SULA MAR 13
“Chik mar Jehova ni Kare”
1, 2. Ang’o momiyo ji mang’eny ochayo chike mag dhano, to kaka wamedo puonjore chike Nyasaye wabiro nenogi nade?
“KOT chalo bur matut, . . . omwonyo gimoro amora ma ng’ato nigo.” Wechegi yudore e buk moro ma nondik e higa mar 1712. Jandik bugno ne yuago chike ma ne miyo kes mag ji yware kuom higni e kot ka miyo jogo ma manyo ratichgi bedo modhier nikech gitieko pesagi duto e kesgo. Chike mag pinje mang’eny ogajore ogajore kendo opong’ gi mibadhi. Gibuono ji kendo wechegi tuomore tuomore, to mano osemiyo ji mang’eny ojok gi buche miyalo e kot.
2 Mopogore gi mano, ne ane weche ma ne jandik-zaburi ondiko higni 2,700 mokalo: “Ahero chikni nadi!” (Zaburi 119:97) Ang’o momiyo ne owacho kamano? Nikech chik ma ne opuoyono ne en mar Jehova Nyasaye to ok mar sirkal moro amora mar dhano. Kaka imedo puonjori chike Jehova, e kaka ibiro medo herogi mana kaka jandik-zaburi noherogi. Puonjruok e yo ma kamano biro konyi ng’eyo e okang’ moro pach jachiw chik maduong’ie moloyo e piny gi polo.
Jachiw-Chik Maduong’
3, 4. Jehova osenyiso e yore mage ni en Jachiw-Chik?
3 Muma nyisowa niya: “Ng’at achiel kende e Wuon Chik.” (Jakobo 4:12) Kuom adier, Jehova kende ema nigi ratiro mar bedo Jachiw-Chik. Kata mana gik manie kor lwasi luwo ‘chik moket ne polo.’ (Ayub 38:33) Malaike tara gi tara mag Jehova bende luwo chikne nimar ochanogi e rang’iny mopogore opogore kendo gitiyo kaka jotich ma en ema ochiko.—Zaburi 104:4; Jo Hibrania 1:7, 14.
4 Jehova bende osemiyo dhano chike. Nikech en Nyasaye mohero tim makare, ochweyo ng’ato ka ng’ato kuomwa gi nyalo mar pogo ber gi rach. Nyalono en chik manie iwa ma konyowa ng’eyo gima kare gi gima ok kare. (Jo Rumi 2:14) Nikech jonyuolwa mokwongo ne nyalo pogo ber gi rach e yo makare chuth, ne dwarore ni omigi mana chike manok. (Chakruok 2:15-17) Mopogore kodgi, dhano morem nyaka mi chike mang’eny mondo otagi e timo dwach Nyasaye. Jehova Nyasaye nomiyo jotichne machon kaka Noa, Ibrahim, kod Jakobo chike ma ne onego giluw kendo gipuonj joodgi. (Chakruok 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Jehova ne obedo Jachiw-Chik makende kane omiyo oganda Jo-Israel chik kokalo kuom Musa. Chik Musa konyowa ng’eyo weche mang’eny e wi kaka Jehova omakore gi tim makare.
Chik Musa
5. Be Chik Musa ne en chik mogajore kendo ma luwo tek, to ang’o momiyo idwoko kamano?
5 Ji mang’eny paro ni Chik Musa ne en chik mogajore kendo ma luwo tek. Mano ok en adier kata matin. Chikno oting’o chike matindo tindo mokalo 600. Nyalo nenore ka gima gin chike mang’eny ahinya. Kata kamano, par ane wachni: E giko higni mag 1900, chike mag piny Amerka ne opong’o buge turi ma koriw otesegi ne kalo 150,000. To bang’ higni ariyo ka higni ariyo sirkandno medo chike moko 600 kama! Omiyo, kopim Chik Musa gi chike sirkande mag dhano, Chik Musa ne oting’o chike manok ahinya. Kata kane Chik Musa oting’o chike manok kamano, ne gichiko ngima Jo-Israel e yore duto e okang’ ma chike ma kawuonogi dak chopie. Ne ane moko kuom chikego.
6, 7. (a) Ang’o momiyo Chik Musa opogore gi chike sirkal moro amora, to chik ma ne duong’ie moloyo e Chik Musa ne mane? (b) Ere kaka Jo-Israel ne nyalo nyiso ni gibolore e bwo loch mar Jehova?
