1-2. Ka luwore gi Zaburi 40:5, ang’o ma Jehova osemiyowa, to ang’o momiyo wadwaro nonogi?

JEHOVA en Nyasaye ma jachiwo. Par ane moko kuom mich mabeyo mosemiyowa: Piny molos e yo makende, obwongowa mochue e yo miwuoro, kod Muma ma en Wachne. Kokalo kuom gik moko adekgo, Jehova osemiyowa kar dak, nyalo mar paro kod tudruok gi jowetewa, kod buk ma miyowa dwoko mag penjo madongo ma wanyalo penjore e ngima.​—Som Zaburi 40:5.

² E sulani, wadwaro wuoyo machuok kuom mich adekgo. Kaka wamedo paro matut kuomgi, e kaka wabiro medo kawogi mapek, to mano biro miyo wamed bedo gi gombo mar moro Jehova Jachuechwa. (Fwe. 4:11) Bende, wabiro medo lony e yo ma wanyalo konyogo joma wachoga ni gik moko nosieko kendgi ma onge ng’ama nochueyogi.

3. Ang’o momiyo pinywani opogore gi planets mamoko?

³ Rieko mar Nyasaye nenore maler e yo ma ochueyogo piny. (Rumi 1:20; Hib. 3:4) Planets duto moriwo nyaka pinywani lworoga chieng’, kata kamano, piny kende e ma en gi nyalo mar siro ngima dhano.

4. Ang’o momiyo pinywani ber moloyo meli?

⁴ Nitie yore moko ma pinywani chaloe gi meli ma ni e nam maduong’. To bende nitie pogruok moko madongo e kind meli mopong’ gi ji kod pinywani. Kuom ranyisi, iparo ni joma ni e meli nyalo dak kuom kinde ma romo nade ka po ni onyisgi ni gimany giwegi muya ma giyueyo, chiembgi, pi ma gitiyogo, to e sechego bende ok oyienegi  wito yugi oko mar melino? Jogo biro tho mana bang’ kinde machuok. To nade pinywani? Pinywa osiro ngima gik mopogore opogore tara gi tara. Oloso muya ma wayueyo, chiemo ma wachamo, kod pi ma watiyogo, kendo olosogi mang’eny ma ok rum. Kata obedo ni yugi kod chilo duto dong’ga mana e piny ka, piny pod osiko ka jaber kendo en kama owinjore dakie. Mano nyalore nade? Jehova nochueyo pinyni gi nyalo mar loko chilo ma ji, le, kod yiende golo mi gibed gik minyalo tigo e yo machielo kendo. We wane ane machuok kaka pinyni losoga muya ma wayueyo kod pi.

5. Muya mar oxygen losorega nade, to mano miyo wabedo gadier gi wach mane?

⁵ Muya mar oxygen e ma gik mangima duto yueyo, moriwo nyaka dhano. Oseyudore ni gik mangima duto ywayo muya mar oxygen ma nyalo romo bilion mang’eny ahinya e higa, kae to gigolo muya miluongo ni carbon dioxide. Muya mar oxygen ng’eny ahinya e piny ma gik mangima ok nyal tieke, to muya mar carbon dioxide bende nitie e okang’ ma ok onyal hinyo gik mangima. En kamano nikech Jehova nochueyo yiende kod gik mamoko mopogore opogore ma twi e lowo​—moko tindo to moko dongo​—mondo giywa muya mar carbon dioxide kae to gigolo muya mar oxygen. Yo ma muya mar oxygen losoregono miyo wabedo gadier gi gima Tich Joote 17:24, 25 wacho niya: ‘Nyasaye miyo ji duto ngima, gi muya.’

6. Pi lwororega nade, to mano nyisowa ang’o? (Ne sanduk ma wiye wacho ni, “ Yo ma Pi Lwororego En Mich Moa Kuom Jehova.”)

