1, 2. (a) En wach mane matek ma ne oyudo Paulo gi jowetene e taon mar Efeso? (b) Ang’o ma wadwaro nono e sulani?

 TULO omuoch e nderni mag Efeso; ji ringo koni gi koni ka gigoyo koko kendo giywagore. Oganda ma nigi mirima mager ochokore, kendo gikelo chochni mang’eny! Omak ji ariyo ma ne wuotho gi jaote Paulo kendo iywayogi. Mapiyo piyo, nderni ma ne opong’ gi ji dong’ nono sama oganda maduong’no donjo e pap moro mar tuke ma ne nyalo ting’o ji 25,000. Ng’eny ji ok ong’eyo gimomiyo ji goyo koko, kata kamano, giseyudo maling’ ling’ ni nitie gima rach ma dhi timore ne hekalu kod nyasachgi ma gihero miluongo ni Artemi. Omiyo, gichako goyo koko ka joma neko omako ka giwacho niya: “Artemi mar Jo-Efeso duong’!”​—Tich 19:34.

² Ma en kinde machielo ma Satan temo tiyo gi oganda mochochni kendo mager e geng’o wach maber mar Pinyruodh Nyasaye mondo kik landre. En adier ni Satan ok ti mana gi timbe gero kende. E sulani, wabiro nono yore mamoko ma Satan notemo tiyogo mondo ogeng’ tij lendo kendo oketh kuwe mar Jokristo mokwongo. To moloyo duto, wabiro neno ni yorego duto ne ok otiyo, nikech “wach Jehova nomedo landore kendo bedo gi teko maduong’ ahinya.” (Tich 19:20) Ang’o ma nokonyo Jokristogo loyo Satan? Mana gik ma konyowa loyo Satan e kindewagi. Onge kiawa ni Jehova e ma lochonwa, to ok waloch gi tekowa wawegi. Kata kamano, mana kaka Jokristo mokwongo, nyaka watim karwa. Roho mar Jehova nyalo miyo wanyag kido ma biro konyowa chopo tijwa mar lendo kaka dwarore. Mokwongo, we wanon ane ranyisi mar Apolo.

3, 4. Akula gi Priskila ne ofwenyo ni Apolo ne ok ong’eyo ang’o, to ne gikonye nade?

³ Ka ne Paulo ni e yo kodhi Efeso e kinde ma ne en e wuodhe  mar ariyo mar misonari, Ja-Yahudi moro miluongo ni Apolo nobiro e taondno. Nowuok e taon ma nong’ere ma ne iluongo ni Aleksandria, e piny Misri. Apolo ne nigi kido moko mabeyo. Ne en ng’at mong’eyo wuoyo maber. E wi mano, “ne olony ahinya gi weche manie Ndiko.” Bende, “ne en gi ilo kokalo kuom roho mar Nyasaye.” Ka en gi kinda mang’eny, Apolo nowuoyo gi chir e nyim Jo-Yahudi ma ne nie sunagogi.​—Tich 18:24, 25.

⁴ Akula gi Priskila nowinjo kaka Apolo ne wuoyo. Onge kiawa ni ne gimor ahinya winjo kaka “ne opuonjo weche motudore gi Yesu e yo makare.” Weche ma nowacho e wi Yesu ne ni kare. Kata kamano, mapiyo Akula gi Priskila nofwenyo ni nitie gimoro ma Apolo ne ok ong’eyo maber. “Ne olony gi batiso mar Johana kende.” Joot ma nobolorego kendo ma ne gin jotwang’ hema, ne ok oluor nikech yo ma ne Apolo wuoyogo kod lony ma ne en-go. Kar mano, “ne gikawe mi gilerone yor Nyasaye e yo malong’o moloyo.” (Tich 18:25, 26) Apolo ma ne en ng’at mong’eyo wuoyo maber kendo mosomo, ne orwako nade weche ma ne Akula gi Priskila onyise? Nenore ni nonyiso kido maber ahinya ma Jakristo onego obedgo ma en bolruok.

5, 6. Ang’o ma nomiyo Jehova odhi nyime tiyo gi Apolo, to ang’o ma wanyalo puonjore kuom ranyisi mar Apolo?