6 Chik ne nyiso ni Jehova ema nigi ratiro mar bedo jaloch e wi gik moko duto. Omiyo, ok nyal pim Chik Musa gi chike sirkal moro amora. Chik maduong’ moloyo e Chik Musa ne en ma: “Winji, yaye Israel: Jehova Nyasachwa en Jehova achiel: to niher Jehova Nyasachi gi chunyi duto, gi paroni duto, kendo gi tekoni duto.” Jo-Israel ne nyalo nyiso nade ni gihero Nyasaye? Ne ginyalo nyiso mano kuom tiyone kendo bolore e bwo lochne.—Rapar mar Chik 6:4, 5; 11:13.
7 Moro ka moro kuom Jo-Israel ne nyiso ni obolore ne loch Nyasaye kuom winjo jogo ma Nyasaye nomiyo migawo mar tayogi. Jonyuol, jodongo, jong’ad-bura, jodolo, kaachiel gi ruodhi ne gin joma Nyasaye omiyo migawo mar tayo joge. Kapo ni ng’ato ne nyalo ng’anjo ne ng’ato ang’ata ma Jehova oketo, Jehova ne kawo ni en ema ng’atno ong’anjone. To komachielo, jogo ma ne Jehova omiyo migepe mag telo, ne nyalo yudo kum mager kapo ni ne gitimo gima ok kare ne oganda Nyasaye kata ginyisogi achaye. (Wuok 20:12; 22:28; Rapar mar Chik 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Omiyo, ji duto ne nyaka nyis ni gibolore ne loch mar Nyasaye bed ni gin joma omi migawo e wi jomoko kata gin joma ne dwarore ni obolre e bwo joma Nyasaye oketo.
8. Ere kaka Chik ne jiwo ler mar Jehova?
8 Chik ne jiwo ler mar Jehova. Wach ma ne otigo e dho-Hibrania molok ni “maler” yudore mokalo nyadi 280 e Chik Musa. Chikno ne konyo oganda Nyasaye pogo gima ler gi gima ok ler konyiso gik moko madirom 70 ma ne nyalo miyo ng’ato obed maok ler. Chikego ne wuoyo e wi ler mar del, kit chiemo ma nonego gicham, kod kaka ne onego gitim sama gidhi losore oko. Chike ma kamago ne konyo ahinya e geng’o tuoche. * Kata kamano, mano ok e gima duong’ ma ne omiyo omi Jo-Israel chikego. Ne omigi chikego mondo okonygi siko e winjruok maber gi Jehova kendo kik gidonjre gi timbe maricho kendo modwanyore mag ogendni ma ne olworogi. Ne ane ranyisi.
9, 10. Chik Musa ne oting’o chike mage e wi nindruok kod nyuol, to chikego ne konyo e yore mage?
9 Chik Musa ne nyiso ni nindruok kod nyuol kata mana e kind joma okendore, ne miyo ng’ato bedo maok ler kuom kinde. (Tim Jo-Lawi 12:2-4; 15:16-18) Chike ma kamago ne ok nyis ni nindruok kod nyuol ma gin mich maler ma Nyasaye chiwo gin gik maricho. (Chakruok 1:28; 2:18-25) Kar mano, chikego ne jiwo ler mar Nyasaye kendo ne geng’o ogandane kik mienre gi chilo mag ogendni ma ne olworogi. Ogendni ma ne olworo Jo-Israel ne kiko weche nindruok kod nyuol e lamo margi. Lamo mar Jo-Kanaan ne oriwo terruok e kind joma chwo kod terruok e kind joma mon. Mano ne omiyo dwanyruok ma pok odwar one onya e ogendnigo. Mopogore gi mano, Chik Musa ne opogo chuth weche nindruok gi lamo madier mar Jehova. * Ne nitie ber mamoko bende.
10 Chikego ne puonjo wach moro maduong’. * Kuom adier, ere kaka richo mar Adam landore koa e tieng’ achiel nyaka e tieng’ machielo? Donge en kokalo kuom nindruok kod nyuol? (Jo Rumi 5:12) Ee, Chik Nyasaye ne paro ne joge kaka richo ne otuere kuomgi. En adier ni waduto onyuolwa e richo. (Zaburi 51:5) Omiyo, dwarore ni owenwa kethowa kendo oreswa mondo eka wasud machiegni gi Nyasachwa maler.
11, 12. (a) Chik ne jiwo puonj mane maduong’ e wi ng’ado bura kare? (b) Chik ne geng’o nade miganga e ng’ado ne ng’ato bura?
