1-3. (a) Ere kaka Solomon ne otiyo gi rieko makende e thego mine ariyo ma ne laro nyathi? (b) Jehova singo mar miyowa ang’o, to gin penjo mage ma wabiro nono?

NITIE wach moro ma ne iye tek tweta. Mine ariyo ne yware e wi nyathi achiel. Minego ne odak e ot achiel, kendo moro ne onyuolo nyathi ma wuowi, kae to ndalo matin bang’e machielo be ne onyuolo nyathi ma wuowi. Achiel kuom nyithindogo ne otho, kendo minego ne koro laro nyathi ma ne odong’ ka ngima. * Moro ka moro kuomgi ne wacho ni nyathino en mare. Nikech ne gin mana ji ariyo kendgi e odno, ne onge ng’at ma ne nyalo thegogi. Nyaka bed ni ne nitie joma ne osetemo yalogi to ne ok giloyo wachno. Gikone, ne oter wachno ne Solomon, ruodh Israel. Be Solomon ne dhi fwenyo min nyathi ma ne ilarono?

² Bang’ winjo ywaruok mar minego ka gilaro nyathino, Solomon ne okwayo mondo omiye ligangla. Kae to, ne ochiko ni obar nyathino diriyo mondo moro ka moro kuom mon-go oyud nusne. Ka min nyathi nowinjo wachno, nosayo ruoth mondo omi dhako machielono nyathi kar nege. To dhako machielocha ne oramo ni mondo obar nyathino diriyo. Mano ne omiyo Solomon ong’eyo adiera. Nikech pile miyo kecho nyathine, Solomon ne otiyo gi riekono e ng’ado kesno. Par ane kaka min nyathi ne owinjo kane Solomon ochiko mondo omiye nyathine kowacho ni miyoni “e min mare.”—1 Ruodhi 3:16-27.

 ³ Donge mano ne en rieko makende? Kane ji owinjo kaka Solomon ne otieko ywaruokno, ne gihum nono “nikech ne gineno kaka rieko mar Nyasaye ne ni kode.” Onge kiawa ni rieko ma ne Solomon nigo ne en mich mowuok kuom Nyasaye. Jehova ne omiye “chuny mar rieko kod chuny mar ng’eyo.” (1 Ruodhi 3:12, 28) To nade wan mwadak e kindegi? Be wanyalo yudo rieko moa kuom Nyasaye? Mano nyalore nikech Nyasaye ne otayo Solomon gi rohone mondo owach niya: ‘Jehova chiwo rieko.’ (Ngeche 2:6) Jehova singo ni obiro chiwo rieko ne jogo ma kwaye, to rieko en loyo kata chopo wach moro kuom tiyo gi ng’eyo makare, nono kaka weche otudore, kendo pogo weche kare. Ere kaka wanyalo yudo rieko moa malo? Kendo ere kaka wanyalo tiyo gi riekono e ngimawa?

4-7. Mondo ng’ato oyud rieko, gin gik mage ang’wen madwarore?

⁴ Be ochuno ni nyaka nyuolwa jomariek kata wasom ahinya mondo eka wabed gi rieko mowuok kuom Nyasaye? Ooyo. Jehova oikore miyowa riekone maok odew chalwa kata sombwa. (1 Jo Korintho 1:26-29) Kata kamano, nitie gima nyaka watim, nimar Muma jiwowa ni ‘wapuonjre wabed mariek.’ (Ngeche 4:7) Ere kaka wanyalo timo kamano?

⁵ Mokwongo, nyaka waluor Nyasaye. Muma wacho e bug Ngeche 9:10 niya: “Luoro Jehova en chakruok mar rieko.” Luoro Nyasaye e chakruok mar rieko madier. Nikech ang’o? Ng’e ni rieko oriwo tiyo maber gi ng’eyo makare. Luoro Nyasaye ok en kirni e nyime nikech luoro to en nyise luor mowinjore kendo matut kendo geno kuome. Luoro ma kamano en luor mowinjore kendo jiwowa timo makare. Luorono miyo watimo lokruok e ngimawa kaluwore gi gigo mwang’eyo kuom Nyasaye kod yorene. Mano e ngima manyiso rieko madier nikech kinde duto, chike Jehova konyo joma luwogi odag e ngima maberie mogik.

