Kal idhi e weche manie iye

Kal idhi kama ochanie weche mantie

Ikri ne Pek Moko

Ikri ne Pek Moko

Ikri ne Pek Moko

“Nang’ado ni nadhi weyo madho ndawa nikech ne ok adwar ni wahiny ngima nyathiwa ma ne waa nyuolo. Omiyo, nabawo alama moro e odwa ma nondik ni, ‘Onge Madho Ndawa.’ Mana bang’ sa achiel nachako gombo ndawa ahinya, kendo namoko ndawa moro achiel ma amadho.”​—Yoshimitsu, Japan.

GIMA notimore ne Yoshimitsu nyiso maler ni sama ng’ato oweyo madho ndawa, nitie pek moko mobiro romogo. E wi mano, nonro mosetim nonyiso ni chiegni pasent 90 mar joma weyoga ndawa, dokga e timno. Omiyo, ka po ni sani ikedo mondo iwe ndawa, inyalo weyo timno ka iikori ne pek moko minyalo romogo. Moko kuom pek ma joma temo mondo giwe ndawa romogago gin mage?

Gombo nicotine: Gombo ma kamano biroga matek odiechienge adek bang’ weyo ndawa, kendo orumoga mosmos bang’ jumbe ariyo kama. Ng’at moro ma ne madho ndawa chon nowacho kama: “E kindego, gombono biroga matek kae to olal.” Gombo ma kamano nyalo duogo kata bang’ higni mang’eny. Ka ibedo gi gombono, kik imadh ndawa. Rit kuom dakika abich kata mokalo kanyo to gombono biro lal kende.

Gik mamoko ma jatimore ne joma oweyo ndawa: Mokwongo okwongo, ng’ato nyalo yudo ka ok yotne keto pache kamoro achiel, kendo onyalo kata medo bedo machwe. Joma kamago nyalo yudo ka dendgi ramogi, ilogi, chuero luya sa ka sa, gifwolo, igi wang’, kendo ginyalo kata bedo gi depression. Kata kamano, moko kuom gigo lalga bang’ jumbe ang’wen kata auchiel.

Ka iromo gi chandruoge kaka mago, nitie gik ma nyalo konyi ahinya. Kuom ranyisi:

● Nind moromo.

● Modh pi mang’eny kata juis, kendo icham chiemo mowinjore.

● Rie dendi ma ok ikalo tong’.

● Gam muya matut, kendo item paro kaka obo mari yudo muya maler.

Gik ma nyalo chiero gombo mar madho ndawa: Mago gin gik ma ka ng’ato otimo to nyalo miyo ochak madho ndawa kendo. Kuom ranyisi, wawach ni iheroga madho ndawa sama imadho gimoro mihero. Ka en kamano, e kinde mikedo mondo iwe ndawa, kik imadh gimoro mihero madhono mos. Bang’ kinde, kiseweyo madho ndawa, inyalo chako madho gino kaka ihero.

Kata kamano, bang’ weyo ndawa dendi pod nyalo dhi nyime kedo gi gombono kuom kinde malach. Torben ma nosewuo kuome motelo wacho kama: “Naweyo ndawa higni 19 mokalo, to pod nyaka sani, sama amadho kahawa awinjoga ka agombo madho ndawa.” Adiera en ni, ka po ni nitie gik ma nihero timo sama imadho ndawa, gombo mar madho ndawa biro lal mosmos sama itimo gigo.

Kong’o to kendo opogore. Ka po ni itemo weyo madho ndawa, ber ka ok imadho kong’o chuth, kendo ka ok idhi kuonde mimadhoe kong’o nikech kong’o nigi teko mar chiero gombo mar madho ndawa e okang’ ma malo. Ang’o momiyo wawacho kamano?

● Kata mana madho kong’o matin nyalo chiero gombo mar madho ndawa.

● Thothne joma madho kong’o kanyachiel, madhoga ndawa bende kanyo.

