1, 2. En wuoth ma chalo nade mochomo Paulo, to nyalo bedo ni ang’o ma chando pache?

 WECHE ma Festo nowacho ne Paulo nosiko e pache, nikech ne gidhi mule e okang’ malach e kinde mabiro. Gavana Festo nowacho niya: “E nyim Kaisar e ma ibiro yalie.” Paulo nosebedo ka nie tuech kuom higni ariyo, omiyo, wuoth ma rabora ma ne dhi Rumi, ne dhi kelone lokruok e okang’ moro. (Tich 25:12) Kata kamano, mopogore gi yamo mamit makutho kod kaka alwora neno maber, Paulo nong’eyo ni wuodhe mag nam be nyaloga bedo matek. Nikech koro ne itere e nyim Kaisar, mano ne nyalo miyo openjre penjo mang’eny e pache.

² Paulo nosekalo e masiche mang’eny “e nam.” Meli nokethorene nyadidek, kendo kinde moro noriyo otieno mangima kod odiechieng’ duto e nam. (2 Kor. 11:25, 26) E wi mago, wuodhni ne opogore ahinya gi wuodhe mamoko mag misonari ma ne osebedo kodhiye ka ne pod en thuolo. Paulo koro dhi e wuoth ma rabora ka en mabus, to wuodhno nyalo kawo kilomita mokalo 3,000 kowuok Kaisaria nyaka Rumi. Be ne odhi tony e wuoth ma kamano ma ok ohinyore? To kata ka ne odhi tony, be ne idhi yale maber kochopo Rumi koso ne idhi nege? Par ni ne idhi yale e nyim joloch ma ne nigi teko mogik e piny Satan gie kindeno.

3. Paulo nong’ado mar timo ang’o, to en ang’o ma wabiro nono e sulani?

³ Bang’ nono weche duto misesomo e wi Paulo, be iparo ni gik ma nochomo Paulo nomiyo chunye onyosore? Ooyo ngang’! Nong’eyo ni chandruoge orite nyime, kata kamano, ne ok ong’eyo ni gin chandruoge mage ma ne orite. Ere tiende mondo olal mor ma ne en-go e tij lendo nikech parruok e wi gik ma ne ok onyal geng’o? (Mat. 6:27, 34) Paulo nong’eyo ni Jehova ne dwaro ni oti gi thuolo moro amora ma oyudo e lando wach maber mar Pinyruoth ne ji duto moriwo nyaka jotelo. (Tich 9:15) Paulo nong’ado ni nyaka ochop migape kata bed ni ang’o ma timore. Donge wan be wang’ado mar timo kamano? Omiyo, koro we wadhi gi Paulo e wuodhe makendeni kendo wane kaka ranyisi mare nyalo konyowa.

4. Paulo nochako wuoth e meli ma chalo nade, to osiepene mage ma ne owuotho kode?

⁴ Ne oket Paulo kaachiel gi mabuse mamoko e lwet ofisa ma Ja-Rumi miluongo ni Julio, to ofisano ne ong’ado mar idho kodgi meli mar ohala ma ne osechopo Kaisaria. Melino ne owuok Adramutio, ma en dho wath man yo podho chieng’ e Asia Minor, loka mar taon miluongo ni Mitulene manie chula mar Lesbos. Melino ne dhi yo nyandwat kae to ochomo yo podho chieng’ kochung’ e dho wedhe mopogore opogore kotero mwandu kata kawo mwandu. Meligo ne ok olos mondo oting’ jowuoth, to ahinya ahinya mabuse. (Ne sanduk ma wiye wacho ni “ Wuodhe mag Nam kod Yore mag Ohala.”) Gima ber en ni, Paulo ok e Jakristo kende ma ne nie kind mabuse. Ne en gi Jokristo moko ariyo, ma gin Aristarko kod Luka. Wan gadier ni Luka e ma ne ondiko wechegi. Ok wang’eyo ka osiepene ariyogo ne ochulo pes wuoth kata ne gidonjo kaka jotich mag Paulo.​—Tich 27:1, 2.

