1. Paulo gi jowetene nigi adier gi wach mane to nikech ang’o?

 MELI moro ma nigi sanamu kata kido mag “Yawuot Zeu,” gi yo ka wiye kendo ma nenore ni ting’oga cham mang’eny, kwang’ e nam Mediterania kowuok e chula mar Molta kodhi Italia. En chiegni higa mar 59 B.K. Jaote Paulo kaachiel gi Jokristo wetene ma gin Luka kod Aristarko nie melino. Paulo en mabus morit gi askar. (Tich 27:2) Mopogore gi joriemb melino, joland-injiligo ok ogeno arita moa kuom yawuot nyasach Jo-Grik ma Zeu ma wachore ni gin rude miluongo ni Castor gi Pollux. (Weche mag timo nonro e Tich Joote 28:11, nwtsty-E) Kar mano, Paulo gi jowetene gin jotich Jehova, to Jehova ne osewacho ni Paulo ne dhi chiwo neno e wi adiera ka en Rumi kendo chung’ e nyim Kaisar.​—Tich 23:11; 27:24.

2, 3. Meli ma Paulo oidho luwo yo mane, to en kony mane ma Paulo yudo ka en e wuodhno?

² Odiechienge adek bang’ gowo Surakusa, ma en taon ma yudore Sisili kendo maduong’ ahinya kaka Athens gi Rumi, melino dhi Regium ma yudore milambo mar Italia. Kae to, yamo ma wuok yo milambo chwalo melino e wuoth ma dirom kilomita 320, kendo kinyne gichopo Italia e dho wath mar Puteoli (ma yudore kama iluongo e kindegi ni Naples).​—Tich 28:12, 13.

³ Paulo koro nie wuoth mogik ma tere Rumi, kama obiro dhi e nyim jatelo miluongo ni Nero. E kindeno duto, “Nyasach hoch duto” osebedo gi Paulo. (2 Kor. 1:3) Mana kaka wabiro neno bang’e, Nyasaye dhi nyime konye, kendo Paulo bende dhi nyime lendo gi kinda kaka jamisonari.

4, 5. (a) Ne orwak Paulo gi jowetene e yo mane ka gin Puteoli, to nyalo bedo ni nomigi thuolo ma kamano nikech ang’o? (b) Ere kaka bedo gi timbe mabeyo nyalo konyo Jokristo motue e jela?

⁴ Ka ne gichopo Puteoli, Paulo gi jowetene ne ‘oyudo owete kendo ne gikwayogi ni gibed kodgi kuom ndalo abiriyo.’ (Tich 28:14) Mano kaka owetego ne oketonwa ranyisi maber mar rwako welo! Onge kiawa ni  owetego ne yudo ber mang’eny kokalo kuom chiemb chuny ma ne Paulo gi jowetene ojiwogigo. Kata kamano, ang’o ma ne nyalo miyo mabus manie bwo rit obed thuolo e okang’ maromo kamano? Nenore ni jorit nogeno Paulo ahinya kendo ne gihere.

⁵ E kindegi bende, jotich Jehova mang’eny manie tuech kata manie kambi ma isandoe ji, osemi thuolo makende nikech timbegi makare. Kuom ranyisi, e piny Romania, dichwo moro ma ne nie jela kendo ma nong’adne tuech mar higni 75 nikech kuo mar mahundu, nobedo gi lokruok mabeyo ahinya e ngimane ka ne ochako puonjore Wach Nyasaye. Mano nomiyo jotelo mag jelano omiye tich mar dhi e taon nyiewo gik ma itiyogo e jela ma ok okowe gi askeche! Moloyo duto, timbewa mabeyo kelo ne nying Jehova pak.​—1 Pet. 2:12.

6, 7. Owete ma Rumi ne onyiso hera e yo mane makende?

