1, 2. Ere kaka chieng’ nyiso teko ma Jehova nigo mar chueyo gik moko?

 DONGE isega oyo mach gotieno ka piny ng’ich? Nyalo bedo ni ne isudo machiegni gi majno mondo iyud liet moromo, kata kamano, ne itang’. Ka dine isudo machiegni ahinya, majno dorewi. To ka dine isudo mabor, koyo dochami.

² Nitiere kit mach moro ma miyowa liet godiechieng’. Oyudore kilomita milion 150 koa e piny. a Majno en chieng’. Par ane teko mang’eny ma chieng’ nigo mamiyo wanyalo winjo lietne kata obedo ni en mabor kamano! E wi mano, pinywani siko ka lworo mach ma rang’ongono gi kama bor mowinjore. Kapo ni gimoro otimore ma piny ochwalore but chieng’ kata mana matin nono, pi duto manie piny biro duono; to kapo ni piny osudo mabor matin gi chieng’, pi duto biro lokore baraf. Ngima ok nyal bedo e piny ka achiel kuom gigo otimore. Ee, chieng’ konyo ahinya e miyo ngima obedie. E wi mano, ler mokelo ok nyal pim gi machielo, ok obare, kendo okelo mor.​—Eklesiastes 11:7.

3. Chieng’ puonjowa wach mane maduong’?

³ Kata kamano, thoth ji ok kaw chieng’ ka gimoro malich kata obedo ni ngimagi otenore kuom chieng’. Nikech mano, nitie puonj moro maduong’ ma kalogi. Muma wacho ni Jehova ne ‘ochueyo ler gi wang’ chieng’.’ (Zaburi 74:16) Ee, chieng’ pako Jehova, ma “nochueyo polo gi piny.” (Zaburi 19:1; 146:6) Chieng’ en mana achiel kuom gik mogundho ma Nyasaye nochueyo e polo ma nyiso tekone matamre gi nono.  We wanon ane moko kuom chuech manie kor lwasi, kae to bang’e, wanon chuech manie piny.

4, 5. Chieng’ nigi teko maromo nade kendo oduong’ maromo nade, to orom nade kopime gi sulwe mamoko?

⁴ Nyalo bedo ni ing’eyo ni chieng’ en achiel kuom sulwe ma yudore e kor lwasi. Onenore maduong’ moloyo sulwe ma wajaneno gotieno nikech ochiegni gi piny moloyo sulwe mamokogo. Chieng’ nigi teko mang’eny maromo nade? Chuny chieng’ kama lietie moloyo, nigi liet maromo digri 15,000,000°. Kapo ni ogol mach matin marom gi koth kal e chuny chieng’, moket mach matinno e pinyka, majno nyalo wang’o ng’at man kilomita 140! Sekond ka sekond, chieng’ golo teko marom gi teko ma nyalo wuok ka omuoj mbom mag nyuklia milion gi milion.

⁵ Chieng’ duong’ ahinya ma pinyni nyalo donjo e iye mokalo nyadi 1,300,000. Be iparo ni mano koro nyiso ni chieng’ e sulwe maduong’ mogik? Ooyo, joma somo weche sulwe wacho ni chieng’ en mana sulwe moro matin. Jaote Paulo nondiko  ni “sulwe achiel nigi duong’ moloyo sulwe machielo.” (1 Jo-Korintho 15:41) Paulo ne ok ong’eyo kaka weche ma ne ondikogo ne gin adier. Nitie sulwe machielo ma rang’ongo moloyo ma ka oket kama chieng’ nitie to onyalo kwako nyaka kama piny nitie. Sulwe machielo ma rang’ongo koket kama chieng’ nitie to obiro chopo kama planet miluongo ni Saturn nitie. To planet mar Saturn ni mabor maromo nade? Josayans ne ooro gimoro kuno kowuok e piny. Ne giketo gino oring ng’wech ma risasi ringogo kowuok e bunde nyadi 40. Kata kamano, gi ng’wejno duto, gino nokawo higni ang’wen mondo ochop kama Saturn nitie!