5. Paulo noyudo thuolo mar timo ang’o ka ne en Sidon, to mano puonjowa ang’o?

⁵ Bang’ wuoth mar odiechieng’ achiel ma en kilomita 110, meli nogowo Sidon e wath ma Siria. Nenore ni Julio ne ok okawo Paulo kaka jamahundu nikech Paulo ne en raia ma Rumi ma ne pok ong’adne bura mi oyud gi ketho. (Tich 22:27, 28; 26:31, 32) Julio ne oyiene Paulo mondo odhi olim Jokristo wetene. Nyaka bed ni Jokristogo ne mor ahinya konyo jaote Paulo bang’ bedo e jela kuom kinde malach! Be inyalo paro thuolo moro amora minyalo bedogo mar konyo Jokristo weteni e yo ma kamano mondo in bende iyud jip?​—Tich 27:3.

6-8. Wuodh Paulo kowuok Sidon nyaka Kanido ne chalo nade, to nyalo bedo ni ne oyudo thuolo mage mag lendo?

⁶ Bang’e, meli nowuok Sidon, ka okalo Kilikia, machiegni gi Tarso ma en taon ma Paulo noponie. Luka ok wuo e wi kamoro amora ma ne gikale, kata kamano, nowuoyo e wi chandruok moro ma ne giyudo  kowacho ni ‘yamo ne ochomogi tir.’ (Tich 27:4, 5) Kata obedo ni weche ne tek kamano, Paulo notiyo gi thuolo moro amora mondo oland wach maber. Onge kiawa ni ne olendo ne mabuse wetene kod jomamoko ma ne nie meli, moriwo jokwang’ meli kod askeche, kaachiel gi joma ne oromogo e wedhe ma ne meli gowoe. Be watiyoga gi thuolo moro amora ma wayudo mondo walendi?

⁷ Bang’ kinde, meli nochopo Mura, ma en dho wath man yo milambo mar Asia Minor. Ka gin kuno, ne chuno ni Paulo kod jowetene oidh meli machielo ma ne dhi Rumi. (Tich 27:6) E kindeno, Jo-Rumi ne golo cham mang’eny Misri, kendo meli moting’o cham mowuok Misri ne gowoga Mura. Julio noyudo meli kaka mano kendo nonyiso askeche kod mabuse mondo oidh. Nyaka bed ni melino ne duong’ moloyo mokwongo. Noting’o ngano mang’eny kaachiel gi ji 276 moriwo jokwang’ meli, askeche, mabuse, kod jomamoko ma nyalo bedo ni ne dhi Rumi. Nikech ne giloko meli, nyaka bed ni Paulo noyudo jomamoko momedore ma ne onyalo lendonegi kendo wanyalo bedo gadier ni notimo kamano.

⁸ Bang’ wuok kanyo ne gigowo Kanido, man yo milambo mar Asia Minor. Ka po ni yamo ne ber, meli ne nyalo kawo mana odiechieng’ achiel. Kata kamano, Luka wacho ni ‘ne gikwang’ mos kuom ndalo moko mogwaro ka gichandore nyaka ne gichopo Kanido.’ (Tich 27:7a) Nam nomedo duwore. (Ne sanduk ma wiye wacho ni “ Yamo mag Mediterania ne Ochomogi.”) Par ane kaka joma ne nie melino ne winjo sama yamo mager ne yukogi koni gi koni.

9, 10. Gin weche mage matek ma ne otimore machiegni gi Krete?

⁹ Kapten mar meli nochano mondo gidhi nyime gi wuoth ka gichomo yo podho chieng’ ka giwuok Kanido, kata kamano, Luka ma ne ni kodgi nowacho ni ‘yamo ne ok oyienegi.’ (Tich 27:7b) Sama meli nochako dhi mabor gi dho wath, nochako tagore, kae to yamo mager ma ne owuok yo nyandwat nodhiro melino matek ahinya kochomo yo milambo. Mana kaka chula mar Saipras nogeng’o melino kuom yamo mager e kinde moro, e kaka kindeni bende chula mar Krete geng’o melino mondo yamo mager kik kethe. Bang’ ka melino nosekalo Salmone yo wuok chieng’ mar Krete, weche nochako bedo maber berie matin. Nikech ang’o? En nikech melino koro ne ni yo milambo mar chula mar Krete, kendo chulano ne geng’o yamo mager. Par ane kaka chuny joma ne nie melino koro noyueyo! Kata kamano, nikech melino pod ne nie nam, jokwang’ melino nochako parore nikech kinde koyo ne biro.

