiambo mogik mobedogo kanyachiel kodgi. Koro en sa auchiel motieno. Nitie teyni mogwaro ma liel e odno, ma miyo odno bedo maliet kendo otimo yiro. Rawera moro ma nyinge Yutiko obedo e dirisa. Sama Paulo wuoyo, nindo kwanyo Yutiko kendo olwar piny koa e gorofa mar adek!

² Nyalo bedo ni Luka ma en laktar en achiel kuom joma kwongo wuok oko mondo ong’i rawerano. En mana ni ne “giyude kosetho.” (Tich 20:9) Kata kamano, hono moro timore. Paulo kulore kuom rawerano kae to onyiso oganda niya: “Kik chunyu chandre, nikech ongima.” Paulo nochiero Yutiko mobedo mangima!​—Tich 20:10.

³ Gima ne otimoreno ne onyiso teko mar roho maler mar Nyasaye. Ne ok nyal wach ni Paulo e ma nomiyo Yutiko otho. Kata kamano, ne ok odwar ni tho mar rawerano oketh kata ochoch romo ma ne gintieno kata omi ng’ato ochwanyre nikech wach Nyasaye. Nikech Paulo nochiero Yutiko, nohoyo ogandano kendo ne omiyo gibedo gi siso mar dhi nyime lando wach maber. Nenore maler ni Paulo nokawo mapek ngima mar jomoko. Mano paronwa weche ma nowacho niya: “Aler kuom remb ji duto.” (Tich 20:26) Wane ane kaka ranyisi mar Paulo nyalo konyowa e wachno.

4. En ang’o ma notimore ma ne both ka onego Paulo?

⁴ Mana kaka ne waneno e sula mokalo, Paulo ne both kotho. Nitie tungni ma ne omuoch ka ne olendo Efeso. Jotheth ma ohandgi ne otenore kuom lamo mar Artemi e ma ne okelo tungnigo! Tich Joote 20:1  wacho ni, “ka kokono nosedok chien, Paulo noluongo jopuonjre ire, kendo bang’ jiwogi, ne ogoyonegi oriti kae odhi Makedonia.”

5, 6. (a) Nyalo bedo ni Paulo nobedo Makedonia kuom kinde ma romo nade, to ang’o ma ne otimo ne owete? (b) Paulo ne neno nade Jokristo wetene?

⁵ Ka ne Paulo dhi Makedonia, nolor e dho wath ma Troa kendo nobedo kuno kuom kinde. Paulo ne ogeno ni Tito ma ne oyudo oor Korintho ne dhi riwore kode kuno. (2 Kor. 2:12, 13) Kata kamano, ka Paulo nofwenyo ni Tito ne ok dhi biro, nodhi Makedonia kendo nyaka bed ni nobedo kuno kuom higa achiel kama “kojiwo jo ma ne ni kuondego gi weche mang’eny.” a (Tich 20:2) Gikone Tito noriwore gi Paulo Makedonia, kendo ne okelone wach maber e wi kaka Jo-Korintho ne orwako barua mokwongo ma ne ondikonegi. (2 Kor. 7:5-7) Mano nomiyo Paulo ondikonegi barua machielo, ma sani waluongo ni 2 Jo-Korintho.

⁶ Sama Luka wuoyo e wi limbe ma ne Paulo otimo ne owete ma Efeso kod Makedonia, notiyo gi wach mar “jiwo.” Wachno nyiso maler yo ma Paulo ne nenogo Jokristo wetene! Mopogore gi Jo-Farisai ma ne ochayo ji, Paulo ne neno rombe kaka jotich wetene. (Joh. 7:47-49; 1 Kor. 3:9) Mano e kaka  Paulo ne nenogi kata mana e kinde ma ne dwarore ni omigi siem mager.​—2 Kor. 2:4.

