KA NE an jahigni 12, nafwenyo ni ne an gi gimoro maber ma nanyalo miyo jomoko. Ka ne wan e chokruok moro mar alwora, owadwa moro nopenja ka be daher dhi e lendo. Ne ayie kata obedo ni pok nalendoga nyaka nene. Ne wadhi kode lendo kendo ne omiya buge moko ma wuoyo e wi Pinyruodh Nyasaye. Nonyisa niya: “In chak gi bathe kocha, to an achako gi bathe koni.” Nachako lendo ot ka ot ka aluor, to gima nomako dhoga en ni nachiwo buge te ma nomiya. Onge kiawa ni ji mang’eny noikore winjo gima nadwaro wachonegi.

Ne onyuola e higa mar 1923 e taon mar Chatham, Kent, England, kendo ne adongo e alwora ma ji mang’eny ne chunygi onyosore ahinya. Lweny Mokwongo mar Piny ne ok oloko piny obedo maber kaka ji ne paro. Jonyuolna bende chunygi ne onyosore nikech jotend din mag Baptist nodich mana gi gik ma ne kelonegi ber giwegi. Ka ne an jahigni ochiko, minwa nochako dhi e kar romo mar International Bible Students Association, kama joma iluongo ni Joneno mag Jehova ne timoe “klas” kata chokruoge. Achiel kuom nyimine ma ne ni kuro ne puonjoga nyithindo moriwo nyaka an kotiyo gi Muma kod buk miluongo ni The Harp of God. Wechego ne mora ndi.

Ka ne an rawera, nahero lendo ne ji kanyisogi geno ma yudore e Wach Nyasaye. Kata obedo ni kinde mang’eny ne alendoga ot ka ot ka an kenda, lendo gi jomamoko bende nopuonja gik mathoth. Kuom ranyisi, chieng’ moro ka ne wariembo ndiga ka wadhi lendo gi owadwa moro ma hike ng’eny, ne wakadho pasta moro ka wuotho kae to awacho niya: “Ero wakalo diel moro chien kanyo.” Owadwano nochung’ kae to onyisa mondo wabed piny matin. Nopenja niya: “Ere kaka inyalo ng’ado ne ng’ato bura ni en diel? Wadhi mana nyime nyiso ji wach maber, to tij ng’ado bura wawe ne Jehova.” E kindego, ne apuonjora mor ma bedo jachiwo kelo.—Mat. 25:31-33; Tich 20:35.

Owadwa machielo ma bende hike ng’eny nopuonja ni ka wadwaro yudo mor kuom bedo jochiwo, nyaka wabed joma hore. Jaode ne ok ohero Joneno mag Jehova. Nitie chieng’ moro ma owadwano nogwela mondo wadhi wabilie gimoro matin e ode. Jaode ne iye owang’ matek ma ochako wito kuomwa otese moting’o majan nikech owadwano ne odhi lendo. Kar mondo odhawne, ne ochoko otese mag majan-go mi okanogi maber. Higni moko bang’e, horuok mar owadwano ne ok  odhi nono nikech joadeno nobatisi mobedo Janeno mar Jehova.

Gombo ma ne an-go mar konyo ji mang’eny obed gi geno mar kinde ma biro ne omedore kendo an kod minwa ne obatiswa e taon mar Dover e dwe mar Mach 1940. Ka ne an jahigni 16, piny Britain noyawo lweny gi piny Germany e dwe mar Septemba 1939. E dwe mar Jun 1940, ne ang’icho ka an e dhoot mi aneno jolweny mang’eny ma chunygi onyosore ka kadho gi loche. Ne gin joma ne otony e lweny ma ne ogo e Dunkirk. Ne gionge geno moro amora, kendo chunya ne gombo ahinya mondo anyisgi wach Pinyruodh Nyasaye. Bang’e e higano, mbom nochako muoch piny Britain piny ma ru. Otieno kotieno, narangoga ndeke mag Germany ma ne oting’o mbom ka kalo kama ne wadakie. Mbom ne liyo e kor yamo kendo ne inyalo winjo ka gimuoch matek sama gilwar. Okinyi kokinyi ne wajayudo ka ute mang’eny okethore. Gik ma ne timorego nomiyo amedo fwenyo ni Pinyruoth kende e ma ne nyalo kelona ber mosiko kinde mabiro.

E higa mar 1941 e ma ne achake ngima mosekelona mor mogundho. Natiyoga e Royal Dockyard e taon mar Chatham kama ne apuonjorae loso yiedhi mag lweny. Mano ne en tich man gi chudo maber ma ji ne gombo agomba. Jotich Jehova noseng’eyo chon ni Jokristo madier ok onego oked e lweny. Ka nochopo higa mar 1941 ne nenore maler ni Jokristo ok onego oti e kambi ma loso gige lweny. (Joh. 18:36) Nikech kama ne watiye ne ilose meli mag lweny, ne ang’ado mar weyo tijno mondo achak tiyo ne Nyasaye e okang’ malach. Migawo mara mokwongo ne en Cirencester ma en taon ma jaber ma yudore Cotswolds.