⁶ Nyalo bedo ni Paulo gi jowetene nowuotho kilomita 50 ka giwuok Puteoli nyaka Capua ka giluwo ndara ma iluongo ni Yor Apio, ma ne dhi terogi nyaka Rumi. Ne en ndara mong’ere ahinya molos gi kite madongo mopedhore, kendo sama ng’ato ne wuotho e ndarano, ne onyalo neno mier mabeyo ahinya mag piny Italia, bende, ka ng’ato ne ni kuonde moko e ndarano ne onyalo neno Nam Mediterania. Ndarano bende ne kalo Pontine Marshes, ma ne gin kuonde thidhiya. Kuno bende ne nitie Chiro mar Apio, to chirono ne en kilomita 60 kowuok Rumi. Luka nondiko ni ka owete ma Rumi “nowinjo ni wadhi kuno,” moko kuomgi nobiro nyaka e Chiro mar Apio, to moko kuomgi noritowa kama iluongo ni Udi Adek, ma en kar jot ma ne ni kilomita 50 kiwuok Rumi. Mano kaka owetego ne oherogi!​—Tich 28:15.

⁷ Ne onge kuonde mag yueyo mabeyo e  Chiro mar Apio, kendo jowuoth ma ne chopo kuno ka ool ne yudo pek ahinya. Jawer miluongo ni Horace nowacho ni chirono ne “othung’ gi jonam kod weg otende ma chunygi richo.” Nondiko ni “pi ma kuno ne ochido mokalo awacha.” Horace notamore kata mana chiemo kuno. Kata obedo ni chirono ne rach kamano, owete ma ne owuok Rumi ne orito Paulo gi jowetene gi mor mondo gikowre kodgi nyaka Rumi.

8. Ang’o momiyo Paulo ne ogoyo ne Nyasaye erokamano ka ‘ne oneno owetene’?

⁸ Muma wacho niya: “Ka Paulo nonenogi, nogoyo ne Nyasaye erokamano kendo nobedo gi chir.” (Tich 28:15) Ee, neno anena owetego ne ojiwo Paulo mohoye, kendo nyalo bedo ni Paulo ne ong’eyo moko kuomgi maber. Ang’o momiyo Paulo ne odwoko ne Nyasaye erokamano? Ne ong’eyo ni hera ma kamano ne en achiel kuom nyak mar roho. (Gal. 5:22) E kindewagi bende, roho maler chwalo Jokristo mondo gichiwre konyo jowetegi ma nigi chandruok kendo hoyogi.​—1 The. 5:11, 14.

9. Ere kaka wanyalo nyiso chuny machal gi ma ne owete ma ne odhi romo ne Paulo onyiso?

⁹ Kuom ranyisi, roho maler chwalo joma chunygi ni kare mondo girwak jorit-alwora, jomisonari, kod jomamoko ma tiyo ne Nyasaye kuom thuologi duto. Ng’enygi osechiwore ahinya mondo giti ne Jehova gi thuologi duto. Inyalo penjori niya: ‘Be anyalo chiwora e okang’ momedore mondo arwak jarit-alwora kaachiel gi jaode ka po ni osekendo kendo chiwonegi kony ma dwarore? Be anyalo timo chenro mondo alend kodgi?’ Kitimo kamano, inyalo yudo gueth mang’eny. Kuom ranyisi, par ane kaka owete ma ne owuok Rumi ne mor ahinya ka ne Paulo gi jowetene jiwogi ka ginyisogi gik mang’eny ma ne gikaloe.​—Tich 15:3, 4.

10. Ngima Paulo ne chalo nade Rumi, to ang’o ma notimo ndalo matin bang’ chopo kuno?

¹⁰ Ka ne jowuothgo ochopo Rumi, “ne oyiene Paulo dak kende e ode mochulo ka en gi jalweny ma rite.” (Tich 28:16) Mondo mabus ma ok oridne ahinya kik ring, ne itueye gi nyororo en kaachiel gi askar ma ne rite. Kata kamano, Paulo ne en jaland wach Pinyruoth, kendo nyororo ne ok nyal mone lendo. Omiyo, bang’ yueyo mana kuom ndalo adek, noluongo jotend Jo-Yahudi ma ne ni Rumi mondo ofulrenegi kendo olendnegi.