7. Ere kaka jorit ma Jokristo nyalo luwo ranyisi mar Paulo?

⁷ E kindegi, jodong-kanyakla kod jorit-alwora temoga ahinya mondo giluw ranyisi mar Paulo. Kata mana sama gichiwo siem, dwachgi maduong’ en jiwo joma dwaro kony. Joritgo temoga ahinya jiwo jomamoko kar kwedogi. Jarit-alwora moro molony nowacho niya: “Owete gi nyimine dwaroga ni gitim gik makare, kata kamano, kinde moko chunygi nyosorega, gibedoga gi luoro moko, kendo giwinjoga ni gionge gi teko mar konyore giwegi.” Jorit nyalo jiwo owete gi nyimine manie chal kaka mago.​—Hib. 12:12, 13.

8, 9. (a) Ang’o ma ne ochocho wuodh Paulo mar dhi Siria? (b) Ang’o momiyo Jo-Yahudi ne osin gi Paulo?

⁸ Bang’ wuok Makedonia, Paulo nodhi Korintho. b Ka ne osetieko dweche adek kuno, nogombo dhi Kenkrea, kama ne ochano idhoe yie ma dhi Siria. Kowuok kuno, koro ne onyalo dhi nyaka Jerusalem kendo tero chiwo mag kony ne owete ma ne ochando ma ne ni kuno. c (Tich 24:17; Rumi 15:25, 26) Kata kamano, chenro mar Paulo nolokore apoya nono. Tich Joote 20:3 wacho niya: “Jo-Yahudi ne chano mar nege”!

⁹ Ok kawwa gi wuoro ni Jo-Yahudi ne osin gi Paulo, nikech ne ginene kaka ng’at ma ong’anyo. Motelo ne mae, wach maber ma nolando nomiyo Krispo, ma ne en jatelo e sunagogi ma Korintho, obedo Jakristo. (Tich 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Kinde machielo, Jo-Yahudi ma ne ni Korintho nodonjo ne Paulo e nyim Galio, jatelo ma Akaya. Kata kamano, Galio nowito oko wach ma ne odonjnego Paulo to mano nomiyo mirima omako joma ne odonjo ne Paulo. (Tich 18:12-17) Samoro Jo-Yahudi ma ne ni Korintho ne ong’eyo kata ne paro ni Paulo ne dhi wuok Kenkrea mapiyo, omiyo ne gichano mar nege. Ang’o ma Paulo ne dhi timo?

10. Be bedo ni Paulo ne ok dwar dhi Kenkrea ne nyiso ni en ng’at maluor? Ler ane.

¹⁰ Mondo orit ngimane kod chiwo ma ne oket e lwete, Paulo nong’ado mar dok luwo Makedonia kar luwo Kenkrea. Kuom adier, wuotho gi tiende ne nyalo kelone hinyruok mang’eny kopim gi idho meli. Jokuoge ne monjoga jowuoth e nderni machon. Kata mana otende ma ji ne nindoe bende ne onge arita maber. Kata kamano, Paulo ne neno ni chandruoge ma ne onyalo yudo e yo ne berber kopim gi chandruok ma ne odhi romogo Kenkrea.  Gima ber en ni ne ok odhi wuotho kende. E wuodhe mar misonarino, Paulo ne nigi jowuoth wetene ma gin Aristarko, Gayo, Sekundo, Sopater, Timotheo, Trofimo, kod Tukiko.​—Tich 20:3, 4.

11. Ere kaka Jokristo ma kindegi kawoga okenge mowinjore mondo kik giyud hinyruok, to Yesu noketonwa ranyisi mane e wi wachno?