 ⁶ Mar ariyo, nyaka wabed joma obolore kendo mong’eyo tong’ margi. Rieko mowuok kuom Nyasaye ok nyal bedoe ka ng’ato ok obolore. (Ngeche 11:2) Ang’o momiyo en kamano? Ka wan joma obolore gadier kendo wang’eyo tong’wa, ok wabi kawo ni wang’eyo weche duto, kata kawo ni paro ma wachiwo ema ni kare kinde duto, kendo wabiro manyo paro ma Jehova nigo e wi wach moro amora ma waromogo. Jehova kwedo kata “tamo josunga,” to omor chiwo rieko ne joma chunygi obolore.—Jakobo 4:6.

⁷ Wach mar adek en puonjruok Wach Nyasaye. Rieko mar Jehova yudore e Muma. Mondo wayud riekono, nyaka watim kinda. (Ngeche 2:1-5) Wach mar ang’wen manyalo konyowa yudo rieko en lemo. Ka wakwayo Jehova rieko gi chunywa duto, obiro miyowa rieko mogundho. (Jakobo 1:5) Ka wakwaye roho mare maler, obiro miyowago. Rohone nyalo konyowa yudo rieko manie Wachne to riekono nyalo konyowa loyo chandruoge ma wan-go, geng’owa kik wadonj e chandruok, kendo konyowa ng’ado paro e yo maber.—Luka 11:13.

8. Ang’o mabiro nyiso gadier ni wan gi rieko moa kuom Nyasaye?

⁸ Mana kaka ne waseneno e Sula mar 17, rieko mar Jehova konyo e ngima mapile. Omiyo, ka waseyudo rieko mowuok kuom Nyasaye, mano biro nenore e timbewa. Japuonjre Yesu miluongo ni Jakobo nolero kido mag rieko moa e polo kane ondiko niya: “Rieko moa e polo malo, mokwongo oler, kendo okelo kuwe, obet mamuol, oikore winjo wach, opong’ gi ng’wono kod nyak maber, ok odew wang’ ji, ok ogang wach.” (Jakobo 3:17) E ndikoni, sama wanono moro ka moro kuom yore ma ng’ato nyisogo rieko moa kuom Nyasaye, onego wapenjre niya, ‘Be rieko moa malo nenore e ngimana?’

9. Tiend bedo maler en ang’o, to ang’o momiyo owinjore ni kuom kido duto manyiso ni ng’ato nigi rieko, ler ema okwonggo?

⁹ “Mokwongo oler.” Ng’at maler en ng’at ma timbene ler,  ok mana gioko kende, to bende e chunye. Muma wacho ni rieko bedo e chuny ng’ato. Kata kamano, rieko mowuok kuom Nyasaye ok nyal donjo e chuny moting’o paro kod gombo mochido. (Ngeche 2:10; Mathayo 15:19, 20) To ka chunywa ler e okang’ ma nyalore ne dhano morem, wabiro ‘a kuom richo kendo timo maber.’ (Zaburi 37:27; Ngeche 3:7) Donge owinjore ni kuom kido duto manyiso ni ng’ato nigi rieko, ler ema ndikono okwongogo? Kapo ni timbewa ok ler kendo wachido e nyim Nyasaye, be dwanyis gadier kido mamoko mag rieko monyis malo kae?

10, 11. (a) Ang’o momiyo bedo joma ohero kuwe dwarore ahinya? (b) Kapo ni ichwanyo Jakristo wadu, ang’o minyalo timo mondo inyis ni in ng’at mohero kuwe? (Ne weche moler piny.)

