1-3. (a) Gin penjo mage ma wadwaro nono? (b) Wabiro nono gik mage ang’wen ma dwarore e lamo madier? (Ne picha manie chak sulani.)

 HABIL nono jambe. Osebedo korito jambego maber chakre nyuolgi. Koro, oyiero moko, oyang’ogi, kae to ochiwogi ne Nyasaye kaka mich. Be Jehova biro yie gi mich mar Habil kata obedo ni en dhano morem?

² Roho maler notayo jaote Paulo mondo ondik kama e wi Habil: “Nyasaye norwako michne.” Kata kamano, Jehova ne ok orwako mich mar Kain. (Som Jo-Hibrania 11:4.) Mano miyo wabedo gi penjo moko monego wayud dwokogi. Ang’o momiyo Nyasaye noyie gi mich mar Habil, to otamore mar Kain? Ang’o mwanyalo puonjore kuom Kain gi Habil, kaachiel gi jomamoko miwuoyo kuomgi e Jo-Hibrania sula mar 11? Dwoko mag penjogo biro konyowa winjo maler gima lamo madier en.

³ Sama wanono e yo machuok gik ma notimore e kinde Habil nyaka e kinde Ezekiel, ne ane gik moko ang’wen ma miyo Nyasaye yie gi lamowa: Jehova kende e ma onego  walam, onego wamiye gima berie mogik, onego walame e yo ma oyiego, kae to watim kamano gi chuny maler.

4, 5. Ang’o ma ne omiyo Kain obedo gadier ni nochiwo mich ne Jehova?

⁴ Som Chakruok 4:2-5. Kain nong’eyo ni nochiwo mich ne Jehova. Kain ne nigi thuolo mang’eny mar puonjore e wi Jehova. Nyaka bed ni en gi owadgi ma Habil, ne gihawo higni 100 e kinde ma ne gichiwoe mich. a Yawuoyigo duto ne odongo kong’eyo ni nitie puodho mar Eden, kendo nyaka bed ni ne ginyalo neno puodho ma jaberno gi kama bor. Nyaka bed ni ne gineno jokerubi kodino yo ma dhi kuno. (Cha. 3:24) Onge kiawa ni jonyuolgi nonyisogi kaka Jehova nochueyo gik moko duto kendo kaka nodwaro ni dhano odag e ngima ma nyaka chieng’, ma en ngima mopogore gi ma ne gidakie e kindeno. (Cha. 1:24-28) Nyalo bedo ni Kain nong’eyo wechego, to mano e momiyo nochiwo mich ne Nyasaye.

⁵ Ang’o kendo ma ne nyalo miyo Kain ochiw ne Nyasaye mich? Jehova nokoro ni nitie ‘kodhi’ ma ne dhi biro, to kodhino e ng’at ma ne dhi toyo wi ‘thuol’ ma ne owuondo Hawa motimo yiero marach ahinya. (Cha. 3:4-6, 14, 15) Nikech Kain e ma ne en wuoyi makayo, nyalo bedo ni noparo ni en e ‘kodhi’ ma nosingno. (Cha. 4:1) To bende, Jehova pod ne dhi nyime wuoyo gi dhano ma nosetimo richogo. Kata mana bang’ ka Adam nosetimo richo, Nyasaye nowuoyo kode, samoro kotiyo gi malaika. (Cha. 3:8-10) Jehova nowuoyo gi Kain bang’ ka nosechiwo michne. (Cha. 4:6) Onge kiawa ni Kain nong’eyo ni Jehova e ma onego olam.

6, 7. Be dibed ni Kain ne ok ochiwo gima berie moloyo koso yo ma ne ochiwogo misango e ma ne rach? Ler ane.

⁶ To kare ang’o momiyo Jehova ne ok oyie gi mich mar Kain? Be dibed ni Kain ne ok omiyo Jehova gima berie mogik? Muma ok nyiswa. Gima Muma nyisowa en ni Kain nochiwo ‘cham ma ne osekayo e puothe.’ Bang’e e chik ma ne Jehova omiyo Musa, nonyiso maler ni noyie gi mich kaka mago. (Kwan 15:8, 9) Bende, par ni e kindeno, dhano ne chamo mana alode. (Cha. 1:29) To nikech Nyasaye ne osekuong’o lowo ma ne ni oko mar puodho mar Eden, Kain notiyo matek mondo oyud mich ma ne odhi chiwo. (Cha. 3:17-19) Ne ochiwo mich ma ne otiyone matek ahinya! Kata kamano, Jehova ne ok oyie gi michno.