6. Ere kaka Muma nyiso ni kwand sulwe ng’eny ahinya ma dhano ok nyal kwano?

⁶ Kata obedo ni nitie sulwe madongo dongo kaka ma wasewuoyoego, gima nyalo mako dhowa moloyo en kwan-gi!  Muma wacho ni sulwe ng’eny mokalo akwana, gichalo “kuoyo manie nam.” (Jeremia 33:22) Mani nyiso ni nitiere sulwe tandawuoya ma wang’ dhano ok ne. Omiyo, kapo ni Jeremia dine otemo kwano sulwe ma ne oneno gotieno ka onge boche, sulwe duto ma dine okwano ne nyalo mana romo aluf adek kama, nimar ka ng’ato ok otiyo gi masin, ok onyal neno sulwe mokalo kanyo. Inyalo pim kwand sulwego gi kuoyo sanja e lwet ng’ato. Adiera en ni kwand sulwe ng’eny kaka kuoyo manie dho nam. b Be nitie ng’ama nyalo kwano sulwego?

7. Inyalo lero nade kar romb sulwe ma yudore e dag sulwe miluongo ni Milky Way, to nitie dege sulwe adi?

⁷ Bug Isaya 40:26 wacho kama: “Ting’uru wang’u e polo mondo une. Ng’ano mosechueyo gigo duto? En Ng’at ma golo ogandagi kokwanogi; ma luongogi giduto gi nyingegi.” Bug Zaburi 147:4 wacho niya: “Okwano kar romb sulwe.” Be ng’ato nyalo ng’eyo “kar romb sulwe”? Mano ok en penjo mayot. Josayans ma somo weche sulwe wacho ni nitiere sulwe mokalo bilion 100 e dag sulwe miluongo ni Milky Way. c Josayans moko to wacho ni ging’eny moloyo kanyo. Kata kamano, Milky Way en mana achiel kuom dege sulwe mang’eny, to dege mamoko oting’o sulwe mang’eny moloyo. Nitiere dege sulwe adi? Josayans wacho ni ginyalo romo bilionde mathoth kata mana trilionde. Ka dhano ok ong’eyo kwan sie mag dege sulwe, to be koro ginyalo ng’eyo kwan sulwe bilionde ma dege sulwego oting’o? Kata kamano, Jehova to ong’eyo kwand sulwego duto. E wi mano, omiyo sulwe ka sulwe nying!

8. (a) Dag sulwe miluongo ni Milky Way duong’ maromo nade? (b) Jehova tiyo gi ang’o e chiko chuech manie kor lwasi?

 ⁸ Kaka wamedo ng’eyo kaka dege sulwe dongo dongo, e kaka wamedo hum gi teko matamre gi nono ma Nyasaye nigo. Kuom ranyisi, ne ane kaka Milky Way en dag sulwe maduong’. Josayans wacho ni ler ringo kilomita 300,000 e sekond achiel. To gi ng’wejno duto, mondo ler ong’ad dag Milky Way tung’ nyaka tung’, okawo higni madirom 100,000! To nitie dege sulwe moko madongo dongo ma dag sulwe mar Milky Way nyalo donjo e igi nyading’eny. Muma wacho ni Jehova ‘yaro polo’ mana kaka hema. (Zaburi 104:2) Bende, ochiko kaka sulwegi ringo e kor lwasi. Chuech duto manie kor lwasi chakre sulwe matinie mogik nyaka dag sulwe maduong’ie mogik, ringo ka luwo chike ma Nyasaye oketo. (Ayub 38:31-33) Nikech mano, josayans wacho ni sulwe ringo e kor lwasi ma onge ng’ikni kata matin ka giluwo chenro moket adimba machalo gi joma miel achana ma onge ng’at ma ketho. To nade Nyasaye ma nochueyo gigo duto? Donge ihum nono kiparo teko duto ma Nyasaye ma kamano nigo?

9, 10. Ere kaka teko Jehova nenore kaluwore gi kama chieng’, Jupiter, piny, kod dwe nitie?

