1. E kinde ma nindikoe Muma, ere kaka ji ne neno makate?

 MAKATE ne en chiemo ma thoth ji ne chamoga e kinde ma nindikoe Muma. (Cha. 14:18; Luka 4:4) Ne en chiemo ma ji nogeno ahinya e kindeno, ma seche moko Muma ne nyalo luongo chiemo moro amora ni makate. (Mat. 6:11; Tich 20:7, ne weche ma lero ndikoni e study Bible.) Yesu nopidho ji makate e hono moko ariyo mong’ere ma notimo. (Mat. 16:9, 10) Achiel kuom honnigo yudore e Johana sula mar 6. Sama wanono hono ma notimono, wabiro nono bende puonj ma wanyalo yudo kuom honono.

2. En kinde mane ma ne dwarore ni omi oganda moro chiemo?

² Bang’ ka joote Yesu nosetieko lendo, ne giidho yie kendo ne ging’ado Nam Galili mondo gidhi giyue. (Mar. 6:7, 30-32; Luka 9:10) Ne gidhi kamoro ma ni kar kende e alwora mar Bethsaida. Mapiyo nono, ji mang’eny nofwenyo ni gin kuno kendo ne giringo ma gibiro ire. Yesu nodewo jogo. Nokawo thuolone mopuonjogi e wi Pinyruodh Nyasaye kendo chango joma tuo. Nikech koro piny ne chiegni yuso, jopuonjre Yesu ne penjore kama jogo duto ne dhi yudoe chiemo ma gichamo. Nyalo bedo ni moko kuomgi ne nigi chiemo matin, to thothgi ne nyaka dhi ng’iew chiemo ma ne ginyalo chamo. (Mat. 14:15; Joh. 6:4, 5) Ang’o ma Yesu ne dhi timo?

YESU NOPIDHO JI GI MAKATE E YOR HONO

3. Ang’o ma Yesu nonyiso jootene mondo otim ne oganda ma nodenyo? (Ne picha bende.)

³ Yesu nonyiso jootene niya: “Ok ochuno ni gia; migiuru gima ginyalo chamo.” (Mat. 14:16) Mano ne nenore ka gima ok nyalre nikech ne nitie chwo ma ne nyalo  romo 5,000 e ogandano. To ka noriw mon gi nyithindo bende, ne ginyalo romo ji 15,000 ma ne dwarore ni opidhi. (Mat. 14:21) Andrea nowacho kama: “Eri nitie wuoyi moro matin kae ma nigi makate abich mag shairi kod rech ariyo matindo. Kata kamano, be magi dirom ji mang’eny kama?” (Joh. 6:9) Thoth ji nohero chamo makate mar shairi kod rech matindo ma samoro niketoga e chumbi kae to imoyo. Kata kamano, rech kaachiel gi makate ma wuoyi matinno ne nigo pod ne ok nyal romo jogo duto.

4. Ang’o ma wanyalo puonjore e Johana 6:11-13? (Ne pichni bende.)

⁴ Nikech Yesu ne dwaro nyiso jogo ng’wono, nochikogi mondo gibed e lum e kidienje-kidienje. (Mar. 6:39, 40; som Johana 6:11-13.) Kae to Yesu nolemo kogoyo erokamano ne Wuon-gi ka pok opogogi rech gi makatego. Kuom timo kamano, Yesu nonyiso ni ong’eyo ni Wuon-gi e ma nochiwo chiemono. Yesu noketonwa ranyisi maber mar lemo ka pok wachiemo, bed ni wan kendwa kata gi jomamoko. Yesu nomiyo jootene chiemogo mondo gipog ne ji, mi ne gichiemo mi giyieng’. Nitie nyaka chiemo ma nodong’, kendo Yesu ne ok dwar ni owit chiemogo. Nonyiso ji ni ochok chiemo ma nodong’-go mondo obi otigo bang’e. Wachno puonjowa ni onego wati maber gi mwanduwa. Ka in janyuol, donge inyalo nono hono ma Yesu notimono kaachiel gi nyithindi mondo une gima unyalo puonjoru e wi lamo, bedo mang’won, kendo jochiwo?