¹¹ Mana kaka Paulo, Jokristo ma kindegi bende timo duto ma ginyalo mondo girit ngimagi sama gin e tij lendo. E alwora moko, giwuothoga e grube kata ji ariyo, kar wuotho ng’ato achiel. To nade kodok korka wach sand? Jokristo ong’eyo ni sand en gima nyaka giyudi. (Joh. 15:20; 2 Tim. 3:12) Kata kamano, ok gitim gik ma nyalo miyo giyud hinyruok ma ok ochuno. Ne ane ranyisi mar Yesu. Kinde moro, ka jo akwede ma ne ni Jerusalem ne dwaro goye gi kite, “Yesu nopondo, mi nowuok oko mar hekalu.” (Joh. 8:59) Bang’e, ka Jo-Yahudi ne chano nege, “Yesu koro ne ok wuoth e lela e kind Jo-Yahudi. Noa kanyo modhi e alwora machiegni gi thim.” (Joh. 11:54) Yesu ne okawo okenge mowinjore ma ne nyalo miyo kik oyud hinyruok, tek mana ni okengego ne ok gwenyre gi gima Nyasaye ne dwaro ni otim. Jokristo ma kindegi bende timoga kamano.​—Mat. 10:16.

12, 13. (a) Kanyakla ne owinjo nade ka ne ochier Yutiko? (b) En geno mane manie Muma ma hoyoga chuny joma oselalo jowetegi e tho?

¹² Paulo gi jowetene ne odhi Makedonia kanyachiel, kata kamano, gikone ne gidhi kuonde mopogore opogore. Nenore ni bang’e ne giromo Troa kendo. d Ndiko wacho niya: “Ne wachopo irgi Troa bang’ ndalo abich.” e (Tich 20:6) Kae e kama ne ochierie rawera ma iluongo ni Yutiko, mana kaka ne waseneno e chak sulani. Par ane kaka owete ne owinjo ka ne gineno ka ochier Yutiko! Ndiko wacho ni gima ne otimoreno “ne ohoyo chunygi ahinya.”​—Tich 20:12.

¹³ En adier ni honni kaka mago ok timre e ndalowagi. Kata kamano, geno ma Muma chiwo e wi chier ‘hoyo ahinya chuny’ joma oselalo jowetegi e tho. (Joh. 5:28, 29) Par wachni: Nikech Yutiko ne en dhano morem, bang’e ne otho kendo. (Rumi 6:23) Kata kamano, joma ibiro chier e piny manyien mar Nyasaye nigi geno mar dak nyaka chieng’! Bende, joma ibiro chier mondo odhi oloch gi Yesu e polo, ibiro mi del ma ok nyal tho kendo. (1 Kor. 15:51-53) Jokristo duto ma kindegi, bed ni gin Jokristo mowal kata “rombe mamoko,” nigi geno mar chier ma ‘hoyo chunygi ahinya.’​—Joh. 10:16.

14. Ang’o ma ne Paulo onyiso jodong-kanyakla ma Efeso ka ne oromo kodgi Mileto?

¹⁴ Paulo gi jowetene nowuotho koa Troa nyaka Asos, kae to gidhi Mitulene, Kios, Samos, kod Mileto. Paulo ne dwaro ni ochop Jerusalem kendo kik olew ne Sawo mar Pentekost. Bedo ni ne odwaro chopo Jerusalem mapiyo mondo oyud Sawo mar Pentekost, nyisowa gimomiyo ne oyiero kawo meli ma ne ok dhi kalo Efeso. Kata kamano, nikech Paulo pod ne dwaro wuoyo gi jodong-kanyakla ma Efeso, ne okwayo ni girom kode Mileto. (Tich 20:13-17) Ka ne jodongogo ochopo, Paulo nonyisogi niya: “Ung’eyo maber kaka ne atimoga ka ne an e kindu, chakre e odiechieng’ mokwongo ma ne adonjo e alwora mar Asia, kaka ne atiyo ne Ruoth gi chuny mobolore ahinya kendo gi pi wang’, kendo ung’eyo masiche ma ne oyuda nikech gik maricho ma Jo-Yahudi ne chano, kod kaka ne ok aweyo yalonu weche duto ma ne nyalo konyou, bende ne ok aweyo puonjou e lela kendo e ot ka ot. To nachiwo neno e okang’ malong’o chuth ne Jo-Yahudi kod Jo-Grik mondo gilok chunygi giduog ir Nyasaye kendo giket yie kuom Ruodhwa Yesu.”​—Tich 20:18-21.