¹⁰ “Okelo kuwe.” Rieko moa e polo jiwowa mondo wabed joma manyo kuwe, ma en olemo mar roho mar Nyasaye. (Jo Galatia 5:22) Watemo ahinya mondo kik waketh “kuwe” ma e gima tweyo oganda Jehova e winjruok achiel. (Jo Efeso 4:3) Bende, kapo ni nitie gima oketho kuwe e kindwa, watimo duto mwanyalo mondo waduok kuwe. Ang’o momiyo timo kamano dwarore? Muma wacho ni beduru gi ‘kuwe; kendo Nyasach hera kod kuwe nobed kodu.’ (2 Jo Korintho 13:11) Omiyo, ka watemo dak gi kuwe gi jowetewa, Nyasach kuwe biro bedo kodwa. Kaka watimo ne Jokristo wetewa mulo winjruok ma wan-go gi Jehova. Ere kaka wanyalo nyiso ni wan joma loso kuwe? Ne ane ranyisini.

¹¹ Ang’o monego itim ka ifwenyo ni ichwanyo Jakristo wadu? Yesu nowacho niya: “Kichiwo chiwo mari e kar misango to kanyo iparo ka owadu ni gi wach moro kodi, we chiwo mari kanyono e nyim kar misango, idog ithegri gi owadu mokwongo, eka ibi ichiw chiwo mari.” (Mathayo 5:23, 24) Inyalo tiyo gi puonjno kuom kawo okang’ mokwongo mar dhi loso wachno gi owaduno. Gima duong’ momiyo ikawo okang’no en ang’o? En mondo “ithegri gi owadu”  kata ilos kuwe kode. * Mondo ichop mano, onego iyie ni owadu ochwanyore kar tamori. Ka ichopone kidwaro loso kuwe e kindu kendo imakori mana gi dwarono, biro bedo mayot mondo ulos wachno, ukwa ng’wono kaka owinjore, kendo ng’ato ka ng’ato owe ne nyawadgi. Ka ichiwori mar loso kuwe, mano nyiso ni rieko mar Nyasaye ema tayi.

12, 13. (a) Kaluwore gi bug Jakobo 3:17, tiend ‘bedo mamuol’ kata bedo ng’at ma tur en ang’o? (b) Ere kaka wanyalo nyiso ni wan joma tur?

¹² “Obet mamuol.” Tiend bet mamuol kata tur en ang’o?  Josomo wacho ni wach ma ne otigo e dho-Grik e bug Jakobo 3:17 molok ni ‘bedo mamuol,’ en wach ma loko tek. Joloko oseloko wachno e yore mopogore opogore kaka “dimbruok,” “nano,” kata “dewo jomoko.” Muma mar New World Translation oketo wachni e weche moler piny kaka bedo ng’at ma “tur.” Ere kaka wanyalo nyiso e ngimawa ni wan gi rieko moa malo kuom bedo joma tur?

¹³ Bug Jo Filipi 4:5 wacho ni ‘muolo maru mondo ong’ere ne ji duto.’ Loko machielo wacho niya: “Ng’ereuru kaka joma tur.” (The New Testament in Modern English, mondik gi J. B. Phillips) Ne ni e wach tur, gima duong’ ok en kaka wanenore wawegi, to en kaka jomoko nenowa kata kaka ging’eyowa. Ng’at ma tur ok en ng’at ma kinde duto chuno ni nyaka luw chik kaka en kata ka lokruok moro dwarore, kendo ok ochun ni gik moko otimre mana kaka en ema odwaro. Kar mano, oikore winjo pach jomoko kendo ka owinjore odok chien mi otim kaka gidwaro. Bende, odembore kendo ok oger gi jomoko. Kata obedo ni ma en kido ma dwarore kuom Jokristo duto, joma dwarore ni obed gi kidono moloyo gin jodong-kanyakla. Ka jodong-kanyakla odembore, bedo ne jomoko mayot dhi irgi. (1 Jo Thessalonika 2:7, 8) Ber mondo waduto wapenjre niya, ‘Be jomoko nena kaka ng’at madewo jomoko, ng’at ma tur, kendo modembore?’

