Nonyuola Desemba tarik 22, higa 1929, e gweng’ moro matin miluongo ni Noville moting’o mier ochiko man machiegni gi Bastogne, ma ni Belgian Ardennes. Tich maduong’ ma ne ji timo kuno ne en pur. Nitie gik mabeyo ma pod anyalo paro e wi kinde ma nadak kuno gi jonyuolna ka ne pod atin. An gi Raymond owadwa matin, ne wanyiedhoga dhowa pile ka pile kendo ne wakonyo e tij keyo. Joma nodak e gweng’no noherore ahinya, kendo ne gikonyorega tich.

Jonyuolna ma gin Emile kod Alice, ne gin Jo-Katholik motegno. Ne gidhiga e misa chieng’ Jumapil ka Jumapil. Kata kamano, e higa mar 1939 kama, jopainia moko ma wuok England nobiro e gweng’wa kendo wuonwa noyie mondo oornega gaset ma niluongo ni Consolation (sani iluonge ni Awake!) dwe ka dwe. Wuonwa nofwenyo mapiyo ni noseyudo adiera kendo nochako somo Muma. Ka noweyo dhi e Misa, jirendewa ma noherowaga ahinya nochako kwedowa. Ne gitemo chuno wuonwa mondo osik e Katholik, to mano ne miyo seche moko gibedoga gi mbaka ma iye tek ahinya.

Ne litna ahinya neno kithung’o wuonwa mondo otim gima ok odwar. Mano e ma nochwala mondo awuo gi Nyasaye e lamo matut mana kaka nalero e chak sulani. Ka ne jirendewa oweyo kwedowa, nabedo mamor ahinya. Nabedo gadier chuth ni Jehova en “Jawinj lamo.”

Jo-Nazi ma Germany nomonjo Belgium Mei tarik 10, higa 1940, to mano nomiyo raia mang’eny odar mowuok e pinyno. Joodwa nodar modhi yo milambo mar France. Ka ne wan e yo ka wadhi France, kinde ka kinde ne wayudorega kuonde ma lweny gerie e kind jolweny mag Germany kod mag France.

 Ka ne wadok dala, ne wayudo ka okwal chiegni gigewa duto. Guogwa miluongo ni Bobbie e ma ne wayudo kodong’. Pek ma ne wakaloego nomiyo apenjora ni, ‘Ang’o momiyo lwenje kod chandruoge ng’eny?’

E kindeno, limbe mar Owadwa Emile Schrantz, a ma ne en painia kendo jaduong’-kanyakla, nojiwowa ahinya. Notiyo gi Muma e lero maber gimomiyo wachandore kendo nodwoko penjo mamoko mang’eny ma ne an-go e wi ngima. Namedo sudo machiegni gi Jehova kendo bedo gadier ni en Nyasaye ma jahera.

Kata ka ne lwenyno pok orumo, joodwa ne mor ahinya nikech ne ginyalo tudore gi owete gi nyimine mang’eny. E dwe mar Agost, higa 1943, Owadwa José-Nicolas Minet nolimo gweng’wa mondo ogol twak. Nopenjo niya: “Gin jomage ma diher ni obatisgi?” Wuonwa noting’o bade kae to an bende nating’o bada. Nobatiswa e aora moro matin ma ne ni machiegni gi odwa.

E dwe mar Desemba, higa 1944, jolweny mag Germany nomonjo yimbo mar Europe gi monj mogik e Lweny mar Ariyo mar Piny Ngima. Monjno ong’ere kaka the Battle of the Bulge. Ne wadak machiegni gi kama lwenyno ne gore kendo kuom dwe achiel kama, ne wadak e rum ma ne nie bwo odwa. Chieng’ moro ka nawuok e ot mondo apidh jamni, ng’injo mag mbom mane osemuoch nolwar e wi tat odwa motuche. Jalweny moro mar Amerka ma ne nie kund dhok ma ne ni machiegni koda nokokna ni, “Nind piny!” Naringo ma dhi anindo bute kendo noumo wiya gi ogute mar lweny mondo kik gimoro hinya.

Bang’ lweny, koro ne wan gi thuolo mang’eny mag tudruok gi kanyakla moro ma ne ni Liège, ma en kilomita 90 kama yo nyandwat kiwuok kuma ne wadakie. Ne wachako grup mar puonjruok Muma kama iluongo ni Bastogne. Nayudo tich e ofis mar josol osuru kendo nwang’o thuolo mar puonjora weche chike. Bang’e, nayudo tich e ofis sirkal moro ma ne ni machiegni kodwa. E higa mar 1951, ne wachano chokruok mar alwora Bastogne.  Ne wan ji mia achiel kama e chokruogno, moriwo nyaka nyaminwa moro ma ne en painia ma jakinda ma niluongo ni Elly Reuter. Noriembo ndiga kilomita 50 mondo obi e chokruogno. Bang’ kinde machuok, ne wabedo osiepe mi wachako timo kisera kendo ne wasingore ni ne wadhi kendore. Noyudo oa gwele e Skul mar Gilead mitimo e piny Amerka. Nondiko ne ofiswa maduong’ koleronegi gimomiyo ne ok onyal dhi e skundno gie kindeno. Owadwa Knorr ma ne tayo riwruogwa e kindeno, nodwoke mang’won konyise ni samoro chieng’ moro pod obiro dhi Gilead gi jaode. Ne wakendore Februar, higa 1953.