⁵ Nikech Apolo noyie gi kony ma Akula gi Priskila nomiye, nobedo jatich Jehova molony ahinya. Nodhi nyaka Akaya, kama “nokonyo ahinya” joma norwako yie. Weche ma ne olando bende ne ochiwo neno ne Jo-Yahudi ma ne ni e alworano ma ne oramo ni Yesu ok en Mesia ma nosingi. Luka nondiko kama: “Ne onyiso e lela kendo e yo malong’o ka en gi ilo maduong’, ni Jo-Yahudi ne ok ni kare, kotiyo gi Ndiko e nyiso ni Yesu e Kristo.” (Tich 18:27, 28) Apolo ne okonyo ahinya kanyakla mang’eny! Adiera en ni ne omiyo “wach Jehova” omedo landore. Ranyisi mar Apolo puonjowa ang’o?

⁶ Jokristo duto nyaka tem mondo gibed joma obolore. Waduto wan gi mich mopogore opogore ma Nyasaye omiyowa, bed ni gin nyalo monyuolwago, lony ma wan-go, kata rieko ma wayudo. Kata kamano, yo ma wabolorego onego onere ayanga moloyo lony ma wan-go, nono to lony ma wan-go nyalo rwakowa e chandruok. Kido mabeyo ma wan-go nyalo miyo wachak sungore. (1 Kor. 4:7; Jak. 4:6) Ka wabolore gadier, wabiro temo mondo wane jomoko kaka joma beyo moloyowa. (Fil. 2:3) Ok wabi kecho ka oriewa kata tamore rwako puonj ma jomoko omiyowa. Ok wabi ramo ni paro ma wan-go e ma ber bang’ fwenyo ni roho maler otayo riwruogwa mondo olernwa wach moro e yo manyien. Ka wadhi nyime bedo joma obolore, Jehova gi Wuode biro dhi nyime tiyo kodwa.​—Luka 1:51, 52.

7. Ere kaka Paulo gi Apolo noketo ranyisi maber mar bedo joma obolore?

⁷ Ka wabolore, ok wabi piem gi jowetewa. Tem ane paro kaka Satan ne gombo pogo Jokristo mokwongo. Satan dine obedo mamor ahinya ka  Apolo kod jaote Paulo dine ochako piem, ka ng’ato ka ng’ato kuomgi neno nyiego ne wadgi kendo temo mondo ji oluwe e kanyakla! Ne yot ahinya mondo gitim gima kamano. Moko kuom Jokristo ma ne ni Korintho, nochako wacho ni, “An mar Paulo,” to moko be ne wacho ni, “An to an mar Apolo.” Be Paulo gi Apolo ne oyie gi paro ma ne nyalo kelo pogruok kaka mago? Ooyo! Paulo nobolore kendo noyie gi migawo ma Apolo ne timo e kanyakla mi omede migepe mamoko. Apolo bende noluwo kaka Paulo ne chike. (1 Kor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13) Mano doko ranyisi maber ma owetego ne oketonwa mar tiyo kanyachiel!

8. Paulo noluwo yo mane ka ne odok Efeso, to nikech ang’o?

⁸ Paulo nosingo ni nodhi dok Efeso kendo notimo kamano. a (Tich 18:20, 21) Kata kamano, ne ane kaka ne odok kuno. Ne en Antiokia ma Siria ka ne wawuoyo kuome mogik. Mondo ochop Efeso mapiyo, nonyalo ng’ado Seleukia, kae to oidho meli ma tere achiel kachiel nyaka Efeso. Kar mano, noluwo “e gwenge man mabor.” Kaluwore gi kaka ondik e Tich Joote 18:23 kod 19:1, wachore ni wuodh Paulo ne nyalo romo kilomita 1,600! Ang’o momiyo Paulo noyie lworo mabor kamano? Nikech nodwaro, ‘tego jopuonjre duto.’ (Tich 18:23) Mana kaka wuodhene ariyo mokwongo, wuodhe mar adek kaka jamisonari ne ok yot, kata kamano, ne ok oywago ang’e. Jorit-alwora kaachiel gi mondegi bende nyisoga chuny ma kamano. Donge wamor ahinya gi hera matut ma ginyisoga?