⁷ Omiyo, be dibed ni yo ma Kain nochiwogo michno e ma ne rach? Be dibed ni ne ok ochiwe e yo ma Nyasaye oyiego?  Ooyo. Nikech ang’o? En nikech ka ne Jehova otamore mich mar Kain, ne ok okwedo yo ma nochiwgo michno. Muma ok nyiswa kaka Habil kata Kain noloso michgi sama ne gidwaro chiwogi. To kare ang’o ma ne rach?

8, 9. (a) Ang’o momiyo Jehova ne ok oyie gi Kain kaachiel gi michne? (b) Ang’o ma mori e weche ma Muma nyisowa e wi Kain gi Habil?

⁸ Weche ma Paulo nondiko ne Jo-Hibrania nyiso ni chuny ma Kain nochiwogo michne ne ok ber. Kain ne onge yie. (Hib. 11:4; 1 Joh. 3:11, 12) Mano e momiyo Jehova ne ok oyie kode kaachiel gi michne. (Cha. 4:5-8) Jehova en Wuoro ma jahera, to mano e momiyo notemo rieyo wuode e yo mang’won. Kata kamano, Kain notamore kony ma Jehova nomiye. Chunye nopong’ gi timbe mag ringruok kaka ‘sigu, dhawo, kod nyiego.’ (Gal. 5:19, 20) Chuny marach ma Kain ne nigo nomiyo yorene duto mag lamo obedo kayiem nono. Ranyisine puonjowa ni lamo madier, ok en mana gima inyiso gi oko. Dwarore ni ng’ato ochiwre chuth ne Jehova.

⁹ Muma nyisowa weche mathoth e wi Kain. Onyisowa kaka Jehova nowuoyo kode kod dwoko ma Kain nochiwo. Onyisowa nyaka nyinge nyithinde kod moko kuom gik ma nyithindego notimo. (Cha. 4:17-24) Muma ok nyiswa ni Habil ne nigi nyithindo kendo onge gimoro amora ma nowacho mondik e Muma. Kata kamano, gik ma notimo pod wuoyo kodwa e kindegi. E yo mane?

10. Ere kaka Habil noketonwa ranyisi maber mar riwo lwedo lamo madier?

¹⁰ Habil nochiwo michne kong’eyo ni Jehova kende e ma onego oyud michno. Nochiwo gima berie mogik nikech nochiwo “moko kuom jambe makayo.” Kata obedo ni ok nyiswa ka be nochiwo michno e kendo mar misango kata ooyo, wan gadier ni yo ma nochiwogo michno nowinjore. Chuny ma ne Habil ochiwogo michno e ma pod morowa kata obedo ni higni mang’eny osekalo. Yie motegno ma Habil ne nigo kod hera ma noherogo chike makare mag Jehova e ma nojiwe mondo otim kamano. Wang’eyo mano nade?

11. Ang’o momiyo Yesu nowacho ni Habil ne en ng’at makare?

¹¹ Mokwongo, we wanon ane gima Yesu nowacho e wi Habil ma ne en ng’at mong’eyo maber. Yesu ne nie polo e kinde ma Habil nodak e piny. Yesu ne mor ahinya gi wuod Adamno. (Nge. 8:22, 30, 31; Joh. 8:58; Kol. 1:15, 16) Omiyo, ka ne Yesu owacho ni Habil ne en ng’at makare, nochiwo neno madier. (Mat. 23:35) Ng’at makare en ng’at mong’eyo ni Jehova e ma onego oket chike e wi gik makare kod ma ok kare. To ok mano kende, wechene kod timbene nyiso ni oyie gi chikego. (Pim gi Luka 1:5, 6.) Kawoga kinde mondo  ng’ato ong’ere kaka ng’at makare. Omiyo, nyaka bed ni Habil ne luwo chike makare mag Jehova, kata ka pok nochiwo michne. Nenore ni timo kamano ne ok yot. Kain owadgi maduong’, ne ok oketone ranyisi maber nikech timbene ne richo. (1 Joh. 3:12) Min Habil ne osetamore luwo chik ma achiel kachiel ma Nyasaye nochiwo, kendo wuon-gi noseng’anyo ne Jehova kodwaro ni en owuon e ma oyier e kind gima kare kod ma ok kare. (Cha. 2:16, 17; 3:6) Mano kaka Habil nonyiso chir ka ne oyie luwo timbe makare kata obedo ni joodgi ne ok tim kamano!

