1. Ere kaka ji mang’eny rwako rieko madier ma wuok e Muma? (Ngeche 1:20, 21)

 E PINJE mang’eny, wasebedo ka waneno joland wach Pinyruoth ka gimor chiwo ne ji buge ma lero Muma e nderni. Be isegatiyo tijno? Ka en kamano, to onge kiawa ni nyaka bed ni in bende isegaparo kuom weche ma yudore e bug Ngeche ma wacho kaka rieko kok e nderni mondo ji owinj wach milandonegi. (Som Ngeche 1:20, 21.) Muma kod bugewa ma lero Muma oting’o “rieko madier” ma en rieko mar Jehova. Riekono e ma dwarore ni ji ong’e mondo okonygi kawo okang’ ma nyalo miyo giyud ngima mochwere. Wabedoga mamor ka ng’ato oyie kawo bugewa. Kata kamano, ok ji duto ma yiega kawo bugewago. Jomoko oyieroga dino itgi mondo kik giwinj gima Muma wacho. Jomoko to nyierowaga. Giparo ni Muma en buk ma nyachon ma ok nyal konyo ji. Jomoko to kwedo puonj mag Muma motudore gi timbe maler ka giwacho ni joma luwo puonjgo ok ng’won kendo ni gitimore ka joma kare moloyo jomamoko. Kata kamano, nikech Jehova ohero ji, pod odhi nyime chiwo ne dhano rieko madier. Otimo kamano e yore mage?

2. Ere kama wanyalo yudoe rieko madier, to ji mathoth oseyiero timo ang’o?

² Achiel kuom yore ma Jehova miyogo ji rieko en kokalo kuom Wachne ma en Muma. Muma yudore chiegni kamoro amora, kendo ng’ato ang’ata nyalo some. To nade bugewa ma lero Muma? Wamor kendo wagoyo ne Jehova erokamano nikech bugego yudore e dhok mokalo 1,000. Joma oyie chiko itgi, tiende ni joma oyie somo Muma kendo tiyo gi gik ma gipuonjore biro yudo ber mathoth. Kata kamano, ji mathoth oseyiero dino itgi ne rieko madier. Sama dwarore ni gitim yiero moko e ngimagi, giyieroga luwo pachgi  giwegi kata luwo paro ma dhano wetegi miyogi. Ginyalo kata jarowa nikech wayiero luwo gima Muma wacho. E sulani, wabiro nono gimomiyo ji timoga gik ma kamago. Mokwongo, we wanon ane kaka wanyalo yudo rieko ma wuok kuom Jehova.

3. Rieko madier oriwo ang’o?

³ Rieko en nyalo mar tiyo gi gik ma wasepuonjore e timo yiero mabeyo. Kata kamano, rieko madier oriwo gik mang’eny. Muma wacho kama: “Luoro Jehova e chakruok mar rieko, kendo ng’eyo Ng’at Maler Moloyo, e winjo tiend wach.” (Nge. 9:10) Omiyo, sama dwarore ni watim yiero moro maduong’, onego wayie mondo pach Jehova, tiende ni ‘ng’eyo mar Ng’at Maler Moloyo’ e ma mondo otawa. Wanyalo timo kamano kuom nono puonj ma yudore e Muma kod bugewa ma lero Muma. Sama watimo kamano, wanyiso ni wan gi rieko madier.​—Nge. 2:5-7.

4. Ang’o momiyo Jehova kende e ma nyalo miyowa rieko madier?

⁴ Jehova kende e ma nyalo miyowa rieko madier. (Rumi 16:27) Ang’o momiyo en e Soko mar rieko madier? Mokwongo, en e Jachuech, omiyo ong’eyo chuechne maber ahinya. (Zab. 104:24) Mar ariyo, gik moko duto ma Jehova timoga nyiso rieko. (Rumi 11:33) Mar adek, rieko mar Jehova keloga ber ne joma tiyo gi riekono. (Nge. 2:10-12) Ka wadwaro nyiso ni wan gi rieko madier, nyaka wayie mondo weche adekgo ota yierowa kod timbewa.