● Kong’o laloga paro, kendo onyalo miyo ng’ato kik tim yiero makare. Mano e momiyo Muma wacho niya: ‘Divai mayo ji chuny mar timo gik makare.’​—Hosea 4:11.

Osiepe: Yier osiepe mabeyo. Kuom ranyisi, kik imak osiep gi joma madho ndawa, kata ma nyalo nyisi ni imadh ndawa. Bende, bed mabor gi joma temo nyoso chunyi kata ma jari sama itimo kinda mondo iwe madho ndawa.

Kaka iwinjo e chunyi: Nonro moro ma notim nonyisi ni thoth joma nodok e ndawa notimo kamano ka ne gin gi parruok kata ich-wang’. Ka po ni parruok, ich-wang’, kata gik ma kamago chieroga gombo mar madho ndawa, tem timo gik mamoko kaka modho pi mang’eny, nyamo bolgam, kata dhi bayo kamoro. Tem pong’o pachi gi weche mabeyo kaka lamo kod somo Muma.​—Zaburi 19:14.

Kik Irendri gi Weche Moko Mondo Idog e Ndawa

Abiro ywaye mana dichiel kende.

Adiera mar wachno: Ywayo ndawa kata mana dichiel nyalo chopo gombo ma in-go mar madhe kuom pasent 50 kendo onyalo budho e obwongoni kuom seche adek. To mano nyalo miyo idog e ndawa kendo.

Madho ndawa konya kedo gi parruok.

Adiera mar wachno: Nonro mosetim osenyiso ni ndawa medoga mana parruok. Ng’ato nyalo paro ni ndawa nyalo golone parruok, to mano nyalo mana timore kuom kinde machuok. Gikone, obiro mana bedo gi parruok.

Asemadho ndawa kuom kinde malach ma ok anyal weye.

Adiera mar wachno: Paro ma kamano biro mana medo nyoso chunyi. Muma wacho kama: “Ka chunyi onyosore chieng’ chandruok, tekoni nobed manok.” (Ngeche 24:10) Omiyo, kwed paro ma kamano. Ng’ato ang’ata ma gombo weyo ndawa kendo ma tiyo gi puonj mabeyo kaka mochiw e gasedni, biro weyo timno.

Pek ma ayudo sama aweyo ndawa ohewa.

Adiera mar wachno: Pek minyalo romogo sama iweyo ndawa nyalo nenore ni dongo, kata kamano, bang’ jumbe matin gibiro lal mosmos. Kik iwe mondo gimoro amora omoni chopo gima iseng’ado e chunyi. Kata ka igombo madho ndawa dweche kata higni mang’eny bang’e, gombono nyalo duogo mana kuom dakika matin, kae to orumo aruma kata ka ok imadho ndawa.

An gi tuo mar wich.

Adiera mar wachno: Ka po ni sani in gi tuoche moko mag wich kaka depression kata schizophrenia, kwa laktar mari mondo okonyi weyo madho ndawa. Laktar nyalo lokoni kit thieth kata yedhe, to samoro mano nyalo konyi chopo gombo ma in-go mar weyo ndawa.

Ka adok e ndawa, mano nyiso ni ok anyal weyo ndawa chuth.

Adiera mar wachno: Ka po ni idok e ndawa ka ne iseweyo​—mana kaka osetimore ne ji mang’eny ma noweyo ndawa​—kik ipar ni ionge geno. Dhi nyime kedo gi timno. Dok e ndawa ok nyis ni ok inyal weyo timno. Gikone ibiro locho!

Ne ane ranyisi mar Romualdo ma nomadho ndawa kuom higni 26, to noweyo madho ndawa higni mohingo 30 mokalo. Owacho kama: “Ok anyal kwano ni nadok e ndawa nyadidi. Sa asaya ma nadok e ndawa, najawinjoga marach ahinya. Nachalo mana ng’at morwenyo yo. Kata kamano, ka nang’ado e chunya ni nadwaro bedo gi winjruok maber gi Jehova kendo lamo nyading’eny mondo okonya, naweyo ndawa chuth.”