11, 12. Sama ne Paulo wuoyo gi Jo-Yahudi wetene, ere kaka notemo matek mondo kik pogruok moro amora obed e kindgi?

¹¹ Paulo ne owacho niya: “Owetena, kata obedo ni ok ne atimo gima kwedo ogandawa kata tim kwerewa, ne ogola Jerusalem kotueya mi oketa e lwet Jo-Rumi. Kendo ka ne gisenono wachna, ne gidwaro gonya nimar ne ok giyudo gimoro kuoma mowinjore gi tho. To ka Jo-Yahudi ne ok dwar ni ogonya, ne akwayo mondo Kaisar e ma oyala, to ne ok atimo kamano nikech ne an gi wach moro ma ne adwaro donjogo ne ogandawa.”​—Tich 28:17-19.

 ¹² Ka ne Paulo oluongo Jo-Yahudi ma ne winje ni “owetena,” notemo matek loso weche mondo kik sigu moro amora obedie e kindgi. (1 Kor. 9:20) Bende, nowacho ayanga ni gimomiyo nobiro Rumi en ni mondo oyale e nyim Kaisar, to ok ni mondo odonj ne Jo-Yahudi wetene gi ketho moro amora. Kata kamano, ma e kinde mokwongo ma oganda Jo-Yahudi ma ne ni Rumi ne owinjoe wach apil mar Paulo. (Tich 28:21) Ang’o momiyo Jo-Yahudi ma Judea ne pok okelonegi wachno? Buk moro wacho niya: “Nyaka bed ni meli ma Paulo noidho ne en achiel kuom meli ma ne okwongo chopo Italia bang’ kinde koyo, omiyo ne onge kaka joma ne oor kowuok Jerusalem ne nyalo bedo ni osechopo, bende ne onge kaka barua moro amora e wi kesno ne nyalo bedo ni osechoponegi.”

13, 14. Ere kaka Paulo nochako wuoyo e wi wach Pinyruoth, to wanyalo luwo nade ranyisine?

¹³ Paulo nochako wuoyo e wi wach Pinyruoth e yo ma ne nyalo mako pach Jo-Yahudigo. Nowacho niya: “Wachni e momiyo ne akwayo ni mondo aneu kendo awuo kodu, nimar otueya gi nyorochegi nikech geno ma Israel osebedogo.” (Tich 28:20) Kuom adier, genono otudore gi wach ma Jokristo lando e wi Mesia kod Pinyruodhe. Jodong Jo-Yahudigo nodwoke niya: “Waneno ni ber mondo wawinj paro ma in-go iwuon, nimar wang’eyo ni kamoro amora ji wuoyo marach kuom kidieny mar dinni.”​—Tich 28:22.

¹⁴ Sama wayudo thuolo mar lando wach maber, wanyalo luwo ranyisi mar Paulo kuom tiyo gi weche kata penjo ma miyo ji siso mar winjo wach maber.  Wanyalo yudo paro moko mabeyo e buge kaka Kutoa Sababu kwa Kutumia Maandiko, Tiegri e Skul mar Tij Nyasaye, kod Ket Chunyi Kuom Somo kod Puonjo. Be itiyoga maber gi buge kaka mago?

15. Gin weche mage ang’wen ma ne onenore maler e yo ma Paulo nolendogo?

¹⁵ Chieng’ ma ne Jo-Yahudi ma Rumi nochano mar neno Paulo, ‘ne gidhi ire ji mang’eny’ kama ne odakie. Paulo nowuoyo kodgi “kochiwonegi neno e okang’ mong’ith e wi wach Pinyruodh Nyasaye kotiyo gi Chik Musa kod weche Jonabi mondo olokgo pachgi giyie kuom Yesu. Notimo kamano chakre okinyi nyaka odhiambo.” (Tich 28:23) Wanyalo puonjore weche ang’wen madongo e wi kaka Paulo nochiwo neno. Mokwongo, nowuoyo e wi Pinyruodh Nyasaye. Mar ariyo, ne otemo chopo e chuny jowinjone mondo okonygi ‘gilok pachgi.’ Mar adek, nowuoyo kodgi kotiyo gi Ndiko. Mar ang’wen, nonyiso chuny mar chiwruok kolendo “chakre okinyi nyaka odhiambo.” Mano doko ranyisi maber ma ne oketonwa! Weche nodhi nade? “Moko kuomgi noyie,” to moko nodagi. Luka nyisowa ni nikech ne gipogore e paro e kindgi, “ne gichako a.”​—Tich 28:24, 25a.