15. Moko kuom ber mag lendo ot ka ot gin mage?

¹⁵ E kindewagi, wanyalo chopo ne ji gi wach maber e yore mang’eny mopogore opogore. Mana kaka Paulo, watemo ahinya chopo kuonde ma ji nitie,  bed ni gin kuonde ma mtokni chung’ie, nderni modich, kata e chirni. Kata kamano, yo maduong’ ma Joneno mag Jehova tiyogo e lendo en ot ka ot. Nikech ang’o? Achiel kuom gimomiyo wahero lendo ot ka ot, en nikech omiyo ji duto thuolo moromo mar winjo wach Pinyruoth kinde ka kinde, kendo mano nyiso ni Nyasaye ok buon ng’ato ang’ata. Bende, lendo mar ot ka ot miyo inyalo kony ng’ato ka ng’ato ma orwako wach kaluwore gi chal mare. E wi mano, lendo mar ot ka ot konyo jolendo mondo onan kendo tego yie margi. Kuom adier, achiel kuom gik madongo ma ifwenyogo Jokristo madier en kinda ma gin-go e lendo “e lela kendo e ot ka ot.”

16, 17. Ere kaka Paulo nonyiso ni ok oluor, to ere kaka Jokristo ma kindegi nyalo luwo ranyisine?

¹⁶ Paulo nonyiso jodong-kanyakla ma Efeso ni ne ok ong’eyo chandruoge ma ne orite kodok Jerusalem. Nonyisogi niya: “Kata kamano, ok akwan ngimana ka gima lichna, to adwaro mana ni atiek ng’weya kod tich ma Ruoth Yesu ne omiya, ni mondo achiw neno e okang’ malong’o chuth e wi wach maber mar ng’wono mogundho mar Nyasaye.” (Tich 20:24) Paulo ne ok oweyo luoro kata gimoro amora, bed ni en tuo kata akwede mager, omone tieko migawo ma ne Nyasaye omiye.

¹⁷ E kindewagi bende, Jokristo nyagore gi chandruoge mopogore opogore. Moko sirkal ogoyo marfuk kendo isandogi. Moko to nyagore gi tuoche kod midekre mosiko moriwo nyaka tuoche mag parruok. Rowere ma Jokristo nyagore gi aola mag mbese e skul. Bed ni gikalo e chal mane, Joneno mag Jehova chung’ga motegno, mana kaka Paulo notimo. Ging’ado e chunygi mar ‘chiwo neno e okang’ malong’o chuth e wi wach maber.’

18. Ere kaka Paulo nobedo ma onge buch remo, to jodong-kanyakla ma Efeso ne nyalo luwo ranyisine e yo mane?

¹⁸ Bang’e, Paulo nowuoyo gi jodong-kanyakla ma Efeso achiel kachiel, kotiyo gi ranyisi mare owuon. Mokwongo ne onyisogi ni samoro ok gibi nene kendo. Kae to nomedo wachonegi niya: “Aler kuom remb ji duto, nikech pok aweyo ma ok ahulonu dwaro mar Nyasaye.” Ere kaka jodong-kanyakla ma Efeso ne nyalo luwo ranyisi mar Paulo, kendo bedo maler kuom remb ji duto? Nonyisogi kama: “Nonreuru ahinya uwegi kod kueth duto bende ma roho maler oseketoue kaka jorit, mondo ubed jokwadh kanyakla mar Nyasaye ma nong’iewo gi remb Wuode owuon.” (Tich 20:26-28) Paulo nochiwo siem ni “ondiegi mager” ne dhi donjo e kind kueth “ka giwacho weche ma gwenyo adiera mondo giywago jopuonjre oluwgi.” Jodongogo ne onego otim ang’o? Paulo nonyisogi kama: “Beduru ka utang’, kendo paruru ni kuom higni adek, odiechieng’ gi otieno, ne ok aweyo siemou ng’ato ka ng’ato ka pi wang’a chuer.”​—Tich 20:29-31.

