1, 2. (a) Ere kaka Jo-Israel ne chalo kaka rombo manie kind ondiegi mang’eny? (Ne picha manie chak sulani.) (b) En ang’o ma Jo-Israel kod ruodhigi ne oweyo mondo otimre?

 KUOM higni mang’eny, Jo-Israel ne chalo kaka rombo manie kind ondiegi mang’eny. Jo-Amon, Jo-Moab, kod Jo-Edom ne kiyogi e tong’ man yo wuok chieng’. Jo-Filistia, ma ne gin jowasikgi kuom higni mang’eny bende ne ogo tach yo podho chieng’. To e yo nyandwat, ne nitie taon mar Turo ma ne omewo kendo kama ohala ne dhie maber. To piny Misri ne okwako yo milambo kendo Farao ma ne ji lamo kaka nyasaye e ma ne locho kuno.

² Ka ne Jo-Israel ogeno Jehova, ne oritogi mondo jowasikgi kik hinygi. Kata kamano, kinde ka kinde, Jo-Israel kaachiel gi ruodhigi noweyo mondo ogendni ma nolworogi odwany lamo margi. Ruoth Ahab en achiel kuom ruodhigo. Ne olocho e wi dhoudi apar mag Israel kendo ne odak e kinde ruodh Juda ma niluongo ni Jehoshafat. Nokendo nyar ruodh Sidon. Ruodhno ne locho e wi taon mar Turo ma ne omewo ahinya. Dhakono niluongo ni Jezebel, kendo nomiyo lamo mar  Baal osaso piny Israel, momiyo jaode odwanyo lamo maler e okang’ malach ahinya ma ne pok odwar one.​—1 Ru. 16:30-33; 18:4, 19.

3, 4. (a) Ezekiel koro chako wuoyo e wi gik mage? (b) Gin penjo mage ma wabiro yudo dwokogi?

³ Jehova ne osemiyo jotichne siem e wi gik maricho ma ne dhi yudogi ka ok gimakore kode. Koro, horuokne ne ochopo e giko. (Jer. 21:7, 10; Eze. 5:7-9) E higa mar 609 K.K.P., jolwenj Babulon ne odok e Piny Manosingi. Mano ne en dokgi mar adek. Chiegni higni apar ne osekalo nyaka ne gimonjgi mogik. Gie kindeni, ne gidhi muko ohinga mag Jerusalem kendo tieko chuth joma ne ong’anyo ne Ruoth Nebukadnezar. Sama nochak lwor dalano kendo gik malit ma Ezekiel nokoro ne ochako timore mana kaka nowacho, janabino nochako wuoyo e wi gik ma ne dhi timore ne ogendni ma nolworo Piny Manosingi.

⁴ Jehova nonyiso Ezekiel ni jowasik Juda ne dhi mor ahinya sama ne iketho Jerusalem kendo ne gidhi sando joma ne otony. Kata kamano, ogendni ma ne oketho nying Jehova kendo sando joge kata wuondogi mondo giwe lamo madier bende ne ok dhi tony. Gin ang’o ma wanyalo puonjore e wi gik ma ne otimore e kind Jo-Israel kod ogendnigo? To ere kaka weche ma ne Ezekiel okoro e wi ogendnigo miyowa geno?

5, 6. Ne nitie tudruok mane e kind Jo-Amon gi Jo-Israel?

⁵ Jo-Amon, Jo-Moab, kod Jo-Edom ne gin wede Jo-Israel. Kata obedo ni ne gin wede kendo ne gikalo e gik machalre, ogendnigo ne osebedo gi sigu gi oganda Nyasaye kuom higni mang’eny kendo ne ‘gijarogi’ ahinya.​—Eze. 25:6.

⁶ Par ane Jo-Amon. Ne gin nyikwa Lut ma ne onyuolo gi nyare matin, to Lut ne en wuod owadgi Ibrahim. (Cha. 19:38) Dhok ma ne giwacho ne chalre ahinya gi dho Hibrania kendo nenore ni oganda Nyasaye ne nyalo winjo dhokno. Nikech ne gin wede kamano, Jehova nonyiso Jo-Israel ni kik giyaw lweny gi Jo-Amon. (Rap. 2:19) Kata kamano, e kinde Jong’ad bura, Jo-Amon noriwore gi ruodh Moab miluongo ni Eglon mondo gisand Jo-Israel. (Bura 3:12-15, 27-30) Bang’e, ka ne oket Saulo mondo obed ruoth, Jo-Amon nomonjo Jo-Israel. (1 Sa. 11:1-4) Bende, e kinde Ruoth Jehoshafat, ne giriwore gi Jo-Moab mondo gimonj Piny Manosingi.​—2 We. 20:1, 2.