14. Ere kaka wanyalo nyiso ni ‘waikore winjo wach’?

¹⁴ “Oikore winjo wach.” E Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, wach ma ne olok kowuok e dho-Grik ni “oikore winjo wach,” yudore mana e ndikoni kende. Jasomo moro wacho ni “kinde mang’eny itiyo gi wachno e nyiso kaka jolweny luwo chik rondi.” Okelo paro mar bedo ng’at “ma winjo wach mapiyo” kendo ma “bolore.” Ng’at michiko gi rieko mowuok malo oikore luwo mapiyo gima Muma wacho. Ok en ng’at ma ong’ere ni kosebedo gi paro moro, to ok olok parono kata ka weche oselokore madwaro ni olok pache. Kar mano obedo ng’at ma oikore timo lokruok mapiyo kapo ni  onyise kitiyo gi Muma ni ok en kare kata ni ok one weche e yo mowinjore. Be kamano e kaka ji ong’eyi?

15. Ng’wono en ang’o, to ang’o momiyo iwuoyo kuom “ng’wono” gi “nyak maber” kanyachiel e bug Jakobo 3:17?

¹⁵ “Opong’ gi ng’wono kod nyak maber.” * Ng’wono en achiel kuom kido madongo mag rieko mowuok malo, nimar iwacho ni riekono ‘opong’ gi ng’wono.’ Ne ni owuo kuom “ng’wono” gi “nyak maber” kanyachiel. Ma en gima owinjore nikech e i Muma, kinde mang’eny inyiso ni ng’wono en dewo jomoko kendo kechogi kuom timonegi gik mabeyo mogundho. Buk moro lero ni ng’wono en “winjo malit ne jomoko nikech chal matek ma gintiere, kendo kawo okang’ mar konyogi.” Omiyo, rieko moa kuom Nyasaye ok mi ng’ato obed ng’at maok dew jomoko. Kar mano, omiyo ng’ato oher jomoko kendo odewgi. Ere kaka wanyalo nyiso ni wapong’ gi ng’wono?

16, 17. (a) E wi hero Nyasaye, ang’o ma jiwowa lendo ne jomoko, to nikech ang’o? (b) Gin yore mage mwanyalo nyisoe ni wapong’ gi ng’wono?

¹⁶ Kuom adier, yo maduong’ mar nyiso ng’wono en lando ne jomoko wach maber mar Pinyruodh Nyasaye. Ang’o ma chwalowa timo tijni? Gima duong’ mamiyo watimo kamano en nikech wahero Nyasaye. Kata kamano, gima bende chwalowa lendo en ni wadwaro nyiso jomoko ng’wono kata kechogi. (Mathayo 22:37-39) Ji mang’eny e kindegi ‘chandore kendo oke kaka rombe maonge jakwath.’ (Mathayo 9:36) Jotend din mag miriambo osejwang’ogi kendo osewuondogi gi puonj mag miriambo. Nikech mano, ok ging’eyo rieko mayudore e Wach Nyasaye kod gweth ma Pinyruodhe chiegni kelo e piny. Ka waparo kaka Wach Nyasaye oremo joma odak e  alworawa, chuny mar kecho ji chwalowa mondo watim duto mwanyalo mondo wanyisgi dwaro mar Nyasaye.

¹⁷ Gin yore mage kendo ma wanyalo nyisogo ni wang’won? Par ane sigand Yesu e wi Ja-Samaria ma ne okwanyo ng’at ma ne jomecho ogoyo kendo okwalo gige ka en e wuoth. Chuny mang’won nomiyo Ja-Samariano ‘okecho’ ng’atno mowiro adhondene gi mo kendo orite. (Luka 10:29-37) Donge siganani nyiso ni bedo ng’at mang’won oriwo konyo joma chandore e yo moro? Muma nyisowa ni ‘ber mondo watim maber ne ji duto, to moloyo ne jogo ma jood yie.’ (Jo Galatia 6:10) Ne ane moko kuom yore mwanyalo timogo kamano. Samoro nitie Jakristo wadwa ma hike oniang’ madwarore ni okony mondo ochop e chokruoge mag Jokristo kendo oduoke pacho. Bende, nyalo bedo ni nitie chi liel moro madwarore ni okony timo tich moro mapek e ode. (Jakobo 1:27) Kata nyalo bedo ni nitie ng’at ma chunye onyosore madwarore ni owachne wach “maber” mondo chunye oduogi. (Ngeche 12:25) Ka wanyiso ng’wono e konyo joma kamago, wanyiso gadier ni wan gi rieko moa malo.