12. En pogruok mane maduong’ ma ne nie kind Kain kod Habil?

¹² Bende, ne ane kaka jaote Paulo ne otudo yie gi tim makare. Nowacho niya: “Kuom yie, Habil nochiwo misango maber moloyo mar Kain, kendo kokalo kuom yie nogono, ne ochiw neno ni en ng’at makare.” (Hib. 11:4) Weche ma Paulo nowachogo nyiso kaka Habil nopogore gi Kain. Habil ne nigi yie motegno kuom Jehova kendo nohero yore Jehova.

13. Ranyisi mar Habil puonjowa ang’o?

¹³ Ranyisi mar Habil puonjowa ni ka ng’ato dwaro lamo Jehova gadier, nyaka obed gi yie kuome kendo oluw chikene makare. E wi mano, wapuonjore ni lamo madier ok en aena gima ng’ato timo dichiel, to en gima otimo e ngimane duto.

14. Ang’o momiyo Jehova noyie gi mich mar Noa, Ibrahim, kod Jakobo?

¹⁴ Habil e ma nokwongo riwo lwedo lamo madier kata obedo ni ne en dhano morem. Jaote Paulo bende wuoyo kuom jomamoko ma nolamo Jehova e yo moyiego kaka Noa, Ibrahim, gi Jakobo. (Som Jo-Hibrania 11:7, 8, 17-21.) Nitie kinde ma ng’ato ka ng’ato kuomgi nochiwo ne Jehova misango kendo Jehova ne oyie gi misango ma ne gichiwogo. Nikech ang’o? Giduto ne gichiwore ne Nyasaye kendo ne gichopo gik moko duto ma dwarore e lamo madier. Wanon ane ranyisigi.

15, 16. Ere kaka Noa nochopo gik moko ang’wen ma dwarore e lamo madier?

¹⁵ Noa nonyuol higni 126 bang’ ka Adam ne osetho kendo ne odongo e piny mopong’ gi lamo mar miriambo. b (Cha. 6:11) Kuom ji duto ma ne odak e piny kodong’ ndalo matin to Ataro chakore, Noa gi joode kende e ma ne lamo Jehova e yo moyiego. (2 Pet. 2:5) Bang’ tony e Ataro, Noa nogero kendo mar misango kendo ne ochiwoe misengni ne Jehova, to mano e kendo mar misango ma okwong wuoye e Muma. Kuom timo kamano, Noa nonyiso joode kaachiel gi dhano duto ma ne dhi biro bang’e ni Jehova kende e ma onego oyud lamo madier. Kata obedo ni Noa ne nigi le  mang’eny ma nonyalo chiwo kaka misango, noyiero “moko kuom le maler, kod moko kuom winy maler” mondo otimgo misango. (Cha. 8:20) Mago ne gin le mabeyoe mogik ma ng’ato ne nyalo timogo misango nikech Jehova owuon nosewacho ni giler.​—Cha. 7:2.

¹⁶ Noa nochiwo misengni miwang’ogo e kendo mar misango ma nogero. Be Jehova noyie gi yo ma nochiwgo misengnigo? Ee. Ndiko wacho ni Jehova nowinjo suya mamit mowuok kuom misengnigo kae to oguedho Noa gi yawuote. (Cha. 8:21; 9:1) Kata kamano, Jehova noyie gi misango ma Noa nochiwono nikech ne ochiwe gi chuny maler. Misengnigo gin achiel kuom gik ma nyiso ni Noa ne nigi yie motegno kuom Jehova kendo nohero yorene. Nikech Noa nowinjo Jehova kinde duto kendo notimo gik makare, Muma wacho ni “ne owuotho gi Nyasaye madier.” Mano e momiyo Noa nong’ere kaka ng’at makare.​—Cha. 6:9; Eze. 14:14; Hib. 11:7.

17, 18. Ere kaka Ibrahim nochopo gik moko ang’wen ma dwarore e lamo madier?