5. Be nitie ber moro amora mosebetie nikech ji otamore yie ni Jehova e Soko mar rieko madier?

⁵ Ji mang’eny ma waromogo e tij lendo oyie ni piny nolos e yo ma jaber ahinya. Kata kamano, pod gitamore yie kuom Jachuech kendo giwacho ni gik moko nosieko kendgi. Moko to oyie kuom Nyasaye, kata kamano, ok giyie kuom puonj mag Muma ka giwacho ni gin puonj ma nyachon, kendo giyiero luwo mana yoregi giwegi. Ang’o ma yiero ma kamano osekelonegi? Be piny osebedo gi lokruok moro amora maber nikech ji oyiero timo gik moko ka luwore gi riekogi giwegi kar yie mondo rieko mar Nyasaye otagi? Be giseyudo mor madier kata geno madier mar kinde mabiro? Gik ma waneno miyo wabedo gadier gi wachni: “Onge rieko, kata pogo weche, kata paro ma ji ng’ado, ma nyalo geng’o Jehova.” (Nge. 21:30) Mano jiwowa mondo wadhi nyime kwayo rieko madier ma a kuom Jehova. Gima lit en ni thoth ji ok many riekono. Nikech ang’o?

6. Ka luwore gi Ngeche 1:22-25, gin jomage ma dino itgi sama rieko madier kok?

⁶ Ji mang’eny dino itgi ne rieko ma “kok matek e nderni.” Ka luwore gi Muma, nitie grube adek mag ji ma kwedo rieko madier. Gin “jo ma riekogi tin,” “jo ma jaro ji,” kod “jo mofuwo.” (Som Ngeche 1:22-25.) Wanon ane e yo matut gimomiyo jogo luwo kido ma kamago kod gima wanyalo timo mondo kik wabed gi kidogo.

7. Ang’o momiyo jomamoko oyiero siko ka gin “jo ma riekogi tin”?

⁷ “Jo ma riekogi tin” gin joma yie ayieya gik moko duto kendo ma wuondo yot. (Nge. 14:15) Wajaromoga gi joma kamago e tijwa mar lendo. Kuom ranyisi, par ane ji tara gi tara ma jotend dinde kod jotelo mag siasa osewuondo. Jomoko bwokga  ahinya ka gifwenyo ni jotelo kaka mago osebedo ka wuondogi. Kata kamano, joma Ngeche 1:22 luongo ni joma riekogi tin oyiero bedo kamano gin giwegi. (Jer. 5:31) Gimor mana timo ka luwore gi dwachgi giwegi, kendo ok gidwar puonjore gik ma Muma wacho kata dak ka luwore gi puonjgo. Miyo moro ma wuok Quebec e piny Canada nonyiso Janeno moro ma nolime niya: “Ka pastawa owuondowa, to mano mana wachne. En e mibiro penje, to ok wan!” Mano e kaka ji mang’eny bende paro e kindewagi. Kuom adier, ok wadwar bedo kaka jogo ma nyiso ni riekogi tin!​—Nge. 1:32; 27:12.

8. Ang’o ma biro konyowa bedo joma riek?

⁸ Nitie gimomiyo Muma jiwowa ni kik wasik ka wan joma riekogi tin to ‘wabed jo ma dongo e pachwa.’ (1 Kor. 14:20) Wayudo rieko ka watiyo gi puonj mag Muma e ngimawa. Mosmos, wabiro ng’eyo kaka tiyo gi puonjgo nyalo konyowa mondo kik wadonj e chandruok, to kar mano watim yiero mabeyo. Nyalo bedo maber ka wanono kaka wasebedo ka watimo e wachno. Ka po ni wasebedo ka wapuonjore Muma kendo wadhiga e chokruoge kuom kinde, to pok wakawo okang’ moro amora mar tiyo ne Nyasaye, wanyalo penjore niya: ‘Ang’o ma mona chiwora ne Jehova mondo obatisa? To ka po ni osebatisa, be atimo dongruok e yo ma alendogo kod ma apuonjogo? Be yiero ma atimo nyiso ni itaya gi puonj mag Muma? Be anyiso kido mag Jokristo e yo ma atudorago gi jomamoko?’ Ka wafwenyo ni dwarore ni watim lokruoge moko, ber mondo wayie gi weche ma Jehova paronwaga nikech wechego ‘miyo ng’at ma onge rieko bedo mariek.’​—Zab. 19:7.

9. Ere kaka “jo ma jaro ji” osenyiso ni gikwedo rieko madier?

⁹ Grup mar ariyo mar joma ok dwar rieko madier gin “jo ma jaro ji.” Seche moko, waromoga gi joma kamago e tijwa mar lendo. Gimorga ahinya jaro jowetegi. (Zab. 123:4) Muma nowacho chon ni e ndalo mag giko, joma jaro ji ne dhi bedo mang’eny. (2 Pet. 3:3, 4) Mana kaka chwo ma nonego okend nyi Lut, nitie jomoko e kindegi ma ok dew siem ma Muma miyogi. (Cha. 19:14) Kendo joma jaro ji luwo “gombogi giwegi ma ok nyis luoro Nyasaye.” (Juda 7, 17, 18) Yo ma Muma wuoyogo kuom joma jaro ji winjore ahinya gi timbe mag joma ong’anyo moweyo adiera kod jomamoko ma kwedo Jehova.