Ka ne an jahigni 18, notweya e jela kuom dweche ochiko nikech natamora tiyo e lweny. Mano kaka piny nochama ka ne olor dhood sel ma adong’ kenda. Bang’e, jorit kod mabuse wetena nochako penja gimomiyo ne otweya, mano nobedo thuolo maber mar leronegi yie ma an-go.

Ka ne osegonya, nomiya migawo mar dhi lendo gi Leonard Smith * e taonde mopogore opogore manie kaunti miluongo ni Kent, ma e kama naponie. Chakre higa mar 1944, ndeke modhuro moting’o mbom ne lwar e kauntiwa ma Kent. Kama ne wadakie e ma ndeke mag jolweny mag Nazi ma ne okwako pinje moko mag Ulaya ne kadhe ka gidhi London. Ndeke ma ne ting’o mbomgo ne chal mana gi kulundeng’. Ne en kampen malich nikech ka ne iwinjo ka injin mar ndege oling’, to mano ne  nyiso ni bang’ nyiriri machuok ndegeno ne dhi lwar kae to muoch. Ne wapuonjore Muma gi ng’at moro gi jaode kaachiel gi nyithindgi adek. Seche moko ne wabetga e bwo mesa molos gi chuma mondo ka ot opodho to kik onegwa. Gikone joodno duto ne obatisi.

Bang’ lweny nabedo painia kuom higni ariyo e piny Ireland. Ne ok wang’eyo ni piny Ireland opogore gi England. Ne wadhiga e ot ka ot ka wamanyo kama ne wanyalo ninde, ka wanyiso weg ute ni wan jomisonari, kendo ne wamiyoga ji gasede e ndara. Timo gima kamano e piny ma din mar Katholik ogoye tach ne en tim fuwo. Ka ne jal moro owuok mager kodwa, nadhi donjone ir polis moro ma nowachona niya: “Kara ikiaga ni kamano e kaka jogo chalga?” Ne ok wang’eyo kaka padri mag Katholik ne nigi teko mang’eny ahinya e pinyno. Ne ginyalo miyo ng’ato oriemb e tich po nono ni okawo bugewa kendo wan bende ne gimiyo oriembwa e otende ma ne waninde.

Bang’e ne wafwenyo ni ka wadhi kama chielo, ne ber dhi lendo kama bor gi kama wadakie, ir joma nigi padri mopogre gi manie alwora ma wadakieno. Bang’ tieko alworago, e ka ne wanyalo lendo e alwora ma wadakie. E taon mar Kilkenny, ne wapuonjorega Muma gi jal moro nyadidek e juma kata obedo ni jomoko ne chokorega mondo girognwa. Nahero puonjo adiera mag Muma ahinya ma nochuna mondo akwa thuolo mar dhi e Skul mar Gilead.

Bang’ somo kuom dweche abich ka wan New York, ne omiwa migawo mar dhi lendo e chulni mag Caribbean Sea ka wan owete ang’wen. E dwe mar Novemba e higa mar 1948, ne wawuok New York ka waidho yie miluongo ni Sibia. Noyudo pok aidhoga yie nyaka nene, omiyo namor matek. Achiel kuom owete ma ne wan-go ne iluongo ni Gust Maki, kendo ne olony ahinya e weche mag chiko yie. Ne opuonjowa matin kaka wanyalo ng’awo kata loro tanga mag yie, kaka wanyalo ng’eyo kama wadhiye ka wan e nam, kod kaka wanyalo baro ne yamo mager. Gust nochiko yie ma ne waidhono kuom ndalo 30 e yamo mager nyaka ne wachopo e chulni mag Bahamas.

Bang’ lendo kuom dweche matin e chulni matindo man Bahamas, ne waidho yie ka wachomo chulni mag Leeward kod Windward, ma en kilomita 800 chakre Virgin Islands man machiegni gi Puerto Rico nyaka machiegni gi Trinidad. Kuom higni abich, ne walendo ahinya ahinya e chulni man maboyo ma ne onge Joneno. Nitie kinde moko ma jumbe ne nyalo kalo kapok waoro kata yudo barua. Kata kamano, ne wamor ahinya lando wach Nyasaye e chulni!—Yer. 31:10.