16-18. Ka ne Jo-Yahudi ma Rumi otamre rwako wach, ang’o momiyo mano ne ok okawo Paulo gi wuoro, to wan onego wawinj nade sama ji otamre rwako wach maber?

¹⁶ Wachno ne ok okawo Paulo gi wuoro nikech Muma ne osekoro ni jomoko biro rwako wach e yo ma kamano, kendo en owuon ne oseneno gima kamano. (Tich 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Omiyo, Paulo nowacho ne joma ne wuok kendo ma ne otamre rwako wach niya: “Roho maler nowacho kare ne kwereu kokalo kuom janabi Isaya niya, ‘Dhi ir ogandano mondo iwachnegi kama: “Adier winjo to unuwinj to ok unung’e tiende ngang’, kendo adier rango to unurang, to ok unune ngang’. Nimar chuny jogi osetamore rwako wach.”’” (Tich 28:25b-27) Wach ma ne olok ni “osetamore rwako wach” tiende en nyiso chuny “matek,” kata “machwe,” ma mono wach Pinyruoth donjo. Mano doko wach ma lit!

¹⁷ Ka ne Paulo tieko wuoyo, nowacho ne Jo-Yahudigo ni mopogore kodgi, ‘ogendni mamoko ne dhi rwako,’ wach warruok. (Tich 28:28; Zab. 67:2; Isa. 11:10) Jaoteno ne nyalo wuoyo kamano ka en gi chir nikech noseneno ka joma oa e ogendni mamoko rwako wach Pinyruoth!​—Tich 13:48; 14:27.

¹⁸ Mana kaka Paulo, chunywa ok onego onyosre sama joma walendonegi otamre rwako wach maber. Wang’eyo ni joma nok kende e ma biro yudo yo ma tero ji e ngima. (Mat. 7:13, 14) E wi mano, sama joma chunygi nikare oriwre kodwa e lamo madier, onego wabed mamor kendo warwakgi gi chunywa duto.​—Luka 15:7.

19. Ere kaka Paulo notiyo maber gi thuolo ma ne en-go?

¹⁹ Luka tieko bug Tich Joote gi wach moro ma jiwo ji ahinya. Nondiko niya: “[Paulo] ne obet kanyo kuom higni ariyo mangima, ka opango ode owuon, kendo jogo duto ma nobiro ire ne ojarwakogi e yo mang’won, koyalonegi wach Pinyruodh Nyasaye, bende kopuonjogi wach Ruoth Yesu Kristo, kendo ne owuoyo ka en thuolo ahinya ma onge luoro, kendo onge gima ne geng’e.” (Tich 28:30, 31) Mano doko ranyisi maber ahinya mar rwako welo, nyiso yie, kod bedo jakinda!

20, 21. Wach ane moko kuom joma Paulo nokonyo ka olendo Rumi.

²⁰ Achiel kuom joma Paulo norwako en Onesimo, ma ne en misumba ma ne oringo koa Kolosai. Paulo nokonyo Onesimo mondo obed Jakristo, kendo nowacho ni Onesimo ne en ‘owadgi mogeno kendo mohero.’ Paulo noluonge ni “nyathina ma Onesimo, ma ne abedo wuon mare.” (Kol. 4:9; File. 10-12) Nyaka bed ni wach Onesimo ne ojiwo Paulo ahinya! a

²¹ Ranyisi maber mar Paulo ne okonyo jomamoko bende. Nondiko ne Jo-Filipi niya: “Gik mosetimorena osemiyo wach maber omedo landore, kendo mano osemiyo tuech motueyago nikech Kristo ong’ere e kind Askeche Ruoth duto gi jomamoko duto. Koro bedona e tuech osemiyo thoth owete ma tiyo ne Ruoth mijing’o, kendo gimedo nyiso chir ahinya mar yalo wach Nyasaye ka gionge luoro.”​—Fil. 1:12-14.