10. Mana kaka onyiswa e Zaburi 1:1, ang’o ma wanyalo timo mondo kik waluw yor joma jaro ji?

¹⁰ Ang’o ma nyalo konyowa mondo kik waluw timbe mag joma jaro ji? Yo achiel en bedo mabor gi joma ohero jaro gik makare. (Som Zaburi 1:1.) Mano nyiso ni ok onego wachik itwa ne gimoro amora moa kuom joma ong’anyo moweyo adiera kata somo gigegi. Ka ok watang’, wanyalo chako bedo gi chuny mar ng’ur kendo bedo gi kiawa e wi yo ma Jehova tayowago kod yo ma riwruok mare tayowago. Penjo ma luwogi nyalo konyowa nonore: ‘Dibed ni awuoyoga marach e wi puonj moro manyien kata e wi yo manyien mitayowago? Be adichga mana gi manyo ketho kuom joma tayowa?’ Ka watimo mapiyo e rieyo paro kaka mago, Jehova biro bedo mamor kodwa.​—Nge. 3:34, 35.

11. Ere kaka “jo mofuwo” neno chike Jehova ma tayo timbe maler?

¹¹ Grup mar adek mar joma kwedo rieko madier en grup mar “jo mofuwo.” Gifuwo  nikech gitamore dak ka luwore gi chike mag Jehova ma tayo timbe maler. Gitimo mana gik ma morogi giwegi. (Nge. 12:15) Joma kamago kwedo Jehova ma e Soko mar rieko madier. (Zab. 53:1) Sama waromo gi joma kamago e tij lendo, giwuoyoga marach e wiwa nikech wamiyo puonj mag Muma luor, to sechego gionge kata gi gima ber ma ginyalo miyowa. Muma wacho kama kuomgi: “Rieko odhiero ng’at mofuwo; onge gima dowach e dho ranga dala.” (Nge. 24:7) Joma ofuwo onge gi weche mag rieko ma ginyalo miyo ng’ato. Kare mano e momiyo Jehova dwaro ni wabed “mabor gi ng’at mofuwo”!​—Nge. 14:7.

12. Ang’o ma biro konyowa mondo kik waluw yor joma ofuwo?

¹² Kar mondo wasin gi paro ma Jehova chiwo kaka jomoko timoga, dwarore ni waher yo ma Jehova tayowago moriwo nyaka chikege ma tayo timbe maler. Wanyalo miyo hera ma kamano ogurre e chunywa kuom pimo ber ma joma winjo Nyasaye yudoga gi rach ma joma ok winje yudoga. Par ane chandruoge ma ng’ato nyalo kelo ne en owuon nikech otamore luwo rieko ma a kuom Jehova. Kae to ipar ane kaka ngimani nyalo bedo maberie moloyo kiyie winjo Nyasaye.​—Zab. 32:8, 10.

13. Be Jehova chuno ji gi rieko mochiwo?

¹³ Kata obedo ni Jehova chiwo ne ji duto rieko madier, ok ochun ji gi riekono. Kata kamano, owacho gik ma nyalo yudo ng’at motamore luwo riekono. (Nge. 1:29-32) Joma otamore winjo Jehova biro yudo “gima owinjore gi yoregi.” Gikone, kit ngima ma giyierono biro kelonegi parruok, chandruok, kod kethruok ma nyaka chieng’. To komachielo, joma oyie winjo rieko ma a kuom Jehova kendo tiyo gi riekono, isingonegi kama: “Ng’at ma winja biro dak gi kuwe ma ok oluoro masira moro amora.”​—Nge. 1:33.

14-15. Ang’o ma wapuonjore e Ngeche 4:23?

¹⁴ Sama wayie mondo rieko mar Nyasaye otawa, wayudoga ber mathoth. Mana kaka waseneno, rieko mar Jehova ok en gima tek yudo. Kuom ranyisi, bug Ngeche nigi puonj mabeyo ma ka watiyogo e ngimawa, to nyalo miyo wadag maber. We wanon ane puonj moko ang’wen ma yudore e bugno.