⁹ Teko mar Jehova nenore ayanga e yo ma ne ochueyogo piny. Ne oketo pinywani mana kama owinjore e dag sulwe mar Milky Way. Josayans moko wacho ni nitiere dege sulwe mamoko ma ji ok nyal dakie. Kata kamano, nenore ni kuonde mang’eny e dag sulwe mar Milky Way be ok nyal siro ngima. Chuny Milky Way opong’ gi sulwe ma riadore kendo tuomore ma miyo ngima ok nyal bedo kuno. To e bethe Milky Way, onge gi gik ma dwarore mondo ngima obedie. Gima ber en ni pinywani kaachiel gi planet mamoko molworo chieng’ (solar system) oket mana kama owinjore e dag sulweni.

¹⁰ E wi mano, nitie planet moro ma rang’ongo kendo man mabor miluongo ni Jupiter ma konyo pinywani. Jupiter  duong’ ma pinywani donjo e iye nyadi alufu achiel, kendo tekone mar ywayo gik moko ng’eny ahinya. To mano konyo e yo mane? Omwonyo gik ma ringo matek e kor lwasi, to moko kuomgi odhiro mondo kik gituom piny. Josayans wacho ni dabed ni onge Jupiter, dikoro ituomo piny gi gik ma ringo e kor lwasi nyadi 10,000 moloyo kaka timore sani. Gimachielo ma en gueth miwuoro ma konyowa e piny, en dwe. E wi lombo wang’wa kendo miyowa ler gotieno, dwe nigi teko ma miyo pinywani bedo moleng’ore kaka owinjore. Leng’ruokno miyo piny bedo gi ndalo oro kod ndalo koth ma en gimachielo ma konyo ahinya e miyo ngima odhi nyime.

11. Ere kaka muya molworo piny geng’o gik maricho mowuok e chieng’ mondo kik chop e piny?

¹¹ Teko mar Jehova nenore e chenro duto moketo e piny. Par ane kit muya mopogore opogore molworo pinywani. Sama chieng’ rieny, nitie gik moko mogolo ma konyo chuech manie piny. Kata kamano, nitie gik mamoko ma bende ogolo ma nyalo hinyo chuechgo. Sama gik marichogo ogoyo muya molworo piny, gimiyo oxygen lokore muya miluongo ni ozone. Mano loso gima iluongo ni ozone layer ma bedo kaka onget moumo piny kendo muonyo gik maricho ma chieng’ golo. E yo ma kamano, wanyalo wacho ni pinywani nigi mabul ma geng’one gik maricho ma wuok e chieng’!

12. Ere kaka teko mar Jehova nenore e yo ma pi lwororego?

¹² Mano en mana achiel kuom yore ma muya molworo piny konyogo gik manie piny. Gimachielo maber miwuoro en kaka pi kadho e okenge mopogore opogore mondo olos koth. Higa ka higa, kar romb pi ma lokore muya sama chieng’ ogoyo pi e nembe duto manie piny nyalo pong’o nam ma borne en kilomita 70, lachne en kilomita 70, kendo tutne en kilomita 70. Pi molokore muyago e ma bedo boche polo kendo yamo keyogi kuonde maboyo boyo kae to gio e piny kaka koth, theluji, kata baraf. Pigego a e piny, giidho e kor lwasi, kendo ka koro osechunggi maler, pigego chue ka duogo e piny. Gima timoreno e ma bug Eklesiastes 1:7 lero kowacho niya: “Aoche duto mol  nyaka e nam, to nam ok pong’. Aochego chako dok ku ma ne giwuokie mondo gimol kendo.” Jehova kende e ma nyalo keto chenro ma kamano.

13. Waneno nade teko mar Jachuech e gik ma twi kod e lowo?

¹³ Chuech duto man gi ngima nyiso ayanga teko mar Jachuech. Nitie chuech madongo dongo kaka yien miluongo ni redwood ma borne nyalo kalo ot man gi gorofe 30. To komachielo nitie gik matindo tindo ma wang’ dhano ok nyal neno ma yudore e nam kendo miyo dhano yudo oxygen. Lowo bende opong’ gi kute mopogore opogore ma tiyo kanyachiel mondo gik moko odongi.