11 Chik ne nyiso ni Jehova ne ng’ado bura kare. Chik Musa ne jiwo ni okum ng’ato kaluwore gi kethone. Mano ema nomiyo Chikno owacho kama: “Ngima kar ngima, wang’ kar wang’, lak kar lak, luedo kar luedo, tielo kar tielo.” (Rapar mar Chik 19:21) Kane ng’ato oketho chik, kum ma ne imiye ne nyaka romre gi kethone. Wachno ne mulo chike duto e Chik Musa kendo konyowa e kindewagi ng’eyo gimomiyo rawar ma ne Kristo Yesu ochiwo ne dwarore, mana kaka ibiro ler e Sula mar 14.—1 Timotheo 2:5, 6.
12 Chikno bende ne geng’o kik ng’ad ne ng’ato bura maok kare. Kuom ranyisi, ne nyaka bedie joneno ariyo mondo eka okaw wach ma odonjnego ng’ato ni en adier. Ne imiyo ng’ato kum mager kapo ni odonjo ne ng’ato e yor miganga kata miriambo. (Rapar mar Chik 19:15, 18, 19) Chik bende ne kwedo mibadhi kod kawo asoya. (Wuok 23:8; Rapar mar Chik 27:25) Kata mana e loko ohala, oganda Nyasaye ne nyaka makre gi chike makare mag Jehova. (Tim Jo-Lawi 19:35, 36; Rapar mar Chik 23:19, 20) Chik maberno kendo ma ne ok dew wang’ ng’ato ne en gweth maduong’ ne oganda Jo-Israel!
Chike ma ne Jiwo ni Otim ne Ng’ato Kaka Owinjore Kendo e Yor Ng’wono
13, 14. Ere kaka Chik ne miyo itimo ne jakuo gi jal mokwal gigene e yo mowinjore?
13 Be Chik Musa ne oting’o mana chike ma oridore maok nyis ng’wono? Ooyo gang’! Roho mar Nyasaye ne otelo ne Daudi ndiko kama: “Chik mar Jehova ni kare.” (Zaburi 19:7) Mana kaka Daudi noneno, Chikno ne jiwo ni onyis ji ng’wono kendo otimnegi kaka owinjore. E yo mane?
14 E pinje moko e kindewagi, nenore ka gima chik dewo kendo timo maber ne joma oketho chik moloyo joma okethnegi. Kuom ranyisi, inyalo twe jokuoge e jela kuom kinde. To koni, joma okwal gigegi siko maonge gigegi ma ne okwalgo kendo gidhi nyime chulo osuru mipidhogo joma otwego. E oganda Jo-Israel, ne onge jela kaka ma wan-go e kindewagi kendo ne oket tong’ ma achiel kachiel kuom kum ma ne inyalo mi ng’ato. (Rapar mar Chik 25:1-3) Kata kamano, jakuo ne nyaka duok gima nokwalono ne wuon-go. E wi mano, ne nyaka omed gimoro e wiye. Gima rom nade? Mano ne luwore. Nenore ni jong’ad-bura ne nyalo keto kar romb gima ne idhi med kaluwore gi weche moko ma ginono, kuom ranyisi, okang’ ma jakuo olokogo chunye. Mano nyiso gimomiyo gima jakuo ochulo kaluwore gi bug Tim Jo-Lawi 6:1-7 tin moloyo monyis e bug Wuok 22:7.
15. Ere kaka Chik ne nyiso ng’wono to e sechego ok keth bura ne ng’ama ok oneko goyiem?
15 Chik Musa ne oket e yo ma dewo jogo maok oketho goyiem. Kuom ranyisi, kapo ni ng’ato ne opo koneko to okawo okang’ makare modhi e achiel kuom mier mag ringoe ma ne yudore e piny Israel mangima, ne ok ochuno ni nyaka nege mondo ochul ngima kar ngima. Jong’ad-bura mag dalano kosenone moyudo ni ne ok oneko goyiem, ne giweyo ng’atno mondo odag e dalano nyaka jadolo maduong’ tho. Bang’ tho jadolo maduong’, ng’atno ne bedo thuolo kendo nonyalo dak kamoro amora modwaro. E yo ma kamano, Chik Musa ne miyo ng’at monekono oyud ng’wono mowuok kuom Nyasaye, to gie kindeno chikno be ne nyiso kaka ngima dhano ne en gima duong’.—Kwan 15:30, 31; 35:12-25.