¹⁵ Rit chunyi. Muma wacho kama: “Rit chunyi moloyo gik moko duto monego iriti, nikech en e soko mar ngima.” (Nge. 4:23) Tem ane paro gik ma dwarore ni watim mondo warit chunywa ma sie. Dwarore ni wachiem maber, warie dendwa, kendo kik watim gik ma nyalo hinyo chunywa. Mano bende e gima onego watim mondo warit chunywa mar ranyisi. Dwarore ni wacham  chiemb chuny kuom somo Wach Nyasaye pile. Dwarore ni waikre ne chokruoge, wadhi e chokruogego, kendo wachiw paro sama wan e chokruok. Dhi e tij lendo bende biro miyo chunywa obed motegno. Bende, onego watang’ gi gik ma nyalo hinyo chunywa kuom fwenyo gik ma nyalo chido pachwa, kaka yore mag manyo mor ma ok ler kod osiepe maricho.

16. Ang’o momiyo Ngeche 23:4, 5 nyalo konyowa ahinya e kindewagi?

¹⁶ Gik ma in-go mondo oromi. Muma wachonwa kama: “Kik iwe tich bari ndasi ni mondo ibed jamwandu. . . . Kichomo wang’i kuomgi, to gilal alala, nimar gibiro bedo gi buombegi ka otenga mi gifu e kor polo.” (Nge. 23:4, 5) Yot ahinya mondo ilal mwandu ma in-go. To e ma ji mathoth moriwo nyaka joma omewo kod joma odhier osiko wigi e manyo pesa. Kinda ma gitimo mondo gimany pesa miyo gidonjo e timbe ma nyalo ketho nyinggi, ketho winjruokgi gi jowetegi, kata ketho ngimagi. (Nge. 28:20; 1 Tim. 6:9, 10) To komachielo, rieko madier konyowa bedo gi paro mowinjore e wi pesa. Bedo gi paro ma kamano konyowa mondo kik wadonj e timbe mag ich-lach, to mano miyo wabedo moromo gi gik ma wan-go kendo wayudo mor madier.​—Ekl. 7:12.

17. Ere kaka wanyalo bedo joma lewgi riek mana kaka owachnwa e Ngeche 12:18?

¹⁷ Par matut ka pok iwuoyo. Ka ok watang’, wanyalo ketho kama duong’ mana gi weche ma wawacho. Muma wacho kama: “Weche ma imuomruokgo chuoyo chuny ka ligangla, to lew ng’at mariek chango chuny.” (Nge. 12:18) Wabiro rito winjruok maber ma wan-go e kindwa ka ok wabedo jo kuoth kata wuoyo marach e wi nyawo mag jowetewa. (Nge. 20:19) Mondo wechewa ochang chuny jomamoko kar hinyogi, nyaka wapong’ chunywa gi rieko ma wuok e Wach Nyasaye. (Luka 6:45) Ka waparo matut kuom weche ma wasomo e Muma, wechewa biro chalo gi “soko mar rieko” ma duogo chuny jomamoko.​—Nge. 18:4.

18. Ere kaka tiyo gi puonj ma yudore e Ngeche 24:6 nyalo konyowa e tij lendo?

 ¹⁸ Luw kaka itayi. Muma miyowa paro moro ma nyalo konyowa. Owacho kama: “Ibiro goyo lweny maber kiluwo kaka itayi gi jo mariek, kendo kokalo kuom jong’ad rieko mang’eny, ji loyo lweny.” (Nge. 24:6) Ne ane kaka tiyo gi puonjno nyalo konyowa e tijwa mar yalo kod puonjo. Kar mondo watim gik moko kaka wan e ma waparo sama wan e tij lendo, watemo mondo waluw paro mimiyowaga. E chokruogewa mag Jokristo, wayudo rieko kod tiegruok kokalo kuom yo ma jomamoko puonjogo. E wi mano, riwruok mar oganda Jehova oseloso gik mopogore opogore kaka buge kod vidio ma konyo ji winjo tiend puonj mag Muma. Be isetemo tiyo gi gik mimiyowago e tij lendo?

19. Ineno nade rieko ma Jehova miyowa? (Ngeche 3:13-18)

¹⁹ Som Ngeche 3:13-18. Donge wamor ni wan gi puonj mabeyo ma yudore e Wach Nyasaye? Dikoro wan kanye dine bed ni waonge puonj kaka mago? E sulani, waseneno puonj moko mabeyo ma yudore e bug Ngeche ma nyalo miyowa rieko. En adier ni Muma duto oting’o weche mag rieko ma a kuom Jehova, to ok mana bug Ngeche kende. Wang’aduru e chunywa ni wabiro tiyo gi rieko ma Jehova miyowa. Thoth ji e piny ok ogeno rieko ma wuok kuom Nyasaye. Kata kamano, wan to wan gadier ni ‘jo momako rieko motegno ibiro luong ni jo mamor.’