Ka ne wachopo e wath ka wath, jogweng’ ne wuoroga ahinya kendo ne gichokore e dho wath ka gidwaro ng’eyo ni wan joma nade. Moko kuomgi ne pok oneno yie michiko gi tanga kata msungu nyaka nene. Joma odak e chulnigo ne ohero welo kendo ne gin joma ong’eyo weche manie Muma maber. Ne gijamiyowa rech, avokado kod njugu. Kata obedo ni yie ma ne wan-gono ne tin, ne wanyalo nindo, tedo, kendo luoko e iye.

Ne wagowoga e dho wath, kae to wadhi limo ji odiechieng’ mangima. Ne wajanyiso ji ni wabiro bedo gi twak mar Muma. Ka nochopo godhiambo, ne wagoyoga olang’ mar yie. Ne wamor ahinya neno kaka jogweng’no ne biroga e romogo. Techegi mag nyangile ne chalo mana gi sulwe sama ne  giridore ka gibiro kuma ne wantiere. Nitie kinde ma ji mia achiel nobiro kendo ne gibet nyaka bang’ seche mogwaro ka gipenjowa penjo mang’eny. Nikech ne gihero wer ahinya, ne wakoponegi wende moko e bugwa mar wende Pinyruoth kendo pogonegi. Waduto ji ang’wen ne watemoga kar nyalowa mondo wawer maber, to mano ne miyo jomamokogo bende riwore kodwa e wero wendego ka dwondgi dhi riat. To mano kaka ne ber!

Ka ne wasepuonjore Muma gi jomoko, moko kuomgi ne riwore kodwa seche ma wadhi puonjore gi joot machielo mondo gin bende giwinj kaka wapuonjo joodno. Kata obedo ni ne nyaka wawuog bang’ jumbe moko, ne wakwayoga joma ne ohero puonjore ahinya mondo opuonjre gi jowetegi mamoko nyaka chieng’ ma waduogo e gweng’no kendo. Ne wamor ahinya neno kaka moko kuomgi nokawo migawono mapek.

Ndalogi, thoth chulnigo gin kuonde ma ji dhiye bayo, kata obedo ni chon ne gin mana bunge ma nigi kite mabeyo beyo, wedhe mag kuoyo, kod yiende mag othith. Ne wadhiga e chula achiel bang’ machielo gotieno. Rech mag Dolphin ne tugo e bath yiewa, kendo piny noling’ ma gima ne winjore en mana yie ka baro pi. Dwe ma ne rieny ne go pi kendo mano ne miyo pi nyilni.

Bang’ lendo e chulnigo kuom higni abich, ne wadhi Puerto Rico mondo wawil yie ma ne wan-go gi machielo ma nigi injin. Ka ne wachopo, ne aromo gi nyaminwa moro ma jaber ma nomako wang’a miluongo ni Maxine Boyd ma ne en jamisonari. Ne en gi kinda e lando wach maber chakre tinne. Nosebedo jamisonari e piny Dominican Republic nyaka e higa mar 1950. Ka nochopo higano, sirkal mar Dominican Republic ma ne itayo gi Jo-Katholik ne oriembe. Kaka achiel kuom joma ne tiyo e yie, sirkal ne oyiena bedo e piny Puerto Rico kuom dwe achiel kende. Mapiyo nono, ne adhi wuok mondo adog e chulni mamoko, to mano ne nyiso ni ne ok adhi duogo nyaka bang’ higni mogwaro. Omiyo ne awacho e chunya niya, ‘Ronald, kapo ni idwaro nyakoni adier, to nyaka ikasri.’ Bang’ jumbe adek napenje kabe wanyalo kendore, to bang’ jumbe auchiel, ne wakendore. Ka ne wasekendore, an kaachiel gi Maxine ne omiwa migawo kaka jomisonari e piny Puerto Rico, ma nyiso ni ne ok adok gi yie manyienno.

E higa mar 1956 ne abedo jarit-alwora. Owete mang’eny ne odhier, to mano ne ok omonowa limogi. Kuom ranyisi, e gweng’ miluongo ni Potala Pastillo, ne nitie owete moko ariyo ma ne nigi nyithindo mang’eny ahinya, kendo ne ahero tugonegi asili. Ne apenjo nyako moro matin miluongo ni Hilda, ka be doher dhi kodwa e tij lendo. Nodwoko niya: “Gombo to agombo ndi, to en mana ni ok anyal. Aonge wuoche.” Ne wang’iewone wuoche, kendo ne omor dhi e lendo kodwa. Higni moko bang’e ka ne wadhi limbe e Bethel ma Brooklyn e higa mar 1972, nyaminwa moro ma eka notieko Skul mar Gilead nobiro mosowa. Ne ochiegni mana wuok mondo odhi e migawo mare a piny Ecuador. Nopenjowa niya: “Be unyalo para adier? An e nyako matin ma ne ung’iewone wuoche e gweng’ mar Pastillo.” Ne en Hilda! Ne wamor ma pi wang’wa ochuer!