¹⁷ Ibrahim ne odak e kind joma lamo nyiseche manono. Ne odak e taon mar Ur, kama ne nitie hekalu mar nyasach dwe miluongo ni Nanna. c Kata mana wuon Ibrahim be kinde moro ne lamo nyiseche manono. (Jos. 24:2) Kata kamano, Ibrahim to noyiero mar lamo Jehova. Nyalo bedo ni nong’eyo Nyasaye madier kokalo kuom kwargi ma Shem, ma ne en achiel kuom yawuot Noa. Ibrahim nodak higni 150 ka pok Shem otho.

¹⁸ Ibrahim nochiwo ne Nyasaye misengni mang’eny e ngimane duto. Kata kamano, nochiwo misengnigo mana ne Jehova nikech en e ma owinjore walame. (Cha. 12:8; 13:18; 15:8-10) Be Ibrahim noikore chiwo ne Jehova mich maberie mogik? Dwoko mar penjono ne onenore maler ka ne Ibrahim oyie chiwo Isaka, wuode ma nohero. E kindeno, Jehova nonyiso Ibrahim achiel kachiel yo ma nonego ochiwgo misangono. (Cha. 22:1, 2) Ibrahim noyie luwo gimoro amora ma Nyasaye nonyise. Kuom adier, Jehova e ma notamo Ibrahim nego wuode. (Cha. 22:9-12) Noyie gi misango mar Ibrahim, nikech Ibrahim nochiwo misangono gi chuny maler. Paulo nondiko niya: “Ibrahim noketo yie kuom Jehova, kendo nokwane kaka ng’at makare.”​—Rumi 4:3.

19, 20. Ere kaka Jakobo nochopo gik moko ang’wen ma dwarore e lamo madier?

¹⁹ Jakobo nodak Kanaan kuom higni mang’eny kendo mano e piny ma Jehova nosingo ni ne odhi miyo Ibrahim kod nyikwaye. (Cha. 17:1, 8) Kanaan nopong’ gi joma lamo  nyiseche manono, to mano e momiyo Jehova nowacho ni piny ne ‘dhi ng’ogogi oko.’ (Lawi 18:24, 25) Ka ne Jakobo jahigni 77, nowuok Kanaan modhi okendo kae to bang’e noduogo gi joode. (Cha. 28:1, 2; 33:18) Moko kuom joode nosechako lamo nyiseche manono. Kata kamano, ka ne Jehova onyise ni odhi Bethel kendo oger kendo mar misango, notimo kamano ma ok odigni. Mokwongo, nonyiso joode niya: “Goluru nyiseche duto ma un-go, kendo upwodhru.” Kae to notimo gik moko duto ma nonyise ni otim.​—Cha. 35:1-7.

²⁰ Jakobo nogero kendo mag misengni mang’eny e Piny Manosingi, to Jehova kende e ma nolamo. (Cha. 35:14; 46:1) Jakobo nochiwo ne Jehova misengni mabeyoe mogik, nolame e yo ma noyiego, kendo notimo kamano gi chuny maler. Mano e momiyo noluonge ni “ng’at makare,” ma en wach mitiyogo kiwuoyo kuom joma Nyasaye oyiego. (Cha. 25:27) E ngimane duto, Jakobo noketo ranyisi maber ahinya ne Jo-Israel, ma gin joma ne dhi wuok kuome.​—Cha. 35:9-12.

21. Ranyisi mag jotich Nyasaye machon puonjowa ang’o e wi lamo madier?

²¹ Ranyisi mag jotich Nyasaye machon-go puonjowa ang’o e wi lamo madier? Mana kaka gin, wan bende olworwa gi joma nyalo galowa ma wawe lamo Jehova gi chunywa duto; to mano oriwo nyaka joodwa. Mondo wakwed tem kaka mano, nyaka wabed gi yie motegno kuom Jehova kendo wabed gadier ni chikene makare konyo. Wanyiso ni wan gi yie ma kamano, ka waluwo chike Jehova kendo ka watiyone gi thuolowa, tekowa, kod mwanduwa. (Mat. 22:37-40; 1 Kor. 10:31) Mano kaka en gima jiwowa ng’eyo ni ka watimo duto ma wanyalo e lamo Jehova, walame e yo modwaro, kendo timo kamano gi chuny maler, onenowa kaka joma kare!​—Som Jakobo 2:18-24.