7. Ang’o ma Jo-Moab notimo ne wedegi ma Jo-Israel?

⁷ Jo-Moab bende ne gin nyikwa Lut ma ne onyuolo gi nyare maduong’. (Cha. 19:36, 37) Jehova nonyiso Jo-Israel ni kik giked gi Jo-Moab. (Rap. 2:9) Kata kamano, Jo-Moab to ne ok ng’won kodgi. Kar mondo ne gikony wedegi ma ne  owuok e piny Misri kama ne ginie wasumbni, ne gitemo geng’ogi mondo kik gidonj e Piny Manosingi. Ruodh Moab miluongo ni Balak nochulo Balaam mondo okuong’ Jo-Israel, kendo Balaam nopuonjo Balak kaka ne onyalo miyo chwo ma Jo-Israel odonj e terruok kod lamo sanamu. (Kwan 22:1-8; 25:1-9; Fwe. 2:14) Kuom higni miche, Jo-Moab nodhi nyime sando wedegi nyaka e kinde Ezekiel.​—2 Ru. 24:1, 2.

8. Ang’o momiyo Jehova nowacho ni Jo-Israel ne gin owete Jo-Edom, to Jo-Edom ne otimo ang’o?

⁸ Jo-Edom ne gin nyikwa Esau, owadgi Jakobo. Jakobo gi Esau ne gin rude. Wat ma ne nie kindgi ne chiegni ahinya to mano e momiyo Jehova ne oluongo Jo-Edom ni owete Jo-Israel. (Rap. 2:1-5; 23:7, 8) Kata kamano, Jo-Edom nobedo jowasik Jo-Israel chakre kinde ma Jo-Israel nowuok Misri, nyaka kinde ma ne iketho Jerusalem e higa mar 607 K.K.P. (Kwan 20:14, 18; Eze. 25:12) E kindeno, Jo-Edom ne mor ahinya ka ne Jo-Israel chandore kendo ne gijiwo Jo-Babulon mondo oketh Jerusalem chuth. E wi mano, ne gidino yore ma Jo-Israel ne temo tonygo to Jo-Israel ma ne otony ne giduoko e lwet jowasigu.​—Zab. 137:7; Oba. 11, 14.

9, 10. (a) Ang’o ma notimore ne pinje mag Jo-Amon, Jo-Moab, kod Jo-Edom? (b) Gin ranyisi mage ma nyiso ni moko kuom joma ne nie ogendnigo ne ok osin gi Jo-Israel?

⁹ Jehova nokumo wede Jo-Israelgo nikech gik maricho ma ne gitimo ne joge. Nowacho niya: ‘Abiro chiwo Jo-Amon e lwet jo ma oa yo Ugwe, mondo ogendni kik par piny Moab kendo.’ Bende ne owacho niya: “Abiro kumo Moab, kendo gining’e ni an e Jehova.” (Eze. 25:10, 11) Higni abich bang’ ka noseketh Jerusalem, weche ma ne okorgo nochako chopo ka ne Jo-Babulon okedo mi giloyo Jo-Amon gi Jo-Moab. Jehova nowacho kama e wi Jo-Edom: “Anatiek dhano gi jamni” kendo ‘anaweye nono.’ (Eze. 25:13) Mana kaka ne okor, ne oketh chuth pinje mag Jo-Amon, Jo-Moab, kod Jo-Edom kendo gikone ne gilal chuth.​—Jer. 9:25, 26; 48:42; 49:17, 18.

¹⁰ Kata kamano, nitie jomamoko e ogendnigo ma ne ok sand jotich Nyasaye. Kuom ranyisi, Zelek Ja-Amon kod Ithma Ja-Moab, ne gin moko kuom jolweny ma thuondi mag Ruoth Daudi. (1 We. 11:26, 39, 46; 12:1) Ruth Nya-Moab bende nobedo jatich Jehova motegno.​—Ruth 1:4, 16, 17.