Ka nochopo 1960 ne ogwelwa mondo wadhi e Bethel ma Puerto Rico, ma ne ni e ot mar gorofa ariyo e Santurce, San Juan. Ka ne wachako, an kod Lennart Johnson e ma ne watiyo tije mang’eny kanyo. En kaachiel gi jaode e ma ne gikwongo bedo Joneno mag Jehova e piny Dominican Republic, kendo ne gibiro e piny Puerto Rico e higa mar 1957. Maxine ne riwo kendo iko kwayo mag joma ne dwaro gasedewa. Kwayogo ne nyalo kalo aluf achiel juma ka juma. Tijno ne more ahinya nikech nodewo jogo duto ma ne yudo chiemb chuny.

Nahero ahinya tij Bethel nikech en tich ma miyo ichiwori konyo jomoko. Kata kamano, tiyo Bethel bende ne nigi pek moko. Kuom ranyisi, e chokruok mokwongo moriwo pinje ma ne otim e piny Puerto Rico e higa mar 1967, tich ne ng’eny ma wiya koro ne ok ti. Nathan Knorr, ma e ma ne tayo tije Joneno mag Jehova e kindeno, ne obiro e piny Puerto Rico. Owadwa Knorr ne paro ni ne ok achano ne jomisonari wuodhgi, kata obedo ni ne asetimo kamano. Bang’ chokruok, nomiya siem motegno kaka nonego abed ng’at mochanore kendo nonyisa ni ne ok opar ni anyalo timo kamano.  Ne ok adwa dwokora kode, kata kamano, wachno nochanda kuom kinde nikech gima nowachono ne ok en adier. Bang’e, ka ne waromo gi Owadwa Knorr, ne orwakowa e ode motedonwa.

E kinde ma ne wan Puerto Rico, ne wajalimoga joodwa e piny England kinde ka kinde. E kinde ma ne ibatisowae an kod Mama, Wuonwa ne pok oyie adiera. To ka ne owete ma wuok Bethel obiro e chokruok, mama ne gwelogiga mondo gibi ginind dalawa. Wuonwa noneno kaka owete mowuok Bethelgo nobolore ahinya ma en gima nopogore ahinya gi jotend din ma nosebedo ka ojoge kuom higni mang’eny. Gikone, wuonwa ne obatis e higa mar 1962 mobedo Janeno mar Jehova.

Maxine, jaoda ma nahero notho e higa mar 2011. Arito gi siso ahinya nene kochier. Paro wachno moro chunya ndi! Kuom higni 58 ma ne wabedo kanyachiel gi jaoda Maxine, ne wamor neno ka kwan mar Jotich Jehova medore kowuok 650 nyaka ji 26,000 e piny Puerto Rico! Kae to, e higa mar 2013 ofis ma Puerto Rico noriw gi ofis ma Amerka, kendo nogwela mondo adhi ati e ofis man Wallkill, New York. Bang’ dak kuom higni 60 e chula mar Puerto Rico, nawinjo mana ka gima an bende an japinyno. En mana ni kinde nosechopo mar wuok mondo adhi e migawo manyien.

Pod amor tiyo ne Nyasaye e Bethel. Sani an jahigni 90 gi wiye, kendo tich ma sani atiyo en jiwo owete gi nyimine e Bethel. Nyaka ne abi Wallkill, inyisa ni asejiwo owete gi nyimine mokalo 600. Moko kuom joma biroga lima dwaroga ni wawuo e wi chandruoge ma gin-go giwegi kata mag dak. Moko to dwaro ng’eyo kaka ginyalo dhi nyime tiyo Bethel ka gimor. To owete gi nyimine manyien e kend bende dwaroga ni akonygi kaka ginyalo dak. Moko kuomgi osewuok Bethel ka ne omigi migawo mar dhi lendo. Achikoga ita ne joma wuoyo koda kendo ka owinjore to ajanyisogi ni “ ‘Nyasaye ohero ng’at ma chiwo gi ilo.’ Omiyo, bed mamor gi tich mitimo nikech itime ne Jehova.”—2 Kor. 9:7.

Gima dwarore mondo ng’ato obed mamor e Bethel bende ema dwarore mondo ng’ato obed mamor gi migawo moro amora momiye. Gino e ma: Nyaka ng’ato ng’e gimomiyo migawo motimo en gima duong’. Tije duto ma watimo e Bethel, gin tije ma siro lamo madier. Tijego duto miyo wasiro “jatich mogen kendo mariek” e chiwo chiemb chuny ne owete gi nyimine e piny mangima. (Mat. 24:45) Wan gi thuolo mar pako Jehova e migawo moro amora ma watimo. Wabeduru mamor gi migawo moro amora ma Nyasaye omiyowa nikech, “Nyasaye ohero ng’at ma chiwo gi ilo.”