¹⁰ Luka nowacho adimba niya: “Bang’ kwang’ e tiend chulano [Krete] ka wachandore, ne wachopo kama iluongo ni Mbita Mokuwe.” Kata kamano, kwang’o melino ne pod tek. Gikone, ne giyudo dho wath moro ma ne gigowoe, ma wachore ni ne nie alworano ka pok ichopo yo nyandwat. Ne gigowo kanyo kuom kinde maromo nade? Luka wacho ni “kinde mogwaro,” kata kamano, ne ok ginyal ketho seche. Kwang’o meli e dweche mag Septemba gi Oktoba ne nyalo kelonegi masira.​—Tich 27:8, 9.

11. En paro mane ma ne Paulo omiyo jowetene, to ne ging’ado mar timo ang’o?

 ¹¹ Samoro nitie jowuoth moko ma ne okwayo Paulo mondo omigi paro moko nikech ne olony e wuodhe mag Mediterania. Nowachonegi ni kik gikwang’ melino nikech wuodhno ne “dhi kelo masira maduong’,” kendo samoro ji ne nyalo kata tho. Kata kamano, jariemb meli kod wuon melino ne dwaro ni gidhi nyime gi wuodhno ka giparo ni ne ginyalo chopo mapiyo kama ber ma ne ginyalo gowoe. Ne giwuoyo gi Julio mi oyie ni gidhi nyime gi wuoth, kendo ng’enygi ne neno ni onego gichop Foiniks, ma en dho wath ma ne ni kama ochwalore matin. Nyalo bedo ni ne en dho wath maduong’ kendo maber kama ne ginyalo betie e kinde koyo. Omiyo, ne gichako kwang’o meli sama yamo moa milambo nochako kutho mos.​—Tich 27:10-13.

12. Gin chandruoge mage ma ne oyudo meli bang’ wuok Krete, to jokwang’ yie notimo ang’o mondo gigeng’ masira?

¹² Bang’ mano chandruok momedore nosieko: “Yamo moro mager” nowuok yo nyandwat. Ne giyudo “chula moro matin miluongo ni Kauda” ma ne nyalo geng’onegi yamo kuom kinde, to chulano ne ni kilomita 65 kowuok Mbita Mokuwe. Kata kamano, melino pod ne nyalo kelo masira nikech yamo ne nyalo dhire yo milambo mi obwasre e kwoyo manie dho wath mar Afrika. Nikech ne giluor ni gima kamano ne nyalo timore, jokwang’ meli nogonyo yie matin ma ne otue chien mar meli. Timo kamano ne ok yot nikech nyalo bedo ni yie matinno nopong’ gi pi. Bang’e ne gitemo tueyo meli maduong’no gi tonde kata nyoroche mondo kik obwasre. Kae to ne giloro gige riembo meli kod tanga maduong’, kendo ne gitemo chiko melino mondo omuom yamo mager. Tem ane paro chal matek ma jogo ne nitie! Kata mana bang’ timo mago duto, ‘yamo mager pod ne terogi koni gi koni.’ To e odiechieng’ mar adek, ne giwito tonde mag nanga kod gige chiko meli; samoro ne gitimo kamano mondo meli kik nim.​—Tich 27:14-19.

13. Joma ne nie meli ma Paulo noidho ne winjo nade e kinde yamo mager?

¹³ Joma ne nie meli ne luor ahinya. Kata kamano, Paulo gi jowetene to ne nigi chir ni ne gidhi tony. Ruoth nosesingo motelo ni jaote Paulo ne dhi chiwo neno Rumi, kendo bang’e malaika nomiyo obedo gadier gi wachno. (Tich 19:21; 23:11) Kata kamano, yamo mager nomedo kutho matek kuom jumbe ariyo odiechieng’ gotieno. Nikech koth ma ne siko ka chue kod boche polo ma ne oumo wang’ chieng’ gi sulwe, jariemb meli ne ok nyal ng’eyo kama meli ochopoe kata kama gichomo. Ne ok ginyal kata mana chiemo. Ere kaka ng’ato ne nyalo paro wach chiemo to koyo chame, koth goye, ochandore e nam, kendo luor be oluor?

14, 15. (a) Sama Paulo ne wuoyo gi jowuoth wetene, ang’o momiyo noparonegi siem ma ne osemiyogi motelo? (b) Ang’o ma wanyalo puonjore e wi ote mar geno ma Paulo ne olando?