9. Ang’o momiyo ne dwarore ni ochak obatis kendo jopuonjre moko, to wachno nyalo puonjowa ang’o?

⁹ Ka ne Paulo ochopo Efeso, noyudo jopuonjre ma dirom apar gariyo mag Johana Jabatiso. Noyudo osebatisgi kata kamano, chenro ma ne otigo e tisogi koro ne ok ti. E wi mano, ne ok ging’eyo roho maler e yo maber. Paulo noleronegi tiend batiso ng’ato e nying Yesu, kendo mana kaka Apolo, ne gibolore kendo ne giikore puonjore weche momedore. Bang’ ka ne osebatisgi e nying Yesu, ne giyudo roho maler kod mich mag timo honni. Nenore maler ni wanyalo yudo gueth mang’eny ka wadhi riat gi riwruok mar oganda Jehova.​—Tich 19:1-7.

10. Ang’o momiyo Paulo nowuok e sunagogi ma odhi wuoyo gi ji e od romo mar skul, to ere kaka wanyalo luwo ranyisi mare e tij lendo?

¹⁰ Nitie jomamoko ma bende ne otimo dongruok. Paulo nolendo gi chir e sunagogi kuom dweche adek. Kata obedo ni ‘nogoyo mbaka e wi wach Pinyruodh Nyasaye,’ jomoko ne otamore winje mi gichako kwede. Kar ketho seche gi joma ne ‘wuoyo marach kuom Yorno,’ Paulo notimo chenro  mondo owuo gi ji e od romo mar skul. (Tich 19:8, 9) Joma ne dwaro timo dongruok e wach Nyasaye ne nyaka wuog e sunagogi mondo gidhi e od romo mar skul. Mana kaka Paulo, wanyalo weyo wuoyo gi wuon ot ka wafwenyo ni ok odwar winjowa kata odwaro mana pingore kodwa. Pod nitie ji mang’eny ma chalo rombe ma dwaro winjo wach maber ma jiwogi!

11, 12. (a) Ere kaka Paulo noketo ranyisi maber mar bedo jakinda kendo timo lokruok kaluwore gi chal ma nitie? (b) Ere kaka Joneno mag Jehova temo bedo jokinda kendo timo lokruok kaluwore gi chal ma nitie sama gilendo?

¹¹ Nyaka bed ni Paulo ne wuoyoga e od romo mar skundno pile ka pile kochakore sa 5 okinyi nyaka sa 10 odhiambo. (Weche mag timo nonro e Tich 19:9 nwtsty-E.) Kata obedo ni piny ne liet ahinya, nenore ni mago e seche ma piny ne okuwe kendo ji mang’eny ne weyo tijegi mondo gichiem kendo giyue. Ka dibed ni Paulo noluwo chenrono kuom higni ariyo, nonyalo tiyo gi seche mokalo 3,000 ka opuonjo. b Ma en gimachielo ma ne omiyo wach Jehova omedo landore. Paulo ne en jakinda kendo notimoga lokruok kaluwore gi chal ma ne nitie. Notimo lokruok e chenro mage mondo oyud kaka ne onyalo lendo e yo maber ne jogo. Timo kamano nokelo ber mage? “Jo-Yahudi kod Jo-Grik duto ma nodak e alwora mar Asia nowinjo wach Ruoth.” (Tich 19:10) Mano doko neno maber ma nochiwo!

¹² Joneno mag Jehova ma kindegi bende lendo gi kinda kendo gitimoga lokruok kaluwore gi chal ma nitie. Watemoga mondo wachop ne ji kuonde ma gintie kod e seche ma giyudoree. Walendoga e  nderni, e chirni, kod kuonde ma ichungoe mtokni. Walendonega ji bende ka watiyo gi simu kata barupe. Walendoga ot ka ot, to watemo mondo wadhi e seche ma wanyalo yudo ji e utegi.

13, 14. (a) Jehova nokonyo Paulo mondo otim ang’o? (b) Yawuot Skewa notemo timo ang’o, to ere kaka ji mang’eny ma luongore ni Jokristo timoga gima chalo kamano?

¹³ Luka nyisowa ni nitie kinde ma ne weche beyo, kendo Jehova ne konyo Paulo mondo otim “tije madongo miwuoro.” Kata mana otamba kod lewni ma Paulo ne rwako ne iteronega jotuo kendo ne gichango. Jochiende be ne igologa e yo machal kamano. c (Tich 19:11, 12) Honni kaka mago ne ywayo ji mang’eny, kata kamano, nitie joma ne ok mor.