E higano, ne wadhi gi Elly e chokruok maduong’ ma notim Yankee Stadium, New York, ma wiye ne wacho ni, New World Society. Ka ne wan e chokruogno, naromo gi owadwa moro ma nosingona tich moro maber kendo nogwela mondo adar adhi Amerka. Bang’ paro wachno matut e lamo, an gi Elly ne wang’ado ni kik wayie tijno, to kar mano, wadog adoga Belgium mondo wasir grup moro matin ma ne nigi jolendo apar Bastogne. E higa ma noluwo, ne wanyuolo nyathiwa ma wuoyi ma wachake ni Serge. Gima lit en ni bang’ dweche abiriyo kende, Serge nobedo matuo motho. Ne walamo Jehova ka wanyise kaka ne wawinjo e chunywa kendo ne wayudo teko kuom ng’eyo ni wan gi geno mar chier.

E dwe mar Oktoba, higa 1961, nayudo tich ma nanyalo timo kuom odiechienge moko e juma kendo mano nomiya thuolo mar bedo painia. Kata kamano, chieng’ ma nayudo tijno, owadwa ma ne en jata bad ofis ma Belgium nogochona. Nokwaya ka be anyalo bedo jata alwora (ma sani iluongo ni jarit-alwora). Napenje niya: “Be wanyalo bedo jopainia komondi ka pok wayie gi migawo manyienni?” Noyie gi kwayonano. Bang’ bedo jopainia kuom dweche aboro, ne wachako tij jarit-alwora e dwe mar Septemba higa 1962.

Bang’ bedo jarit-alwora kuom higni ariyo, nogwelwa mondo wati e Bethel ma Brussels. Ne wachako tiyo kanyo Oktoba, higa 1964. Migawo manyienno nokelonwa gueth mang’eny. Mapiyo bang’ ka Owadwa Knorr noselimo Bethel ma Brussels e higa mar 1965, nahum ahinya ka noketa mondo abed jata bad ofis. Higni moko bang’e, an kod Elly nogwelwa e Skul mar Gilead e klas mar 41. Weche ma Owadwa Knorr nowacho higni 13 mokalo nochopo kare! Bang’ tieko Skul mar Gilead, ne wadok Bethel ma Belgium.

Kuom higni mang’eny, asetiyo gi lony ma nayudo e weche chike e siro ratiro ma wan-go mar lamo e alwora mar Europe kod kuonde mamoko. (Fil. 1:7) Mano nomiyo atudora gi jotend sirkal e pinje mokalo 55 ma ogoye tijwa marfuk kata ma oridne owetewa ngima e weche mag lamo. Sa asaya ma nadhi wuoyo gi jo sirkal, ne ok awachga ni alony e weche chike, kar mano nanyisogiga ni “an ng’at Nyasaye.” Kinde duto nageno Jehova mondo otaya  ka ang’eyo ni “chuny ruoth chalo gi aoche mag pi e [lwete.] Ochike kaka odwaro.”—Nge. 21:1.

Achiel kuom gik ma notimore ma wiya pok owilgo en kinde ma nadhi romo gi jaod bura moro mar European Parliament. Noyudo asebedo ka akwayo mondo warom kode, to gikone noyie mondo warom. Nonyisa niya, “Amiyi mana dakika abich kende, kik ikal kata gi dakika achiel.” Nakulo wiya ma achako lemo. Jaod burano nobedo ma luor mopenja ni ang’o ma natemo timo. Nating’o wiya malo ma dwoke ni, “Agoyo ne Nyasaye erokamano nikech in achiel kuom jotichne.” Nopenja ni, “Ang’o mitemo wacho?” Nasomone Jo-Rumi 13:4. Nolemoga e achiel kuom dinde momiyo Muma luor, omiyo, ndikono nomako pache. Mano nokelo ber mane? Noyie winja kuom dakika 30 kendo ne wabedo gi romo man gi nyak ahinya. Nowacho bende ni ochiwoga luore ne tich ma Joneno mag Jehova timo.

Kuom higni mang’eny, jotich Jehova man e alwora mar Europe osebedo ka kedo e kot e kes mopogore opogore motudore gi tamruok donjo e siasa, ng’ado ni ng’ama dong’ gi nyathi sama jonyuol owere kata oketho kend, weche mag osuru, kod weche mamoko. Aseyudo thuolo mar konyo e kes mang’eny kaka mago, kendo neno gi wang’a kaka Jehova osebedo ka konyowa loyo kesgo. Joneno mag Jehova oseloyo kes ma kwan-gi okalo 140 e Od Bura ma Ulaya mar Ratiro mar Dhano (European Court of Human Rights)!