5. En okang’ mane ma ji nokawo bang’ neno hono ma Yesu notimo, Yesu to nokawo wachno nade?

 ⁵ Ji ne mor gi yo ma Yesu ne puonjogo kod honni ma notimo. Ne ging’eyo ni kokalo kuom Musa, Nyasaye nosesingo ni ne nitie janabi moro makende ma ne dhi biro. Omiyo, nyalo bedo ni ne gipenjore ni, ‘Dibed ni janabino en Yesu?’ (Rap. 18:15-18) Ka en kamano, mano nyiso ni Yesu ne nyalo bedo jatelo maber, ma ne nyalo miyo Jo-Israel duto chiemo. To nikech mano, oganda ‘ne chiegni mako Yesu mondo gikete ruoth.’ (Joh. 6:14, 15) Ka di ne Yesu yie bedo ruoth, mano ne dhi miyo odonj e weche siasa mag Jo-Yahudi ma ne nie bwo loch mar Jo-Rumi. Be noyie? Ooyo. Ndiko wacho ni Yesu ‘noa kanyo modhi e got kar kende.’ Omiyo, kata obedo ni ji ne thung’e mondo odonj e weche siasa, ne ok oyie timo kamano. Mano puonjowa wach moro maduong’.

6. Ere kaka wanyalo luwo ranyisi mar Yesu? (Ne picha bende.)

⁶ Adiera en ni ji ok bi kwayowa ni walosnegi makate kata changogi e yor hono. Bende, ok ginyal kwayowa mondo wabed ruodhi kata jotelo mag piny. Kata kamano, ginyalo miyo wadonj e weche siasa sama gijiwowa ni wago ombulu kata ni wariw lwedo ng’at ma gineno ni nyalo bedo jatelo maber. Yesu noketonwa ranyisi maber e wachno. Notamore donjo e  weche mag siasa kendo nowacho kama: “Pinyruodha ok en mar pinyni.” (Joh. 17:14; 18:36) Kaka Jokristo, onego wabed gi paro ma Yesu ne nigo kendo luwo ranyisine. Wariwo Pinyruodh Nyasaye lwedo, wanyiso jomamoko e wi Pinyruodhno, kendo wakwayo mondo obi. (Mat. 6:10) Wane ane puonj mamoko ma wanyalo yudo e wi hono ma Yesu notimo ka nopidho ji makate.

“TIEND WACH MAKATE”

7. Ang’o ma Yesu notimo, to mano nomiyo jootene otimo ang’o? (Johana 6:16-20)

⁷ Bang’ ka Yesu nosepidho oganda, en kaachiel gi jootene ne giwuok mi giidho yie ka gichomo Kapernaum, to Yesu nodhi e wi got mondo oganda ma ne dwaro kete ruoth kik yude. (Som Johana 6:16-20.) Sama ne joote kwang’o yie, yamo mager ma ne nigi apaka madongo notugore e nam. Kae to Yesu nodhi irgi kowuotho e wi pi. Nonyiso jaote Petro bende mondo owuoth e wi pi. (Mat. 14:22-31) Ka ne Yesu odonjo-adonja e yie ni i, yamo magerno noweyo kutho. Jopuonjrene nohum ma giwacho kama: “Adier in e Wuod Nyasaye.” a (Mat. 14:33) To e ma pod ne ok gineno tudruok moro amora e hono ma notimono, kod hono ma notimo ka nopidho ji makate. Ne ane weche momedore ma Mariko nondiko e wi honono: “[Joote nohum] nono, nimar pod ne ok giwinjo tiend wach makate. Kata kamano, chunygi pod ne odinore.” (Mar. 6:50-52) Pok ne gifwenyo ni Jehova nosemiyo Yesu teko mar timo honni. Mana machuok bang’ mano, Yesu nowuoyo kodgi kendo e wi hono ma notimo ka nopidho ji makate, kendo gik ma nowacho miyowa puonj moro.

8-9. Ang’o momiyo oganda ne manyo Yesu? (Johana 6:26, 27)

⁸ Oganda ma Yesu nopidho nonyiso ni gima duong’ ma ne giketo e pachgi ne en mana chopo gombogi mag ringruok. E yo mane? E odiechieng’ ma noluwo, ne gifwenyo ni Yesu kaachiel gi jootene noseweyogi. Omiyo, ne giidho yiedhi ma nowuok Tiberia kadhi Kapernaum mondo gidhi gimany Yesu. (Joh. 6:22-24) Be ne gimanyo Yesu nikech ne gigombo puonjore weche momedore e wi Pinyruoth? Ooyo. Gombogi maduong’ ne en mana yudo chiemo. Wang’eyo mano nade?