11. Ang’o ma wanyalo puonjore e wi gik ma notimore e kind Jo-Amon, Jo-Moab, kod Jo-Edom?

¹¹ Ang’o ma wanyalo puonjore kuom gik ma notimore e kind Jo-Israel kod ogendnigo? Mokwongo, ka ne Jo-Israel ombeko tol, ne gichako timo timbe modwanyore mag ogendni ma ne gin wedegi, kaka lamo Baal mar Peor nyasach Jo-Moab kod Molek nyasach Jo-Amon. (Kwan 25:1-3; 1 Ru. 11:7) Gima kamano nyalo timorenwa. Wedewa ma ok Joneno nyalo thung’owa mondo wambek tol. Kuom ranyisi, samoro ok ging’eyo gimomiyo ok watim nyasi mar Ista, ok wachiw kata kawo mich mag Krismas, kata timo nyasi mamoko ma ji ohero motudore  gi dinde mag miriambo. Ginyalo temo mondo wambek tol kata mana matin, to ginyalo timo kamano ka gin gi chuny maler. To mano kaka onego watang’ mondo kik wadonj e obadho ma kamano! Ranyisi mar Jo-Israel puonjowa ni ka wambeko tol kata mana matin, to mano nyalo ketho winjruokwa gi Jehova.

12, 13. En akwede mane ma wanyalo yudo, to ang’o ma nyalo timore ka wasiko ka wamakore gi Jehova?

¹² Nitie gimachielo ma wanyalo puonjore e wi gik ma notimore e kind Jo-Israel gi Jo-Amon, Jo-Moab, kod Jo-Edom. Joodwa ma ok gin Joneno nyalo kwedowa. Yesu nowacho ni ote ma walando kinde moko ne dhi “kelo pogruok e kind ng’ato gi wuon-gi” kod “e kind nyako gi min-gi.” (Mat. 10:35, 36) Jehova nochiko Jo-Israel ni kik giyware gi wedegi, omiyo wan be ok wadonj e ywaruok gi joodwa ma ok gin Joneno. Kata kamano, ok onego wabwog sama wayudo akwede.​—2 Tim. 3:12.

¹³ Kata ka wedewa ok kwedwa achiel kachiel nikech walamo Jehova, ok onego wayie mondo gichikwa moloyo Jehova. Nikech ang’o? En nikech Jehova e ma onego waket motelo e ngimawa. (Som Mathayo 10:37.) E wi mano, ka wasiko ka wamakore gi Jehova, moko kuom wedewa nyalo bedo kaka Zelek, Ithma, kod Ruth kendo riwore kodwa e lamo madier. (1 Tim. 4:16) Ka gitimo kamano, gin bende gibiro neno ber mar tiyo ne Nyasaye madier kendo neno kaka oherowa kendo oritowa.

14, 15. Jo-Filistia notimo ne Jo-Israel ang’o?

¹⁴ Jo-Filistia nodar e chula mar Krete ma gidhi e piny ma Jehova nosingo ni obiro miyo Ibrahim gi nyikwaye. Ibrahim gi Isaka ne tudore kodgi. (Cha. 21:29-32; 26:1) Chop kinde ma ne Jo-Israel donjo e Piny Manosingi, Jo-Filistia nosedongo mobedo oganda mang’ongo kendo ne gin gi jolweny ma roteke. Ne gilamo nyiseche manono kaka Baal-zebub kod Dagon. (1 Sa. 5:1-4; 2 Ru. 1:2, 3) Kinde moko Jo-Israel ne riwore kodgi e lamo nyisechego.​—Bura 10:6.

¹⁵ Nikech Jo-Israel ne ok omakore gi Jehova, noyie ne Jo-Filistia mondo oloch e wigi kuom higni mang’eny. (Bura 10:7, 8; Eze. 25:15) Ne giketonegi chike matek ahinya a kendo ne ginego Jo-Israel mang’eny. (1 Sa. 4:10) Kata kamano, ka ne Jo-Israel oloko chunygi ma giduogo ir Jehova, Jehova ne resogi. Notiyo gi chwo kaka Samson, Saulo, kod Daudi e reso joge. (Bura 13:5, 24; 1 Sa. 9:15-17; 18:6, 7) To mana kaka Ezekiel nokoro, Jo-Filistia noyudo “masiche malich kendo madongo” ka ne Jo-Babulon omonjogi motelo, kae to Jo-Grik bang’e.​—Eze. 25:15-17.