¹⁴ Moko kuom “Jo-Yahudi ma ne wuotho ka gigolo jochiende” notemo timo honni ma ne Paulo timo. Moko kuom Jo-Yahudigo ne otemo riembo jochiende ka gitiyo gi nying Yesu kod Paulo. Luka tiyo gi ranyisi mar yawuot Skewa abiriyo, ma ne wuok e anyuola mar jodolo, ma notemo timo kamano. Jachien nonyisogi niya: “Ang’eyo Yesu, to Paulo bende alonygo. Un to un jomage?” Jal ma ne nigi jachien nochikore kuomgi mana ka le mar bungu, mi ne giringo duk ka gihinyore. (Tich 19:13-16) “Wach Jehova,” nolocho e okang’ maduong’ nikech ne onenore maler ni teko ma ne omi Paulo ne ng’eny moloyo joma ne luwo din mar miriambo. E kindewagi, nitie ji milionde mang’eny ma paro ni luongo aluonga nying Yesu kata wacho awacha ni gin “Jokristo” kende oromo aroma. Kata kamano, mana kaka Yesu nolero, mana joma timo dwaro mar Wuon-gi e ma nigi geno maber mar kinde mabiro.​—Mat. 7:21-23.

15. Ere kaka wanyalo luwo ranyisi mar Jo-Efeso e wi weche motudore gi timbe juok?

¹⁵ Wich-kuot ma ne oyudo yawuot Skewa nomiyo ji oluoro Nyasaye, kendo mano nomiyo ji mang’eny oweyo timbe juok. Jo-Efeso nohero timbe mag juok ahinya. Timbe juok moriwo tueyo ris kod gik mamoko ma ji rwako mondo giritrego ne onya ahinya, kaachiel gi gik mamoko mondik  motudore gi timbe juok. Jo-Efeso mang’eny ne okelo bugegi mag timbe juok ma giwang’ogi e lela. Kaluwore gi nengo ma sani, bugego nengogi ne nyalo romo dola alufe mang’eny. d Luka wacho niya: “Kuom mano, wach Jehova nomedo landore kendo bedo gi teko maduong’ ahinya.” (Tich 19:17-20) Mano kaka adiera ne oloyo miriambo kod timbe juok! Joma ne nigi yiego ne oketonwa ranyisi maber. Wan be wadak e piny mopong’ gi timbe juok. Kapo ni wafwenyo ni wan gi gimoro amora motudore gi timbe juok, onego wakethe mapiyo mana kaka Jo-Efeso notimo! Onego wawere chuth gi gik modwanyorego, kata bed ni timo kamano nyalo kelonwa asara maduong’.

16, 17. (a) Ler ane kaka Demetrio nokelo koko e taon mar Efeso. (b) Ere kaka Jo-Efeso nonyiso kinda ma ne gin-go e weche din?

¹⁶ Koro wane ane yo machielo ma Satan notiyogo kaluwore gi weche ma ne Luka ondiko. Nondiko ni “gie kindeno, koko nomuoch kuom wach Yorno.” Luka ne ok med chumbi e wachno. e (Tich 19:23) Demetrio ma ne thedho gik moko kotiyo gi fedha e ma ne omiyo koko omuoch. Nosiayo jotheth wetene konyisogi ni tich ma gitiyo mar uso sanamu ne osebedo ka miyogi ohala mang’eny. Ne odhi nyime nyisogi ni weche ma ne Paulo lando ne dhi ketho ohandgi nikech Jokristo ne ok lam sanamu. Kae to ne owuoyo kuom nyadhi ma ne gin-go kaka Jo-Efeso, kosiemogi ni nyasachgi ma Artemi kod hekalu margi mong’ere e piny mangima ne dhi “bedo kayiem nono.”​—Tich 19:24-27.