⁹ Ne ane gima notimore ka ogandano noromo gi Yesu machiegni gi Kapernaum. Yesu nonyisogi ayanga ni gimanye nikech gidwaro chiemo. Nonyisogi ni ‘ne gichamo makate mi giyieng’,’ kata kamano, ne giyieng’ mana gi “chiemo ma tow.” Omiyo, nojiwogi ni giti ne “chiemo ma siko nyaka chieng’.” (Som Johana 6:26, 27.) Yesu nowacho ni Wuon-gi ne nyalo miyogi chiemo ma kamano. Nyaka bed ni dhogi nomoko ka ne giwinjo ni nitie chiemo ma ne nyalo miyo ng’ato odag nyaka chieng’! Mano ne nyalo bedo chiemo mane? To joma ne winjo Yesu ne nyalo yudo chiemono nade?

10. Ang’o ma ji nonego ‘otim’ mondo giyud ngima ma nyaka chieng’?

¹⁰ Jo-Yahudigo ne gombo ng’eyo gima nonego gitim mondo giyud chiemono. Nyaka bed ni gima ne giparo ni onego ‘gitim’ en luwo Chike mag Musa. Kata kamano, Yesu to nonyisogi kama: “Tich ma Nyasaye dwaro ni utim e ma, ni unyis yie kuom Jal ma nooro.” (Joh. 6:28, 29) Ne dwarore ni giket yie kuom jal ma Nyasaye nooro mondo giyud “ngima ma  nyaka chieng’,” kendo Yesu nosewuoyo e wi wachno motelo. (Joh. 3:16-18, 36) Bang’e, nowuoyo e wi gima dwarore ni watim mondo wayud ngima ma nyaka chieng’.—Joh. 17:3.

11. Ere kaka Jo-Yahudi nonyiso ni gima ne giketo e pachgi ne en mana chiemo? (Zaburi 78:24, 25)

¹¹ Jo-Yahudi ne ok oyie gi gima Yesu ne puonjo ni nonego giket yie kuome. Ne gikwayo Yesu mondo otim hono machielo ka giwacho niya: “En ang’o ma itimo kaka ranyisi, eka mondo wane kendo wayie kuomi?” (Joh. 6:30) Ne giwacho ni kweregi ma nodak e kinde Musa bende nomi manna e yor hono kendo ni ne inyalo pime gi makate. (Neh. 9:15; som Zaburi 78:24, 25.) Mano nonyiso ayanga ni pachgi ne pod nitie mana kuom chiemo. Bende, ka Yesu nowuoyo kodgi e wi ‘makate madier ma noa e polo’ kendo ma ne nyalo miyogi ngima mochwere, ma en gima manna ne ok nyal timonegi, ne ok gipenje kata ni makateno nochung’ ne ang’o. (Joh. 6:32) Ne giketo pachgi ahinya e chopo gombogi mag ringruok kar keto pachgi kuom adiera ma Yesu ne puonjogi. Ang’o ma wachno puonjowa?

GIMA DUONG’ MONEGO WAKET E PACHWA

12. Ere kaka Yesu nokonyowa ng’eyo gima duong’ monego waket mokwongo e ngimawa?

¹² Puonj maduong’ ma wayudo e Johana sula mar 6 en ma: Winjruokwa gi Jehova e gima duong’ monego waket e pachwa. Par bende ni ka ne Satan temo Yesu, weche ma Yesu nowachone ne nyiso ni gima duong’ monego waket e pachwa en winjruokwa gi Jehova. (Mat. 4:3, 4) To mano bende e gima nojiwo e twak ma nogolo e wi Got. (Mat. 5:3) Kuom mano, onego wapenjre kama, ‘Be kit ngimana nyiso ni akawo mapek winjruokna gi Jehova koso aketo mana pacha kuom chopo gomboga mag ringruok?’