16, 17. Ang’o ma wanyalo puonjore kuom gik ma notimore e kind Jo-Israel kod Jo-Filistia?

 ¹⁶ Ang’o ma wanyalo puonjore kuom gik ma notimore e kind Jo-Israel kod Jo-Filistia? Jotich Jehova ma kindegi bende oseyudo akwede moa kuom moko kuom ogendni ma nigi teko mosebedo ka locho e wi dhano. Mopogore gi Jo-Israel, wan wasebedo ka wamakore gi Jehova. Kata kamano, nitie seche moko ma joma kwedo lamo madier nyalo nenore ka gima locho. Kuom ranyisi, e higa mar 1918, sirkand Amerka notemo chungo tij jotich Jehova kuom mako joma ne tayo riwruogwa kendo tueyogi e jela kuom higni mang’eny. E kinde lweny mar ariyo mar piny ngima, Jo-Nazi ma ne nie piny Germany notemo tieko jotich Nyasaye ka ne gimako ji alufe kendo nego ji mang’eny. Bang’ lwenyno, Soviet Union nochako kampen mar kwedo Joneno mag Jehova kendo ne gitimo kamano kuom higni mang’eny; ne gimako owetewa ka giterogi e kembe misandoe ji kata kuonde mosokore ahinya e pinyno.

¹⁷ Sirkande nyalo dhi nyime goyo marfuk tij lendo, tueyo jotich Nyasaye e jela, kata nego moko kuomgi. Be gik ma kamago onego omiwa luoro kata miyo yiewa odog chien? Ooyo! Jehova biro rito jotichne momakore kode. (Som Mathayo 10:28-31.) Waseneno sirkande ma nigi teko ma ne sando jotich Nyasaye to sani gionge, kata kamano, jotich Nyasaye to pod dhi maber. Machiegnini, gima notimore ne Jo-Filistia e ma biro timore ne sirkande duto mag dhano; biro chunogi ng’eyo ni Jehova en ng’a. Ibiro kethgi chuth mana kaka noketh Jo-Filistia!

18. Turo ne nigi loch e alwora ma romo nade?

¹⁸ Taon mar Turo b ne yudore e alwora ma ohala ne ogoe tach e kinde machon. Yo podho chieng’ mar taondno ne nigi  meli mang’eny mag jo ohala ma ne ng’ado Nam Mediterania ka gidhi kuonde mopogore opogore. To gi yo wuok chieng’, Turo nopong’ gi nderni mathoth ma jo ohala ne luwo kendo ma ne tudogi gi kuonde mamoko maboyo. Kuom higni mang’eny, Turo nochoko mwandu mathoth ma ne gigolo e alwora maboyogo. Jolok ohelni ma Turo nomewo ahinya kendo nochopo kama ginenore kaka nyithi ruodhi.​—Isa. 23:8.

19, 20. En pogruok mane ma ne nitie e kind joma nodak Turo kod Jo-Gibeon?

¹⁹ E kinde loch mar Ruoth Daudi gi Solomon, Jo-Israel ne timoga ohala gi Jo-Turo ma ne kelonegi gige gedo kod funde ma nogero od Ruoth Daudi kod hekalu mar Solomon. (2 We. 2:1, 3, 7-16) Joma nodak Turo noneno maler kinde ma oganda Jo-Israel nomakore gi Jehova ma giyudo gueth. (1 Ru. 3:10-12; 10:4-9) Par ane kaka ji mathoth ma ne ni Turo ne nigi thuolo maber mar puonjore e wi lamo madier, ng’eyo Jehova, kendo neno giwegi ber mar tiyo ne Nyasaye madier!