¹⁴ Paulo nochung’ malo. Nowuoyo e wi siem ma ne omiyogi, kata kamano, ne ok owuo e yo machal ka gima onyisogi ni, ‘Donge ne anyisou.’ Kata kamano, gik ma ne otimorenegi nokonyogi neno maler ni ne ok onego gicha siem ma nomiyogi. Kae to nowacho niya: “Akwayou ni ubed mamor, nimar onge kata ng’ato achiel ma biro lal, mak mana meli.” (Tich 27:21, 22) Nyaka bed ni wechego nomoro ahinya chuny joma ne winje! Paulo be ne mor ahinya nikech Jehova  nomiye weche ma jipo ma ne onyalo nyiso jomamoko. Onego wang’e ni Jehova dewo ngima mar dhano duto. Ohero ng’ato ka ng’ato. Jaote Petro nondiko niya: “Jehova . . . ok odwar ni oketh ng’ato ang’ata, to odwaro ni ji duto ochop kama gilokoe chunygi gia e richo.” (2 Pet. 3:9) Omiyo, dwarore ni waland mapiyo wach Jehova ma kelo geno ne ji mang’eny kaka nyalore! Ngima mar ji ni kama rach.

¹⁵ Nyalo bedo ni Paulo nolando ne ji mang’eny ma ne nie melino “geno mar gima Nyasaye nosingo.” (Tich 26:6; Kol. 1:5) Nikech koro meli ne chiegni kethore, Paulo ne nyalo miyogi geno maber ahinya e wi gima ne dhi timorenegi. Nowacho kama: “E otienoni, malaika . . . ne obiro mochung’ buta mowachona niya: ‘Kik iluor, Paulo. Nyaka ibi ichung’ e nyim Kaisar, kendo ne! kuom ng’wonone, Nyasaye biro reso ji duto ma in-go e meli nikech in.’” Paulo nojiwogi niya: “Omiyo, beduru gi chir jowetena, nimar ayie kuom Nyasaye ni gigo biro timore mana kaka nosewachna. Kata kamano, yamo nyaka terwa mi wamok e chula moro.”​—Tich 27:23-26.

16, 17. (a) Paulo nolemo e kinde mane, to ne oketo ranyisi mane? (b) Ere kaka gik ma Paulo nowacho ne ochopo?

¹⁶ Bang’ jumbe ariyo e wuoth ma iye tek, kendo bang’ ka yamo osedhiro meli  kilomita 870, jokwang’ yie nochako neno lokruok. Samoro ne giwinjo ka apaka goyo dho wath moro. Ne gibolo nanga e i pi mondo yamo kik tergi kendo mondo okonygi chiko wi meli nyaka e dho wath. Gie kindeno, jokwang’ meli notemo mondo giwuog e meli, kata kamano, askeche ne ok oyienegi. Paulo nonyiso jatend askeche kod askeche mamoko niya: “Ok nyal res ngimau mak mana ka jogi odong’ e meli kae.” Nikech meli koro ne ok yukre ahinya, Paulo nowachonegi giduto ni gichiem konyisogi ni ne gidhi tony. Kae to Paulo “nogoyo ne Nyasaye erokamano e nyimgi giduto.” (Tich 27:31, 35) Ka ne Paulo ogoyo ne Nyasaye erokamano, noketo ranyisi maber ne Luka, Aristarko, kod Jokristo ma kindegi. Be lamo migologa e nyim ji, jiwogiga kendo hoyogi?

¹⁷ Bang’ ka Paulo noselemo, “giduto ne gibedo gi chir mi ne gichako chiemo.” (Tich 27:36) Kae to ne giwito ngano moko e pi mondo melino obed mayot, to mano nomiyo melino okwang’ mayot kochomo dho wath. Ka piny noru, ne ging’ado nanga, ne gigonyo ngai ma ne ni chien mar meli, kendo ne gitueyo tanga ma nyime mondo giyud kaka ne ginyalo chiko melino nyaka e dho wath. Kae to wi meli nomoko e chuodho kata e kuoyo, kendo apaka madongo nochako bwaso melino. Askeche moko ne dwaro nego mabuse mondo kik giring mi gitony, kata kamano, Julio ne ok oyienegi mondo gitim kamano. Ne onyiso ji duto mondo gigo abal kata gimak bepe mag meli mondo gilewre e wi pi nyaka e dho wath. Gima Paulo nowacho e ma ne otimore, ji duto 276 notony. Ee, “ji duto nochopo ka ngima e dho wath.” Kata kamano, ne gin kanye?​—Tich 27:44.