14. En teko mane mopondo ma yudore e atom ma en gima tinnie mogik?

¹⁴ Onge kiawa ni Jehova e ma “nochueyo piny gi tekone.” (Jeremia 10:12) Teko mar Nyasaye nenore kata mana e chuech ma tinie mogik. Kuom ranyisi, kaw ane atom ma enie ng’injo ma tinie mogik mar gimoro. Koried atom milion achiel kanyachiel, kama gikawo puot moloyo yie wich achiel mar dhano! Chuny atom ma en nyuklia e ma itiyogo e loso mbom mar nyuklia. To nyuklia rom nade? Wawach ni inyalo ywa atom achiel ma borne obed marom gi ot man gi gorofe 14. Ka mano otimore, nyuklia mar atomno biro romo mana gi wang’ chumbi achiel e gorofa mar abiriyo. Gima tinno e ma golo teko matamre gi nono sama mbom mar nyuklia omuoch!

15. Ang’o ma ne Jehova puonjo Ayub ka ne owuoyo e wi le mopogore opogore?

¹⁵ Le mogundho mantiere e piny bende nyiso ayanga teko mar Jehova. Bug Zaburi 148 nyiso gik mang’eny ma pako Jehova kendo kwan matindo 10 wacho ni “le modak e bungu kod le duto mipidho” bende pako Jehova. Ka ne Jehova nyiso Ayub gimomiyo dhano onego oluor Jachuech, ne owuoyo e wi le kaka sibuor, magwar, ruadh apol, Behemoth (kata rawo), kod Leviathan (ma nyalo bedo nyang’). En ang’o ma  Jehova ne dwaro puonjo Ayub? Ka dhano nyalo hum nikech le ma roteke, mager, kendo ma ok nyal bo kaka mago, donge owinjore gihum moloyo ka giparo Nyasaye ma ne ochueyo lego?​—Ayub, sula mag 38-41.

16. Ang’o ma mori gi moko kuom winy ma ne Jehova ochueyo?

¹⁶ Bug Zaburi 148:10 bende wuoyo e wi winy. Par ane kaka nitie kit winy mang’eny mopogore opogore! Jehova nowuoyo gi Ayub e wi winyo miluongo ni udo ma ‘nyiero faras gi ng’at moidhe.’ En adier ni winyoni ma borne en mita ariyo gi nus ok nyal fuyo, kata kamano, onyalo ringo kilomita 65 e sa achiel kendo ondamone achiel nyalo romo mita ang’wen gi nus! (Ayub 39:13, 18) To komachielo, winyo miluongo ni albatross fuyo e wi nembe chiegni ngimane duto. Koyaro bwombene chakre tung’ nyaka tung’, gin mita 3. Onyalo fuyo kuom seche mogwaro ma ok ofwadho bwombene. To mopogore gi albatross, winyo ma tinie mogik e piny miluongo ni bee hummingbird, borne en mana sentimita 5. Winyoni nyalo fwadho bwombe nyadi 80 e sekond achiel! Onyalo diedo e kor yamo kaka elekopta kendo onyalo fuyo kodok chien. Sama en e kor yamo, onyilni e yo maber miwuoro.

17. Blue whale duong’ marom nade, to paro kuom le ma Jehova ochueyo onego omi watim ang’o?

¹⁷ Bug Zaburi 148:7 wacho ni kata ‘chuech madongo manie nam’ pako Jehova. Par ane le miluongo ni blue whale ma iwacho ni e le maduong’ie mogik e piny. Chuech maduong’ ma yudore e ‘nembe matutno’ nyalo dongo ma bed mabor mokalo mita 30. Pekne nyalo romo gi pek lieje madongo 30. Pek mar lewe kende romo gi pek mar liech achiel. Adundone rom gi mtoka matin. Adundo ma rang’ongoni gocho mana nyadi 9 e dakika achiel​—mopogore ahinya gi adundo mar hummingbird, ma gocho nyadi 1,200 e dakika achiel. Achiel kuom leche blue whale ma kowo remo duong’ moromo nyathi lak e iye. Kuom adier, wayie gi chunywa duto gi weche ma yudore e giko bug Zaburi ma wacho niya: “Gimoro amora mangima mondo opak Jah.”​—Zaburi 150:6.