²⁰ Kata obedo ni ne gin gi thuolo maber kamano, joma nodak Turo noketo pachgi duto e mwandu. Ne ok giluwo ranyisi mar Jo-Kanaan ma nodak Gibeon. Jo Gibeon-go nowinjo awinja gik madongo ma ne Jehova otimo kendo mano nojiwogi mondo gibed jotichne. (Jos. 9:2, 3, 22–10:2) Joma nodak Turo to nokwedo jotich Nyasaye kendo ne giuso moko kuomgi mondo obed wasumbni.​—Zab. 83:2, 7; Joel 3:4, 6; Amos 1:9.

21, 22. Ang’o ma notimore ne taonde mag Turo, to nikech ang’o?

²¹ Kokalo kuom Ezekiel, Jehova nonyiso jo akwedego niya: “In Turo, amon kodi, kendo abiro kelo ogendni mang’eny mana kaka apaka me nam mondo omonji. Gibiro ketho ohinga magi kendo muko uteni madongo. Bang’ mano abiro ywero lowo duto man kuomi mi anaweyi lilo mana ka lwanda.”  (Eze. 26:1-5) Joma nodak e chula mar Turo nogeno kuom mwandugi ka giparo ni mwandugo ne dhi ritogi mana kaka ohinga maboyo ma ne olworo dalano ne ritogi. Ohingago borgi ne romo mita 46. Nonego giwinj siem ma Solomon nochiwo ka nowacho niya: “Mwandu mag jamoko chalone gi dala mochiel motegno; oparo e chunye ni en ohinga ma doyudie ritruok.”​—Nge. 18:11.

²² Ka ne Jo-Babulon kod Jo-Grik ochopo weche ma ne Ezekiel okoro, joma nodak Turo nofwenyo ni kare mwandugi kod ohinga maboyo mag dalagi ne ok nyal ritogi. Bang’ ketho Jerusalem, Jo-Babulon noyawo lweny gi Turo kuom higni 13. (Eze. 29:17, 18) Kae to e higa mar 332 K.K.P., Aleksanda Maduong’ nochopo weche ma Ezekiel nokoro e wang’e kak. c Jolweny mag Aleksanda Maduong’ noketho taon maduong’ mar Turo kae to ne gichoko kite, bepe, kod lowo ma ne gimukogo ma giwitogi e pi mondo gilosgo ndara ma konyogi chopo e chula mar Turo. (Eze. 26:4, 12) Aleksanda nomuko ohinga mag dalano, noyako mwandu ma ne ni kuno, nonego jolweny kod raia mang’eny, kendo nouso ji alufe mang’eny mondo obed wasumbni. Nochuno joma nodak Turo ng’eyo ni Jehova en ng’a, ka ne gifwenyo ni ‘mwandugi mang’eny’ ne ok nyal miyogi arita mosiko.​—Eze. 27:33, 34.

23. Ang’o ma wanyalo puonjore kuom joma nodak Turo?

²³ Ang’o ma wanyalo puonjore kuom joma nodak Turo? Kik wawe mondo “galruok ma mwandu kelo” omi wagen kuom mwandu ka wanenogi kaka ohinga ma ritowa. (Mat. 13:22) Ok wanyal bedo “wasumbni mag Nyasaye kendo wasumbni mag Mwandu.” (Som Mathayo 6:24.) Mana joma lamo Jehova gi chunygi duto kende, e ma nigi arita mosiko. (Mat. 6:31-33; Joh. 10:27-29) Weche ma nokor ma wuoyo e wi giko pinyni, biro timore e wang’e kak mana kaka weche ma nokor e wi Turo notimore. E kindeno, biro chuno joma ogeno kuom mwandu mag pinyni mondo ging’e ni Jehova en ng’a e kinde mobiro ketho riwruoge duto mag ohala, mopong’ gi mibadhi.

24-26. (a) Ang’o momiyo Jehova ne oluongo Misri ni “odundu”? (b) Ere kaka Ruoth Zedekia nochayo chik Jehova, to mano nokelone ang’o?

²⁴ Chakre kinde Josef nyaka kinde ma ne Jo-Babulon omonjo Jerusalem, piny Misri ne nigi loch e alwora mar Piny Manosingi. Nikech piny Misri nosebedoe kuom higni mang’eny, ne nenore ka gima otegno ahinya mana kaka yath maduong’ mosebedoe kuom higni mang’eny. Kata kamano, ka ne opim Misri gi Jehova, to ne oyom yom mana ka “odundu.”​—Eze. 29:6.