22-24. Ere kaka Chik ne nyiso ng’at ma Jo-Israel nonego ochiwne misengni, gik ma nonego gichiw, kod yo ma nonego gichiwgigo?

²² Jehova nomiyo nyikwa Jakobo chik ma ne nyiso maler gik ma nodwaro ni gitim. Ka ne giwinjo Jehova, ne gidhi bedone kaka “mwandu makende” kendo “oganda maler.” (Wuok 19:5, 6, weche moler piny) Ne ane kaka chik ne nyiso gik moko ang’wen ma dwarore e lamo madier.

²³ Jehova nowacho maler ng’at ma Jo-Israel nonego olam. Nowacho kama: “Kik ubed gi nyiseche mamoko mak mana an.” (Wuok 20:3-5) Misengni ma ne gichiwone nonego obed mabeyoe mogik. Kuom ranyisi, nonego gichiw le mabeyo ma onge mbala mora amora. (Lawi 1:3; Rap. 15:21; pim gi  Malaki 1:6-8.) Misengni ma ne ichiwo ne Jehova ne konyo Jo-Lawi, kata kamano, gin bende ne gichiwo ne Jehova mich. Ne gichiwo ne Jehova “gik mabeyoe moloyo” kuom gik moko duto ma nomigi. (Kwan 18:29) Nonyis Jo-Israel yo ma nonego gilamgo Jehova, nonyisgi misango ma nonego gichiw, kama nonego gichiwee, kod kaka nonego gichiwe ne Jehova. Nomigi chike mokalo 600 ma ne nyisogi gik ma nonego gitim. Nochikgi niya: “Neuru ni utimo mana kaka Jehova Nyasachu ochikou. Kik ubar korachwich kata koracham.”​—Rap. 5:32.

²⁴ Be Jehova ne dewo kama Jo-Israel chiwe misengnigi? Ee. Nochiko joge ni oger hema mar lamo kendo kanyo e kama lamo madier ne nitie. (Wuok 40:1-3, 29, 34) E kindeno, Jo-Israel ne nyaka ter michgi e hema mar lamo, eka Nyasaye oyie gi michgo. d​—Rap. 12:17, 18.

25. En ang’o ma ne duong’ sama ng’ato chiwo misango? Ler ane.

²⁵ Gima duong’ ma Nyasaye ne ng’iyo en chuny ma Ja-Israel ne chiwogo michne! Hera moherogo Jehova kod chikene  makare e ma nonego ojiwe mondo otim kamano. (Som Rapar mar Chik 6:4-6.) Ka ne Jo-Israel lamo Jehova mana nikech nonego gitim kamano, Jehova ne dagi misengni ma ne gichiwone. (Isa. 1:10-13) Kokalo kuom janabi Isaya, Jehova nonyiso maler ni ok omor gi joma wuondore ni lame. Nowacho kama: ‘Ogandani miya duong’ mana gi wechegi, to chunygi bor ahinya koda.’​—Isa. 29:13.

26. Mokwongo kwongo, hekalu ma ne Solomon ogero ne siro lamo madier e yo mane?

²⁶ Higni mang’eny bang’ ka Jo-Israel nosedonjo e Piny Manosingi, Ruoth Solomon nogero hekalu maduong’ ma noloyo hema mar lamo. (1 Ru. 7:51; 2 We. 3:1, 6, 7) Mokwongo okwongo, Jehova kende e ma ne ichiwone misengni e hekalu. Solomon gi joge ne chiwo misengni mang’eny mabeyo mogik kendo ne gichiwogi e yo ma chik Nyasaye ne dwaro. (1 Ru. 8:63) Kata kamano, nengo mag gik ma ne otigo e gero hekaluno kaachiel gi kwan mag misengni ma ne ichiwo kuno ok e gik ma ne miyo Jehova yie gi lamo ma ne itimo e hekalu. Gima duong’ ne en chuny ma ne ji chiwogo misengnigo. Solomon nojiwo wachno e kinde ma ne iwalo hekalu. Nowacho niya: “Keturu chunyu duto kuom Jehova Nyasachwa kendo makuru buchene kuom luwo chikene mana kaka utimo kawuononi.”​—1 Ru. 8:57-61.