E higni mag 1990, natiyo gi Owadwa Philip Brumley, ma wuok e ofiswa maduong’ kod Owadwa Valter Farneti, ma a Italy e kedo ne ratiro mar lamo ne owetewa man Cuba kama oketie chike ma monowa lamo Jehova ka wan thuolo. Nandikone embassy mar Cuba man e piny Belgium kae to naromo gi jatelo moro ma noor mondo obi owinj kwayowa. E romo moko ma ne wakwongo bedogo kode, ne ok wagoyo okang’ maduong’ ahinya e loso weche ma nomiyo sirkal oketonwa chike moko matek.

Bang’ lemo ka wakwayo Jehova mondo otawa, ne wakwayo mondo wakow kopi 5,000 mag Muma e piny Cuba, kendo noyienwa timo kamano. Mumago nochopo maber kendo nokowgi ne owete. Omiyo, ne waneno maler ni Jehova ne guedho kindawa. Bang’e, ne wakwayo rusa mar kowo kopi mamoko 27,500 mag Muma. Kopigo bende noyienwa mondo wakow. Konyo owete gi nyimine man Cuba mondo gibed gi Mumbegi giwegi, nomiyo abedo mamor ahinya.

 Asebedo ka alimo piny Cuba kinde ka kinde mondo akony e kedo ne ratiro mar lamo e pinyno. Mano osemiyo abedo gi osiepe mang’eny ma gin jotelo mag sirkal.

E higa mar 1994, noneg ji mokalo 1,000,000 e lweny mag dhoudi e piny Rwanda ma ngʼenygi ne gin Jo-Tutsi. Gima lit en ni owetewa gi nyiminewa moko bende nonegi. Mapiyo nono, an kaachiel gi owete moko nomiwa migawo mondo watim chenro mar chiwo kony ne owetewa gi nyiminewa e pinyno.

Ka ne wachopo gi owetego e taon mar Kigali, ne wayudo ka lisasi otucho kor ute mang’eny. Ne wawinjo kaka owete gi nyimine moko noneg malit gi beti. Kata kamano, ne wawinjo bende kaka owete gi nyimine nonyiso ni giherore gadier. Kuom ranyisi, ne wawinjo wach owadwa moro ma ja Tutsi ma ne joot moro ma ne gin Joneno mag Jehova kendo jo Hutu nopando e bur kuom ndalo 28. E chokruok moro ma ne watimo Kigali, ne wachiwo hoch ne owete gi nyimine mokalo 900.

Bang’ mano, ne wang’ado boda ma wachopo Zaire (ma sani iluongo ni Democratic Republic of the Congo) mondo wamany Joneno mang’eny ma jo Rwanda ma nodak e kembe mag joma noringo moweyo thuchegi machiegni gi taon mar Goma. Ne ok wayudogi, omiyo, ne walemo ka wakwayo Jehova mondo otawa nyaka kama gintie. Kae to ne waneno ng’at moro ka wuotho ka biro irwa, kendo ne wapenje ka be ong’eyo Janeno mar Jehova moro amora. Nodwokowa niya: “Ee, an Janeno. Anyalo terou ir komiti ma konyo e kinde masiche.” Bang’ bedo gi romo maber gi komitino, ne watimo romo gi owete gi nyimine 1,600 ma ne nie kembego mondo wahogi kendo wajiwgi. Bende, ne wanyisogi weche moko ma ne nie barua ma Bura Matayo nondiko. Owete gi nyiminego ne mor ahinya ka ne giwinjo weche ma Bura Matayo nondikonegi niya: “Waparou e lamo kinde duto. Wang’eyo ni Jehova ok bi jwang’ou.” Wechego ne gin weche madier. Chop sani, nitie Joneno mokalo 30,000 e piny Rwanda!

Elly jaoda notho e higa mar 2011 bang’ dak kode kuom higni ma hawo 58. Nanyiso Jehova lit ma nawinjo e chunya kendo nohoya. Gima chielo ma nohoyo chunya en lando ne jomamoko wach maber mar Pinyruoth.

Kata obedo ni sani an jahigni 90 gi wiye, pod atemo matek mondo aland wach maber juma ka juma. Bende, amor ahinya konyo e Migawo mar Chike e ofis ma Belgium ka apogo lony ma an-go ne owete gi nyimine kendo jiwo jo Bethel ma pod gin rowere.

Higni moko 84 mokalo e ma nahango wuoyoe gi Jehova e lamo. Mano e ma ne en chakruok mar wuoth ma jaber mosemiyo amedo sudo machiegni gi Jehova. To mano kaka amor ni e ngimana duto Jehova osebedo ka winjo lamoga.—Zab. 66:19. b