¹⁷ Weche ma Demetrio nowacho nochopo mana kaka ne odwaro. Jothethgo nochako goyo koko ka giwacho ni “Artemi mar Jo-Efeso duong’!” kendo mano nomiyo oganda mager okelo chochni maduong’ e taondno, mana kaka ileronwa e chak sulani. f Nikech Paulo ne en ng’at ma chiwore, ne odwaro dhi donjo kar tuke mondo owuo gi ogandano, kata kamano, jopuonjre ne ok oyiene nikech ne onyalo hinyore. Aleksander moro notemo chung’ e nyim ji mondo owuo kodgi. Nikech ne en Ja-Yahudi, nyalo bedo ni  ne ogombo lero pogruok manie kind Jo-Yahudi kod Jokristo. Weche kaka mago ne ok nyal miyo ogandano olok pachgi. Ka ne gifwenyo ni ne en Ja-Yahudi, ne gichako gone koko ka giwacho matek ni “Artemi mar Jo-Efeso duong’!” kuom seche ma dirom ariyo. Dinde ma sani bende pod nigi kinda ma kamano. Pod gimiyo ji bedo gi chuny matek ma ok ginyal rwako wach.​—Tich 19:28-34.

18, 19. (a) Ere kaka jatend dala mar Efeso nokueyo oganda? (b) Ere kaka kinde moko jotend sirkal oserito jotich Jehova, to ang’o ma wanyalo timo mondo wayud arita ma kamano?

¹⁸ Gikone, jatend dalano nokueyo oganda. Jatend dalano ma ne en ng’at ma pache liw, nonyiso ogandano ni Jokristogo ne ok nyal ketho hekalugi kata nyasachgi, kendo ni Paulo kaachiel kod jowetene ne ok otimo richo moro amora ne hekalu mar Artemi. Bende, ne onyisogi ni ne nitie yo maber ma ne onego oluw sama iloso wechego. Samoro ne giling’ thi nikech jatend dalano nonyisogi ni ka gidhi nyime goyo koko, ne inyalo donjnegi kaluwore gi chik Rumi ni gikelo koko e yo ma chik ok oyiego. Bang’ mano, ne ogonyo ogandano. Mirima mager ma ogandano ne nigo nokuwe mapiyo bang’ ka ne osenyisgi weche mag riekogo.​—Tich 19:35-41.

¹⁹ Ma ok e kinde mokwongo ma jatelo mariek nokedo ne jolup Kristo, kendo mano ok en mogik. Jaote Johana noneno e fweny ni e kinde giko, jotend sirkal ma ipimo gi piny, ne dhi mwonyo sand mipimo gi ohula ma jolup Kristo yudo koa kuom Satan. (Fwe. 12:15, 16) Mano en gima osegatimore. Kinde mang’eny, jong’ad bura moko ma joratiro osekedo ne ratiro ma Joneno mag Jehova nigo mar chokore kanyachiel mondo gilam Jehova kendo lando ne jomoko wach maber. En adier ni timbewa mabeyo be nyalo miyo gima kamano otimre. Nyalo bedo ni timbe mabeyo ma Paulo ne nigo ne omiyo jotend sirkal ma Efeso omiye luor, kendo ne ok gidwar ni ng’ato ohinye. (Tich 19:31) Watemuru mondo wabed joratiro kendo wachiw luor ne joma waromogo. Wang’eyo ni samoro timo kamano nyalo kelo ber mang’eny.

20. (a) Iwinjo nade sama iparo matut kaka wach Jehova nodhi nyime landore e kinde Jokristo mokwongo kod kaka odhi nyime landore e kindewagi? (b) Ing’ado mar timo ang’o kaluwore gi kaka Jehova konyowa e kindegi?

²⁰ Donge wamor ahinya sama waparo matut kaka “wach Jehova nomedo landore kendo bedo gi teko maduong’ ahinya” e kinde Jokristo mokwongo? Wan bende wabedoga mamor neno kaka Jehova tayoga weche mondo jotichne ma kindegi oyud ratiro e weche motudore gi lamo. Be diher yudo thuolo mar riwo lwedo weche kaka mago kata mana e okang’ matin? Ka en kamano, puonjri e ranyisi ma wasenonogi. Sik kibolori, dhi nyime luwo kaka riwruok mar oganda Jehova tayowa, dhi nyime bedo jakinda, kwed timbe juok, kendo itim duto minyalo e chiwo neno kokalo kuom timbeni mabeyo kendo bedo jaratiro.