27. Ruodhi mag Jo-Israel kod joma ne gilocho e wigi notimo ang’o, to Jehova ne okawo okang’ mane?

²⁷ Gima rach en ni Jo-Israel ne ok odhi nyime luwo gima ruoth nonyisogi. Ne ok gitimo moko kuom gik ma ne dwarore e lamo madier. Ruodhi mag Jo-Israel kod joggi noweyo mondo jomamoko olok chunygi, ma gilalo yie kuom Jehova kendo giweyo luwo chikene makare. Jehova nooro jonabine nyadinwoya mondo oriegi kendo onyisgi gik ma ne dhi timorenegi ka gitamore weyo timbegigo. (Jer. 7:13-15, 23-26) Ezekiel ne en achiel kuom jonabi ma ne oorgo. Nodak e kinde matek e histori mar lamo madier.

28, 29. Ang’o ma wang’eyo e wi Ezekiel? (Som sanduk ma wiye wacho ni “Ezekiel​—Ngimane kod Kinde Miwuoye.”)

²⁸ Ezekiel nong’eyo kaka lamo madier ne dhi nyime e hekalu ma Solomon nogero. Wuon-gi ne en jadolo kendo nyalo bedo ni en bende nodhiga tiyo e hekalu. (Eze. 1:3) Nyalo bedo ni Ezekiel ne mor e kinde ma ne odongo. Onge kiawa ni wuon-gi nopuonje e wi Jehova kod chikene. Nyalo bedo ni Ezekiel ne en jahiga achiel ka ne oyud “bug Chik” e hekalu. e Weche ma yudore e bugno, nomulo chuny Ruoth Josia ma ne locho e kindeno, to mano nomiyo omedo kindane mar duoko lamo madier.​—2 Ru. 22:8-13.

 ²⁹ Ezekiel notimo gik moko ang’wen ma dwarore e lamo madier mana kaka jotich Nyasaye ma notelone. Mana kaka waneno e bug Ezekiel, notiyo ne Jehova gi chunye duto, nodhi nyime miyo Jehova gima berie mogik, kendo noluwo gima Jehova nonyise, kotimo kamano e yo ma Nyasaye dwaro. Ezekiel notimo magi duto nikech ne en gi yie motegno. Gima kamano ne ok nyal wach kuom ji mang’eny ma nodak e kindene. Ezekiel ne dongo kowinjo weche ma Jeremia ne koro. Jeremia nochako tije e higa mar 647 K.K.P. kendo notimo kinda e chiwo siem e wi kum mar Jehova ma ne biro.

30. (a) Weche mokor ma ondik e bug Ezekiel konyowa fwenyo ang’o? (b) Wach mokor en ang’o, to ere kaka onego wawinj weche ma ne Ezekiel okoro? (Som sanduk ma wiye wacho ni “Winjo Tiend Weche Mokor e Bug Ezekiel.”)

³⁰ Weche ma Ezekiel nondiko kitaye gi roho maler nyiso kaka jotich Nyasaye noseweyo lame. (Som Ezekiel 8:6.) Ezekiel ne en achiel kuom joma noter e tuech Babulon e kinde ma Jehova nochakoe kumo Juda. (2 Ru. 24:11-17) Kata obedo ni noter Ezekiel e tuech, mano ok nyis ni koro en bende ne ikume. Jehova ne dwaro miye tich moro sama en e tuech kuno. Fweny kod weche mokor e bug Ezekiel, nyiso kaka ne idhi duok lamo madier Jerusalem. To ok mano kende, ginyiso bende kaka ne idhi duok lamo madier chuth ne jogo duto mohero Jehova.

31. Bugni biro konyowa e yore mage?

³¹ E sula ma luwo mag bugni, wabiro neno kaka polo kama Jehova odakie chalo, kaka nochid lamo madier, kaka Jehova reso kendo kedo ne joge, kod kaka ngima biro chalo e kinde ma biro ka ji duto lamo Jehova. E sula ma luwo, wabiro neno fweny mokwongo ma Ezekiel nondiko. Obiro konyowa ng’eyo kaka Jehova kod bad riwruok mar oganda mare manie polo chalo, kendo konyowa ng’eyo gimomiyo en kende e ma onego walame gi chunywa duto.