18, 19. Kit gik mangima ma Jehova osechueyo e piny ng’eny maromo nade, kendo gik mochuego puonjowa ang’o e wi ratiro mare mar locho e wi gik moko duto?

¹⁸ Ang’o ma chuech Jehova puonjowa e wi tekone? Wahum nono ka waparo gik mopogore opogore mogundho ma Jehova ochueyo. Jandik-zaburi moro ne opako Jehova niya: “A Jehova, to mano kaka gik michueyo ng’eny miwuoro! . . . Piny opong’ gi gik michueyo.” (Zaburi 104:24) Donge wechego gin adier? Kit gik mangima ma josayans osekwano e piny okalo milion achiel. Kata kamano, jomoko neno ni kwan-gi nyalo kalo kanyo. Kata ng’at molony e loso gik moko nyalo chopo kama oneno ni riekone osechopo e giko kendo onge gimoro manyien monyalo wuokgo. Mopogore gi dhano, Jehova to riekone ok rum nimar en gi nyalo mar chueyo gik moko manyien nyaka chieng’.

¹⁹ Kaka Jehova tiyo gi tekone e chueyo gik moko nyisowa ni en e ma en e wi gik moko duto. Bedo ni iluonge ni “Jachuech” nyiso ni opogore gi gimoro amora manie piny gi  polo, nimar gigo duto gin “gik mochue.” Kata mana Wuod Nyasaye ma miderma ma notiyo kode kaka “jatich molony” kinde ma ne Nyasaye chueyo gik moko, ok luong ngang’ ni Jachuech e Muma. (Ngeche 8:30; Mathayo 19:4) Kar mano, iluonge ni “jal makayo kuom chuech duto.” (Jo-Kolosai 1:15) Bedo ni Jehova e Jachuech, miye ratiro chuth mar bedo jaloch e wi gik moko duto manie polo gi piny.​—Jo-Rumi 1:20; Fweny 4:11.

20. Jehova oseyueyo e yo mane nyaka ne otiek tije mar chueyo gik moko e piny?

²⁰ Be Jehova oseweyo chueyo gik moko? En adier ni Muma wacho ni bang’ tieko chueyo gik moko e odiechieng’ mar auchiel, Jehova ‘nochako yueyo e odiechieng’ mar abiriyo bang’ tieko tijene.’ (Chakruok 2:2) Jaote Paulo nonyiso ni “odiechieng’” mar abiriyono ne en higni gana gi gana nikech kindeno ne pod dhi nyime ka ne Paulo ni e piny. (Jo-Hibrania 4:3-6) Kata kamano, be bedo ni Nyasaye ‘noyueyo’ nyiso ni ne oweyo tiyo chuth? Ooyo, Jehova tiyo kinde duto. (Zaburi 92:4; Johana 5:17) Nikech mano, nyaka bed ni tiend yueyone en ni ne oweyo tij chueyo gik moko e piny. Kata kamano, pok oweyo ngang’ tije mar chopo dwache e piny. Tijno noriwo telo ne dhano gi roho mare e ndiko Muma. Tijeno bende oriwo chenro mar loso “chuech manyien” ma Sula mar 19 biro wuoyoe.​—2 Jo-Korintho 5:17.

21. Teko mar Jehova mar chueyo gik moko biro miyo jotichne odhi nyime timo ang’o nyaka chieng’?

²¹ Mana kaka Jehova noneno ni chuechne ne ‘ber ahinya’ e giko odiechieng’ mar auchiel mar chuech, e kaka ginibed ka odiechienge mar yueyo ochopo e gikone. (Chakruok 1:31) Bang’ mano, ok wang’eyo kaka Jehova biro tiyo gi tekone ma ok rum mar chueyo gik moko. Gima wanyalo bedogo gadier en ni yo moro amora ma obiro tiyoe gi tekoneno, biro miyo wahum nono. Gik ma Jehova ochueyo biro puonjowa nyaka chieng’. (Eklesiastes 3:11) Kaka wabiro medo puonjore e wi Jehova e kaka wabiro medo miye luor matut, kendo mano biro miyo wamed sudo machiegni gi Jachuechwa.