GIMA NE NYALO MIYO OKETHRE: Josiasa kod jotend din mogwaro nochano mar kwedo puonj manie Muma. Kinde mang’eny, ne gitemo tiyo gi loch ma ne gin-go e tamo ji bedo gi Muma kendo geng’ogi kik gilos kopi mag Muma kata loke e dhok mamoko. Ne ane ranyisi ariyogi:

• Higa mar 167 kama, Ka Kristo Podi: Ruoth ma ne a e anyuola mar Seleuko (Seleucid) miluongo ni Antiochus Epiphanes ma notemo chuno Jo-Yahudi mondo oluw kit lamo mar Jo-Grik nogolo chik mondo keth Ndiko duto mag Dho-Hibrania. Heinrich Graetz molony e weche histori nondiko ni, jotij ruodhno “noyiecho kendo wang’o buge ma noting’o Chike ma ne tayo Jo-yahudi kamoro amora ma ne giyudogie, kendo ne ginego joma ne temo geng’ogi.”

• Higni mag 450-1,500 Bang’ Kristo: Moko kuom jotend din ne wacho ni jo kanisagi moko ne yalo ne ji gik ma Muma puonjo kar nyisogi gik ma kanisa mar Katholik puonjo. Ng’ato ang’ata ma ne nigi buge mag Muma mopogore gi Zaburi mar dho Latin ne ikwano kaka ng’ama nono ahinya. Komiti moro mar kanisa nogolo chik kowacho ni chwo manie kanisano “otim kinda e goyo peksen e ot ka ot ka gimanyo joma ne ikwano ka joma nonogo. . . . Ot moro amora ma ne oyudie ng’at ma kamano ne iketho.”

Ka dine dwach joma ne kwedo Muma chop kare, weche manie Muma dine olal alala kamano.

KAKA MUMA NOTONY: Kata obedo ni Ruoth Antiochus noketo pache ahinya e alwora mag Jo-Yahudi kende, ne nitie Jo-Yahudi moko ma ne odak e pinje mamoko. Ka luwore gi josomo, wachore ni higni mia achiel Bang’ Kristo, chiegni pasent 60 mag Jo-Yahudi nodak oko mar Israel. Kendo Jo-Yahudi nokano kopi moko mag Ndiko Maler e sunagogi maggi—Ndikogo e ma jomamoko noduogo otiyogo bang’e, moriwo nyaka Jokristo.—Tich Joote 15:21.

E higni mag 450-1,500 Bang’ Kristo, joma nohero Muma ahinya nong’ado mar loko Muma e dhok mamoko kata obedo ni mano ne nyalo kelonegi tho. E dier higni mag 1,400 Muma ne nyalo yudore e dhok ma dirom 33 kama, kata ka ne pok olos masinde mag goyo buge! Bang’e, noduog olok Muma e dhok mang’eny kendo nolose mang’eny e okang’ ma pok nolosego nyaka nene.

BER MOSEYUDORE: Kata obedo ni Muma oseyudo akwede mager koa kuom ruodhi ma tekregi ng’eny kod jotend din, en e buk mosepog e okang’ malach ahinya kendo moselok e dhok mogwaro kopim gi buge mamoko. Pinje moko osekata tiyo gi Muma e rieyo chikegi kod dhok ma giwacho, kendo e konyo ngima ji tara gi tara.