 ²⁵ Ruoth Zedekia ma nong’anyo to ne onge gi paro ma kamano e wi Misri. Kokalo kuom janabi Jeremia, Jehova nonyiso Zedekia mondo obolre ne ruodh Babulon. (Jer. 27:12) Zedekia nosekuong’ore e nying Jehova ni ok obi ng’anyo ne Nebukadnezar. Kata kamano, ne ok oluwo chik Jehova, noketho singruok ma notimo gi Nebukadnezar, kendo nokwayo Jo-Misri mondo okonye kedo gi Jo-Babulon. (2 We. 36:13; Eze. 17:12-20) Kata kamano, Jo-Israel ma ne oketo genogi kuom Misri, noyudo hinyruok mathoth. (Eze. 29:7) Ne nyalo nenore ni Misri otegno mana kaka “ondieg nam.” (Eze. 29:3, 4) Kata kamano, Jehova nowacho ni odhi keto ramaki e dhoge kendo ywaye mana kaka jodwar ne makoga nyang’ e aora Nael, mi otieke chuth. Notimo kamano ka ne ooro Jo-Babulon mondo omonj dalano.​—Eze. 29:9-12, 19.

²⁶ Ang’o ma notimore ne Ruoth Zedekia ma noseng’anyono? Nikech nong’anyo ne Jehova, Ezekiel nokoro ni ‘jaduong’ ma jakethono’ ne dhi lalo duong’ ma en-go kendo lochne ne dhi rumo. Kata kamano, Ezekiel bende nowuoyo e wi weche ma chiwo geno. (Eze. 21:25-27) Jehova notiyo gi Ezekiel mondo okor ni nitie ruoth ma ne dhi wuok e anyuola mar ruodhi, ma ne en ‘jal mowinjore’ kawo lojno. E sula ma luwo, wabiro neno ni ruodhno ne en ng’a.

27. Ang’o ma wanyalo puonjore kuom gik ma notimore e kind Jo-Israel gi Jo-Misri?

²⁷ Ang’o ma wanyalo puonjore kuom gik ma notimore e kind Jo-Israel gi Jo-Misri? Jotich Jehova ma kindegi ok onego  oket genogi kuom sirkande mag dhano ka gigeno ni sirkandego biro miyogi arita mosiko. Ok onego wabed ‘mag piny’ kata mana e pachwa. (Joh. 15:19; Jak. 4:4) Sirkande mag dhanogo nyalo nenore ka gima otegno kendo ni gibiro siko, kata kamano, gichalo mana gi odundu mana kaka Misri machon. To mano kaka nyalo bedo tim fuwo keto genowa kuom dhano ma nyalo tho sa asaya, moloyo keto genowa kuom Jaloch mar piny gi polo!​—Som Zaburi 146:3-6.

28-30. Nitie pogruok mane e kind yo ma wang’eyogo Jehova kod kaka ogendni ‘biro ng’eye’?

²⁸ E bug Ezekiel, Jehova wacho nyading’eny ni ogendni ‘nong’e ni en e Jehova.’ (Eze. 25:17) Wechego nochopo kare e kinde ma ne Jehova okelo kum ne wasik jotichne. Kata kamano, gibiro chopo e okang’ malach e kindewa. E yo mane?

²⁹ Mana kaka jotich Nyasaye e kinde machon, wan bende olworwa gi joma nenowa kaka rombo man kende ma onge gi arita moro amora. (Eze. 38:10-13) Mana kaka wabiro neno e Sula mar 17 gi 18 mar bugni, machiegnini ogendni biro monjo jotich Nyasaye gi monj mager ahinya. Kata kamano, ka gitimo kamano, gibiro ng’eyo ni ng’ano ma nigi teko. Biro chunogi ng’eyo Jehova; gibiro ng’eyo ni en jaloch e piny gi polo e kinde ma obiro kethogi e lweny mar Har–Magedon.​—Fwe. 16:16; 19:17-21.

³⁰ Kata kamano, Jehova biro ritowa kendo guedhowa. Nikech ang’o? En nikech wasenyiso ni wang’eye kuom gene, winje, kendo chiwone lamo madier ma owinjore oyud.​—Som Ezekiel 28:26.