13. (a) Ang’o momiyo ok en gima rach bedo mamor kendo chiemo? (b) En siem mane ma Paulo nomiyowa? (1 Jo-Korintho 10:6, 7, 11)

¹³ Onge gima rach ka wakwayo Jehova e lamo mondo omiwa gige ringruok ma wachando. (Luka 11:3) Muma wacho ni en gima ber ka ng’ato ‘ochiemo kendo ometho’ nikech tije matek mosetimo ma en “mich mowuok e lwet Nyasaye madier.” (Ekl. 2:24; 8:15; Jak. 1:17) Kata kamano, ok onego waket gige ringruok e ma obed mokwongo e ngimawa. Jaote Paulo nojiwo wachno ka nondiko ne Jokristo ma nodak kinde machuok ka ne pok oketh hekalu mar Jo-Yahudi. Nowuoyo e wi gik ma notimore ne Jo-Israel moriwo nyaka gik ma notimore machiegni gi Got Sinai. Nosiemo Jokristo konyisogi ni kik gigomb “gik ma kelo hinyruok” kaka Jo-Israel notimo. (Som 1 Jo-Korintho 10:6, 7, 11.) Jo-Israel noketo pachgi ahinya kuom chiemo mi gibedo gi ich-lach kendo ka Jehova nomiyogi chiemo e yor hono, mano nobedo ‘gima ne kelonegi hinyruok.’ (Kwan 11:4-6, 31-34) Bende, ka ne giloso nyaroya mar mula, ne gitimo nyasi ka gichiemo, metho, kendo bedo mamor. Mano nonyiso ni mago e gik ma ne gigeno kar winjo Jehova. (Wuok 32:4-6) Paulo nowuoyo e wi wachno kosiemogo Jokristo ma nodak higni moko machuok ka pok noketh Jerusalem e higa mar 70. E kindegi bende, wadak e ndalo mag giko, omiyo dwarore ni wakaw mapek weche ma Paulo nowachogo.

14. Ang’o ma Muma wacho e wi chiemo e piny manyien?

¹⁴ Ka ne Yesu onyisowa ni wakwa ‘chiembwa modiechieng’,’ nopuonjowa  bende ni wakwa mondo “[dwach Nyasaye] otimre e piny kaka timore e polo.” (Mat. 6:9-11) Iparo ni ngima biro chalo nade e kindego? Muma nyisowa ni dwach Nyasaye en ni chiemo obed mang’eny e piny. Ka luwore gi Isaya 25:6-8, chiemo biro bedo mang’eny e Pinyruodh Jehova. Zaburi 72:16 wacho kama: “Cham nobed mang’eny e piny; cham nochieg nyaka e wi gode.” Be irito gi siso kindego mibiro tedoe chiemo moro mihero, kata ma pok nitedoga? Bende, onge kiawa ni irito gi siso pidho mzabibuni kendo chamo olembgi. (Isa. 65:21, 22) Ji duto biro bedo mamor gi gik ma kamago.

15. Ang’o ma joma ibiro chier e piny manyien biro puonjore? (Johana 6:35)

¹⁵ Som Johana 6:35. Par ane kendo kuom joma nochamo makate kod rech ma Yesu nomiyogi e yor hono. Nyalo bedo ni moko kuomgi ne ok onyiso yie kuom Yesu. Kata kamano, samoro ibiro chiergi kendo inyalo romo kodgi. (Joh. 5:28, 29) Joma kamago nyaka bi puonjre tiend weche ma Yesu nowacho niya: “An e makate mar ngima. Ng’at ma biro ira ok nobed gi kech ngang’.” Biro dwarore ni giket yie kuom misango ma Yesu nochiwonegi. E kindego, ibiro ket chenro mar puonjo joma ibiro chier kaachiel gi nyithindo mibiro nyuol e piny manyien. To mano doko thuolo ma jaber ma wabiro bedogo mar puonjo jogo! Ibiro yudo mor mathoth mar timo kamano moloyo chamo makate. Ee, chiemb chuny e ma biro bedo gima duong’ e ngimawa.

16. Ang’o ma wabiro nono e sula ma luwo?

¹⁶ Wasenono weche moko ma yudore e Johana sula mar 6, kata kamano, nitie weche mamoko ma Yesu nopuonjo e wi “ngima ma nyaka chieng’” e sulano. Jo-Yahudi ma Yesu nowuoyogo nonego okaw wechego mapek, to mano e gima onego wan bende watim. Wabiro dhi nyime nono Johana sula mar 6 e sula ma luwo.