22. Ere kaka Paulo notiyo maber gi thuolo ma ne en-go ka ne otueye Rumi?

²² Paulo notiyo maber gi thuolo ma ne en-go ka ne otueye Rumi e ndiko barupe ma sani yudore e Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo. b Barupego nokonyo Jokristo mokwongo ma ne ondiknegi. Wan be wayudo ber kokalo kuom barupe ma Paulo nondiko nikech puonj ma ne ondikogo pod konyo e kindegi mana kaka ne gikonyo e kinde ma ne ondikgi.​—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Mana kaka Paulo, ere kaka Jokristo ma kindegi osedhi nyime bedo mamor kendo lendo kata obedo ni otuegi ma onge ketho?

²³ Kata obedo ni bug Tich Joote ok nyiswa achiel kachiel kinde ma ne ogonyie Paulo, chop kinde ma ne igonyee, nosebedo e jela kuom higni ang’wen, higni ariyo ka en Kaisaria kendo ariyo mamoko ka en Rumi. c (Tich 23:35; 24:27) Kata kamano, ne odhi nyime bedo mamor kendo ne otimo duto ma ne onyalo e tij Nyasaye. E yo ma kamano bende, jotich Jehova mang’eny ma kindegi, osedhi nyime bedo mamor kendo lendo kata obedo ni otuegi e jela  nikech yiegi. Par ane ranyisi mar Adolfo ma ne otue e jela e piny Spain nikech ne otamore riwo lwedo weche mag lweny. Ofisa moro ne onyise niya: “Imako dhowa. Wasetemo mondo waket ngimani obed matek ahinya, to kaka wamedo sandi, e kaka imedo bwonjo kendo iwuoyo kodwa e yo mang’won.”

²⁴ Bang’ kinde, askeche ne ogeno Adolfo ahinya ma kata mana dhood sel mare ne dong’ga thuolo. Askeche ne limega mondo gipenje penjo moko e wi Muma. Achiel kuom askechego ne dhiga e sel mar Adolfo mondo osom Muma, ka Adolfo to ng’icho mondo kik juk askarno. Omiyo ne chal ka gima mabus e ma “rito” askar! Mad ranyisi maber mar Joneno kaka mago ochwalwa mondo ‘wamed nyiso chir ahinya mar yalo wach Nyasaye ka waonge luoro,’ kata mana e chal matek.

25, 26. En wach mane ma ne okor ma Paulo noneno ka ochopo e higni matin ne 30, to ere kaka gima chalo kamano bende timore e kindewagi?

²⁵ Bug Tich Joote rumo e yo ma jiwo chuny ahinya! Jaote Kristo manie tuech odich gi ‘yalo wach Pinyruodh Nyasaye’ ne ji duto ma olime. E sula mokwongo, ne wasomo e wi migawo ma Yesu nomiyo jolupne ka nowachonegi niya: “Ubiro yudo teko ka roho maler obiro kuomu, mi unubed jonenona e Jerusalem, kod Judea duto, gi Samaria, nyaka kuonde maboyo mogik e tung’ piny.” (Tich 1:8) Koro, higni matin ne 30 bang’e, wach Pinyruoth ne “oseyal ne chuech duto manie bwo polo.” d (Kol. 1:23) Mano nyiso maler teko mar roho mar Nyasaye!​—Zek. 4:6.

²⁶ E kindewagi bende, roho mar Nyasaye osekonyo owete Kristo manie piny kaachiel gi “rombe mamoko,” mondo gidhi nyime ‘chiwo neno e okang’ mong’ith e wi wach Pinyruodh Nyasaye’ e pinje 240! (Joh. 10:16; Tich 28:23) Be itimo duto minyalo e tijno?