18-20. Ere kaka joma ne odak e chula mar Molta nonyiso ng’wono, to en hono mane ma Nyasaye ne otimo kokalo kuom Paulo?

¹⁸ Joma ne otonygo ne oyudore e chula mar Molta, man milambo mar Sisili. (Ne sanduk ma wiye wacho ni “ Chula mar Molta ne ni Kanye?”) Joma ne odak  e chulano ma ne wacho dhok ma wendo ne ‘orwakogi giduto e yo mang’won.’ (Tich 28:2) Ne gimoko mach ne welo ma ne ochopo e dho wadhgi ka lepgi ng’ich kendo ka gitetni nikech koyo. Majno ne okonyogi mondo giyud liet kata obedo ni koyo ne ng’ich kendo koth pod ne chue. Hono moro be ne otimore nikech mach ma ne lielno.

¹⁹ Paulo nochiwore mondo okony tich. Ne ochoko yien moko mondo omed e mach. Sama ne otimo kamano, thuol ma nigi sum nokaye kendo thuondno nomoko e lwete. Joma ne odak e chula mar Molta ne ochako paro ni mano ne en kum moa kuom nyiseche. a

²⁰ Ka joma ne odak e chulano ne oneno ni thuondno osekayo Paulo, ne giparo ni “lwete ne dhi kuot.” Buk moro wacho ni wach motigo kae en “wach mitiyogago e weche mag thieth.” Ok kawwa gi wuoro ni “Luka laktar mwahero” e ma ne otiyo gi wechego. (Tich 28:6; Kol. 4:14) Kata kamano, Paulo noteng’o thuondno e lwete kendo ne ok ohinyore.

21. (a) Moko kuom weche mowach adimba ma yudore e weche ma ne Luka ondiko gin mage? (b) Paulo notimo hono mane, to mano nomiyo Jo-Molta otimo ang’o?

²¹ Jamoko moro miluongo ni Publio ma ne nigi puothe ne odak e alworano. Nyalo bedo ni ne en jatelo ma Jo-Rumi ne oketo e chulano. Luka luonge ni “jatend chulano,” to mano luwore gi weche ma nondik gi dho Molta e kite ariyo mopa. Ne orwako Paulo gi jowetene kuom ndalo adek. Kata kamano, wuon Publio ne tuo. Kae bende, Luka nolero chalno e yo maler. Nondiko ni ng’atno “ne nindo nikech ne en gi tuo mar midhusi kod ndira,” ma nyiso adimba gima ne tuoyo wuon Publio. Paulo nolemo mi oketo lwetene kuome kendo ng’atno ne ochango. Nikech honono ne omorogi ahinya, joma ne odak e chulano ne ochako kelo jomamoko ma ne tuo mondo ochanggi, kendo ne gikelo mich ma Paulo kod jowetene ne nyalo konyorego.​—Tich 28:7-10.

22. (a) Ere kaka profesa moro nopwoyo weche ma ne Luka ondiko e wi wuodhgi ka gidhi Rumi? (b) Ang’o ma wabiro nono e sula ma luwo?

²² Wuodh Paulo ma wasenono nyaka chop sani oler e yo madier kendo adimba. Profesa moro nowacho kama: “Weche ma ne Luka ondiko . . . gin moko kuom weche ma ne oler e yo maber ahinya e Muma mangima. Weche mopogore opogore ma ne Luka ondiko e wi wuodh nam e kinde Jokristo mokwongo gin adiera, kendo weche ma owacho e wi alwora man yo podho chieng’ mar Mediterania bende gin weche makare.” Nyaka bed ni ne ogologi e buk moro ma ne osendik chuth. Nyaka bed ni Luka ne ndikoga wechego ka ne gin e wuoth gi Paulo. Ka en kamano, to Luka pod nigi weche mathoth monyalo ndiko e wuoth ma pod gidong’go. Ang’o ma dhi timore ne Paulo ka gichopo Rumi? Wabiro nono mano e sula ma luwo.