19. En ng’anyo mane ma notimore e giko higni mag 90 B.K, to mano ne okelo ang’o e higni miche ma ne oluwo?

 ¹⁹ “Ondiegi mager” nodonjo e kanyakla e giko higni mag 90 B.K. Gimoro higa mar 98 B.K., jaote Johana nondiko niya: “Sani nitie jowasik Kristo mang’eny ma osesieko; . . . Ne gia kuomwa, to ne ok gichal kodwa; nimar ka dine bed ni gichal kodwa, dine gisiko kodwa.” (1 Joh. 2:18, 19) Chop higni mag 200, Jokristo ma ne ong’anyo nosechako chenro mar bedo gi jotelo mag kanisa e dinde mag Jokristo mag miriambo, kae to e higni mag 300, jatelo miluongo ni Constantine nopwodho dinde mag Jokristo ma miriambogo kowacho ni gin “Jokristo.” Kuom adier, jotelo mag kanise ‘nowacho weche ma gwenyo adiera’ ka ne gisumo timbe mag dinde ma ok gin Jokristo kae to gipwodhogi mondo ginere ka gima gin timbe mag Jokristo. Gik ma ng’anyono ne okelo pod nenore e puonj kod timbe mag dinde mag Jokristo mag miriambo.

20, 21. Ere kaka Paulo nonyiso chuny mar chiwruok, to ere kaka jodong-kanyakla ma Jokristo e kindegi nyalo timo kamano?

²⁰ Ngima Paulo nopogore ahinya gi ngima mar jomamoko ma bang’e ne tiyo marach gi kueth. Notiyo mondo oyud kaka okonyore kendo kik obed ting’ mapek ne kanyakla. Notimo kinda mondo okony Jokristo wetene to ok ni mondo oyud mwandu. Paulo nojiwo jodong-kanyakla ma Efeso mondo gibed gi chuny mar chiwruok. Nonyisogi niya: “Nyaka ukony jo ma yom yom, kendo nyaka usik ka uparo weche Ruoth Yesu owuon ma nowacho kama: ‘Chiwo kelo mor mang’eny moloyo kawo.’”​—Tich 20:35.

²¹ Mana kaka Paulo, jodongo ma Jokristo ma kindegi bende nyiso chuny mar chiwruok. Mopogore gi jotend kanise ma tiyo marach gi kueth mondo giyud mwandu, jogo ma omi ting’ mar ‘bedo jokwadh kanyakla mar Nyasaye’ timo migepegi ka gichiwore. Onge sunga kata manyo telo e kanyakla mar Jokristo, nimar jogo ma ‘miyore duong’’ gikone nyaka podhi. (Nge. 25:27) Sunga kelo mana wich-kuot.​—Nge. 11:2.

22. Ang’o momiyo jodong-kanyakla ma Efeso nohero Paulo ahinya?

²² Nikech Paulo nohero Jokristo wetene gadier, gin bende ne gihere. Mano e momiyo, ka kinde ne ochopo ma koro onego owegi, “giduto ne gimuoch gi ywak ahinya, mi ne gikwako Paulo kendo nyodhe gi mor.” (Tich 20:37, 38) Jokristo mor ahinya kendo ohero jogo ma chiwore gi chunygi duto mondo gikony kueth mana kaka Paulo notimo. Bang’ nono ranyisi maber nyowuoyo ma ne Paulo oketo, donge wanyalo wacho gadier ni Paulo ne ok sungre kendo ne ok ojimb wach ka ne owacho niya: “Aler kuom remb ji duto”?​—Tich 20:26.