16. Ere kaka Chik ne rito ratiro mag ji?
16 Chik ne rito ratiro mar ji achiel achiel. Ne ane kaka Chikno ne rito ratiro mar joma ne nigi gowi. Chik ne tamo ng’ato kik odonj e dala ng’ama nigi gope mondo omak gimoro. Kar mano, jabendho ne chung’ gi oko mondo jagope ema okelne gima onyalo mako. Nikech mano, jabendho ne ok nyal donjo e dala jagope maonge rusa. To kapo ni nanga maoko ema jabendho nomako kaka gir singo, ne nyaka oduok ne jagope nangano ka chieng’ pok opodho mondo kik koyo cham jagowi gotieno.—Rapar mar Chik 24:10-14.
17, 18. Jo-Israel ne opogore nade gi ogendni mamoko e weche lweny, to ang’o momiyo?
17 Chik Musa ne tayo weche lweny bende. Oganda Nyasaye ne ok ked e lweny mondo gibed gi teko e wi jomoko to ne gitiyo kaka joma Nyasaye ooro mondo oked “lwenje mag Jehova.” (Kwan 21:14) Kinde mang’eny, ne nyaka Jo-Israel ogo ne ogendni ma ne gidwa kedogo milome mar kuwe. Ka dalano ne otamore loso kuwe, Jo-Israel ne nyalo lworo dalano—to mana kaluwore gi chike Nyasaye. Mopogore gi jolweny mag ogendni mamoko, sama jolweny mag Jo-Israel ne kedo gi wasikgi ne ok oyienegi nindo gi mon gi thuon kata nego ji ao yaye. Bende, ne ok onego gitong’ yiend olemo mag jowasigu. * Jolweny mag ogendni mamoko to ne onge chike ma kamago.—Rapar mar Chik 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.
18 Donge iwinjo marach ahinya sama iwinjo ni pinje moko tiego nyithindo obed jolweny? E piny Israel, onge ng’ama ne iyiene donjo e lweny kapok ochopo higni 20. (Kwan 1:2, 3) Kata mana ng’ama ng’ongo ma ne nigi luoro mokalo tong’ ne ok chun donjo e lweny. Chik bende ne wacho ni omi dichwo ma eka oa kendo rusa mar higa achiel mondo oyud thuolo mar nyuolo nyathi ma ne nyalo ting’o nyinge kapo ni otho e lweny. Bende, rusa mar higa achielno ne miyo dichwono thuolo mar bedo ‘mamor gi chiege.’—Rapar mar Chik 20:5, 6, 8; 24:5.
19. Ere kaka Chik Musa ne rito mon, nyithindo, joot, mond liete, kod nyithind kiye?
19 Chik Musa bende ne rito mon, nyithindo, kod joot. Chikno ne dwaro ni jonyuol orit nyithindgi kendo opuonjgi wach Nyasaye kinde duto. (Rapar mar Chik 6:6, 7) Chik bende ne kwero nindruok e kind wede kendo ng’at ma notimo kamano ne ing’ado ne buch tho. (Tim Jo-Lawi, sula mar 18) Bende, Chik Musa ne kwero timbe terruok ma kinde mang’eny ketho ngima joot kendo miyo ok gigenre. Chikno ne rito mond liete kod nyithind kiye kendo ne chiwo siem mager ne jogo ma ne nyalo sandogi.—Wuok 20:14; 22:22-24.
20, 21. (a) Ang’o momiyo Chik Musa noyie ne Jo-Israel bedo jodoho? (b) E wach ketho kend, ere kaka Chik Musa ne opogore gi chik ma Yesu ne oduoko bang’e?
20 Kata kamano, jomoko nyalo penjore ni, ‘Ang’o momiyo Chik ne oyie ne ji bedo jodoho?’ (Rapar mar Chik 21:15-17) Dwarore ni wang’e chal ma ne ji nitiere e kindego. Joma temo pimo Chik Musa gi gik ma timore e kindewagi, biro kawo Chik Musa marach. (Ngeche 18:13) Chik ma ne Jehova oketo chon e puodho mar Eden ne wacho ni kend en tudruok e kind dichwo achiel gi dhako achiel. (Chakruok 2:18, 20-24) Kata kamano, e kinde ma Jehova ne miyo Jo-Israel Chik, tim doho ne osegurore e ogandano kuom higni miche. Jehova nong’eyo ni ogandane ma ne gin “jo ma tokgi tek,” ne dhi ketho nyadinwoya kata mana chike madwarore moloyo kaka chik ma ne kwerogi ni kik gilam nyiseche manono. (Wuok 32:9) Omiyo, ne en gima nyiso rieko ni Nyasaye ne ok oyiero kindeno mondo obed kinde mar rieyo weche kend. Kata obedo ni Jehova ok ema nochako wach doho, notiyo gi Chik Musa e gayo wach doho mondo kik tim ne joma nie ngima doho marach.