E sula mogik ma wuoyo e wi madho ndawa, wabiro neno paro moko ma nyalo konyi bedo mamor bang’ weyo madho ndawa.

[Sanduku]

ONGE GIMORO AMORA MABER MINYALO YUDO KUOM NDAWA

Ndawa itiyogago e yore mopogore opogore. Moko kuom gik mogol e ndawa inyalo tigo e kano chiemo kata e kano yedhe mag nyaluo. Riwruok mar World Health Organization wacho niya: “Onge gimoro amora maber minyalo yudo kuom ndawa.” Ndawa nyalo kelo tuoche kaka kansa kod tuoche mamoko mag kor ma gikone nyalo nego ng’ato. Mon ma yach ma madho ndawa nyalo hinyo nyithindgi manie ich. Gin yore mage ma ji madhogago ndawa?

Bidis: Mae en ndawa mithoro tigo e pinje mag Asia. En gi tar, nicotine, kod carbon monoxide mang’eny moloyo ndawa ma pile.

Cigars: Magi gin ndawa mobo matek e oboke mar ndawa kata e kalatas molosgo ndawa. Alkaline manie cigars tin kopime gi acid manie ndawa ma pile. Ng’ato nyalo ywayo nicotine manie iye ma ok ochuno ni omok ndawa.

Kreteks, kata ndawa mar clove: Kinde mang’eny en gi pasent 60 mar ndawa kod pasent 40 mar cloves. En gi tar, nicotine, kod carbon monoxide mang’eny moloyo ndawa ma pile.

Kwesi: Ng’ato nyalo paro ni kotiyo gi yorni e madho ndawa to ok obi yudo hinyruok. Mano ok en adier nikech ng’at ma madho ndawa e yo ma kama, nyalo yudo tuo mar kansa kod tuoche mamoko.

Ndawa ma ok gol yiro: Mago oriwo ndawa minyamo, ming’weyo, kata ma nigi ndhandhu mar gutkha mitiyogo ahinya e pinje mag Southeast Asia. Nicotine donjoga e leche mag del sama ng’ato madho ndawa ma kamago. Ndawa ma ok gol yiro keloga hinyruok mana kaka ndawa mamoko.

Puga (bongs, hookahs, narghiles, shishas): Sama ng’ato madho ndawa kotiyo gi gigo, yiro kwongo kaloga e pi ka pok ng’atno oywaye. Madho ndawa kitiyo gi yorego ok geng’ ne ng’ato sum ma donjo e dende, moriwo nyaka mago ma kelo kansa mar obo.

[Picha]

KAKA INYALO KONYO NG’ATO WEYO MADHO NDAWA

Kik irogne. Pwoyo ng’at ma dwaro weyo madho ndawa ber moloyo rogone. Inyalo tiyo gi weche kaka, “Ang’eyo ni ibiro loyo timno!” kar nyise ni, “Ichako idok e ndawa kendo!”

Bed ng’at ma weyo ne jomamoko kethogi. Tem matek mondo kik ibed gi mirima kata mako weche ma ng’at mikonyo mondo owe ndawa nyalo chwoyigo. Ti gi weche mang’won kaka, “Ang’eyo ni weyo ndawa ok yot, kata kamano, amor ahinya gi kinda mitimo.” Kik iwach ni, “Ne iber ahinya kinde ma nimadho ndawa!”

Bed osiep madier. Muma wacho niya: “Osiep madier nyiso hera ndalo duto kendo en owadu ma ne onyuol mondo okonyi chieng’ chandruok.” (Ngeche 17:17) Kuom mano, tem matek mondo ihori kendo inyis ni ihero ng’at midwaro konyo weyo ndawa “ndalo duto” kata bed mana ni weche tek ma nade.