18. Ka rieko mawuok malo ema tayowa, en kido mane monego wagol chuth e chunywa, to nikech ang’o?

¹⁸ “Ok odew wang’ ji.” Ng’at ma nigi rieko moa malo ok sungre nikech piny mowuokie kendo ok obuon jomoko nikech oganda ma giwuokie. Ka rieko moa malo ema tayowa, wabiro temo mondo wagol chuth kido mar dewo wang’ ji. (Jakobo 2:9) Ok wayier joma watimonegi maber ka wang’iyo sombgi, pesa ma gin go, kata migepe ma gin go e kanyakla; bende ok wajar Jokristo wetewa kata bed ni ginenore ni gin joma ni piny. Ka Jehova ohero joma kamago, wan be onego wahergi.

19, 20. (a) ‘Gango wach’ kaka otigo e dho-Grik en ang’o? (b) Ere kaka wanyiso ni ‘waherore maonge miganga kaka owete,’ to ang’o momiyo mano en gima dwarore ahinya?

¹⁹ “Ok ogang wach.” Wach molok kowuok e dho-Grik ni  ‘gango wach’ kata wuondruok, samoro itiyogo “kuom jatim sinema ma wuondore ni en ng’at machielo.” E kinde machon, jotugo mag Jo-Grik gi Jo-Rumi ne rwako kido mar gimoro machielo sama gitimo sinema. Omiyo, wach ma ne otigo e dho-Grik ni “jagang wach” tiende ne en ng’at ma wuondore ni en ng’at machielo. Kuom mano, ka wan joma ok wuondre mano onego onere e yo ma watimonego Jokristo wetewa gik moko kod kaka wanenogi.

²⁰ Jaote Petro nowacho ni “winjo wach mar adiera” onego omi ‘waherre maonge miganga kaka owete.’ (1 Petro 1:22) Ee, herawa ne owete ok en mana mar nyisruok. Ok wawuondre. Herawa nyaka bed madier, kendo ma wuok e chuny. Ka en kamano, Jokristo wetewa biro genowa nikech gibiro fwenyo ni ok wawuondre. Bedo joma ok wuondre kamano miyo bedonwa mayot bedo thuolo gi Jokristo wetewa kendo miyo owete e i kanyakla ogenre.

21, 22. (a) Ere kaka Solomon ne ok orito rieko? (b) Ang’o mwanyalo timo mondo warit rieko, to timo kamano, biro konyowa nade?

²¹ Rieko mowuok kuom Nyasaye en mich maber ma Jehova omiyowa kendo onego warite. Solomon nowacho niya: “Wuoda, rit rieko makare, gi lony kuom pogo weche mayoreyore.” (Ngeche 3:21) En gima lit ni Solomon ne ok orito riekono. Ne osiko koriek kinde duto ma ne owinjo Nyasaye. Kata kamano, bang’e monde mang’eny ma nowuok e ogendni mopogore opogore noloko chunye moweyo lamo maler mar Jehova. (1 Ruodhi 11:1-8) Gima ne otimore e ngima Solomon nyiso ni rieko ok kony ng’ato ka ok otiyogo.

²² Ang’o mwanyalo timo mondo warit rieko makare? E wi somo Muma pile kod buge malero Muma mogo gi ‘jatich mogen kendo mariek,’ nyaka watim kinda mondo wati gi gik mwapuonjore. (Mathayo 24:45) Tiyo gi rieko mowuok kuom Nyasaye konyo ahinya. Omiyo ngimawa bedo maber kata gie sani. Riekono biro miyo ‘wayud ngima ma en ngima maradier,’ tiende ni wabiro dak e piny manyien mar Nyasaye. (1 Timotheo 6:19) To moloyo duto, bedo gi rieko moa malo miyo wasudo machiegni gi Jehova Nyasaye ma e wuon rieko duto.