21 E yo ma kamano bende, Chik Musa ne oketo weche mogwaro ma ne nyalo miyo dichwo oriemb chiege. (Rapar mar Chik 24:1-4) Yesu nowacho ni Nyasaye ne ombeko ne Jo-Yahudi wachno ‘nikech chunygi ne tek.’ Kata kamano, Jehova ne ombeko chikno mana kuom kinde. Kane Yesu puonjo jolupne, ne oduoko chik ma ne Nyasaye oketo mar kend ma en ni dichwo achiel okend mana dhako achiel.—Mathayo 19:8.
Chik ne Jiwo Hera
22. Chik Musa ne jiwo hera e yore mage, kendo ng’a gini ma ne dwarore ni onyis hera?
22 Be iparo ni nitie sirkal moro amora manyalo bedo gi chike ma jiwo wach nyiso ji hera? Chik Musa ne jiwo nyiso hera moloyo gimoro amora. E bug Rapar mar Chik kende, iwuoyo kuom “hera” mokalo nyadi 20. Chik mar ariyo maduong’ie moloyo wacho ni “iniher jabuti kaka in iwuon.” (Tim Jo-Lawi 19:18; Mathayo 22:37-40) Oganda Nyasaye ne onego onyis hera ma kamano, ok mana ne Jo-Israel wetegi kende, to bende ne joma welo ma ne odak e kindgi. Ne onego Jo-Israel opar ni gin bende ne gin welo kane gidak e piny machielo. Ne onego giher jochan kuom konyogi gi gige ringruok maok gitimnegi marach nikech chal margi. Nonyisgi bende ni gibed mang’won kendo gidew le ma ne tiyonegi.—Wuok 23:6; Tim Jo-Lawi 19:14, 33, 34; Rapar mar Chik 22:4, 10; 24:17, 18.
23. Ng’at ma ne ondiko Zaburi 119, nokawo okang’ mar timo ang’o, to wan be wanyalo ng’ado mar timo ang’o?
23 Be nitie piny moro amora ma nigi chik maber kamano? Onge. To mano e momiyo jandik-zaburi nowacho niya e wi chik Nyasaye: “Ahero chikni nadi!” Jandik-zaburi ne ok owacho awacha ni ohero chike Nyasaye. Hero chikno nomiyo okawo okang’ mar timo kinda e luwo chike Nyasaye e ngimane. Nomedo wacho niya e wi chik Nyasaye: “Apare e chunya pile ka pile.” (Zaburi 119:11, 97) Ee, pile ne okawo thuolo mar puonjore chike Jehova. Onge kiawa ni kaka ne omedo puonjore chikego, e kaka nomedo herogi. Bende, mano ne miyo herane ne Jehova Nyasaye ma Jachiw-Chik omedre. Kaka imedo puonjori chike Nyasaye, mad gimed konyi sudo machiegni gi Jehova ma e Jachiw-Chik maduong’ kendo Nyasaye mohero tim makare.
^ par. 8 Kuom ranyisi, chike Jo-Israel ma ne dwaro ni oyik oko mar dhano, oket joma tuwo tenge, kendo ni ng’ato oluokre bang’ mulo ng’at motho ne gin chike ma ne nyiso rieko mamalo ma dhano ne ongego e kindeno. Kendo higni miche nokalo kapok sirkande moko ochako tiyo gi chike maket kamago.—Tim Jo-Lawi 13:4-8; Kwan 19:11-13, 17-19; Rapar mar Chik 23:13, 14.
^ par. 9 Hekalu mag Jo-Kanaan ne nigi ute mowal ne weche nindruok. Mopogore gi mano, Chik Musa to nowacho ni jogo ma ne ok ler ne ok nyal kata mana donjo e hekalu. Omiyo, nikech nindruok ne miyo ng’ato bedo maok ler kuom kinde, onge kaka weche nindruok ne inyalo kiki gi lamo ma ne itimo e od Jehova.
^ par. 10 Gima duong’ ma ne omiyo ochiw Chik ne en puonjo ji. Buk moro miluongo ni Encyclopaedia Judaica wacho ni wach ma itiyogo e dho-Hibrania ni toh·rahʹ, molok ni “chik,” tiende en “puonj.”
^ par. 17 Chik ne penjo niya: “Yath mar thim en dhano koso, ma dirome” kata gima dikedgo? (Rapar mar Chik 20:19) Jasomo moro ma Ja-Yahudi miluongo ni Philo ma ne odak e senchari mokwongo, ne olero chikni kowacho ni Nyasaye “neno ni ok en gima kare mondo dhano otim mirima gi gik maonge ketho.”