⁶ Pi yudore e piny nikech bor ma ni e kind piny gi chieng’ oromo aroma e wang’e kak. Ka inyalo sud piny machiegni gi chieng’ kata mana matin, pi duto biro duono nikech liet mar chieng’. To ka ochore kata mabor matin gi chieng’, pi duto ma ni e piny biro lokore baraf. To nikech Jehova noketo piny kama owinjore, pi ma ni e piny nyalo siro ngima gik moko duto ma ni e piny. Chieng’ goyo pi ma ni e nam, aoche, kod kuonde mamoko ma pi yudoree, kae to pigego loso boche polo. Higa ka higa, pi ma losoga boche polo ng’eny ahinya mohingo pige ma yudore e nembe duto mag piny. Pigego bedoga e kor lwasi kuom ndalo apar kama ka pok gichue kaka koth kata pe. Bang’ ka gisechue, gimolga nyaka e nembe, kae to gilokore boche kendo. Yo ma pi lwororegono nyisowa ni Jehova en Nyasaye mariek kendo ma nigi teko.​—Ayub 36:27, 28; Ekl. 1:7.

7. Gin yore mage ma wanyalo goyonego Jehova erokamano kuom miyowa piny kaka onyis e Zaburi 115:16?

⁷ Ang’o ma wanyalo timo mondo wamed goyo erokamano ne Jehova kuom yo maber molosogo piny kod gik ma ni e iye? (Som Zaburi 115:16.) Yo achiel en paro matut kuom gik ma Jehova ochueyo. Mano biro chwalowa mondo wago ne Jehova erokamano pile ka pile kuom gik mabeyo mosetimonwa. Bende, wagoyo erokamano sama watemo matek mondo warit ler kuonde ma wadakie.

8. Ang’o momiyo wanyalo wacho ni obwongowa ochue e yo malich miwuoro?

⁸ Obwongo dhano ochue e yo malich miwuoro. Ka ne pod wan e ich, obwongowa nochako dongo ka luwore gi kaka nochueye, kendo cells mag obwongo alufe gi alufe nochako medore. Jotim nonro  wacho ni obwongo ng’at maduong’ nigi cells makende ma diromo bilion 100. Cells duto mag obwongo ochok kamoro achiel, kendo pekne romo kilo achiel gi nus kama. Wane ane moko kuom nyalo makende ma obwongo nigo.

9. Ang’o ma nyiso ni nyalo mar wuoyo en mich moa kuom Nyasaye?

⁹ Nyalo ma wan-go mar wuoyo en hono. Tem ane paro gima timore sama wawuoyo. Sama ng’ato owacho kata mana wach achiel kende, obwongone tayo leche ma dirom 100 kama. Lechego ni e lewe, dwonde, ranyam-nyoche, dhoge, kod kore. Lechego duto nyaka sud e yo moro kendo e kinde moro sie mondo gima ng’atno wacho owinjre maler. Buk moro ma nogo e higa mar 2019 ma ne wuoyo kuom nyalo mar wacho dhok mokalo achiel, nonyiso ni nyithindo ma yom nyalo fwenyo gima ng’ato wacho. Wachno jiwo gima jotim nonro mang’eny oyiego ni inyuolowaga gi nyalo mar puonjruok dhok mopogore opogore. Kuom adier, nyalo mar wuoyo en mich moa kuom Nyasaye.​—Wuok 4:11.

10. Ere kaka wanyalo nyiso ni wagoyo erokamano kuom mich mar wuoyo ma Nyasaye omiyowa?

¹⁰ Nitie joma wachoga ni gik moko nosieko kendgi ma ok ochuegi. Achiel kuom yore ma wanyalo nyisogo ni wagoyo erokamano kuom mich mar wuoyo, en lero ne joma kamago gimomiyo wayie ni Nyasaye e ma nochueyo gik moko. (Zab. 9:1; 1 Pet. 3:15). Joma oyie gi puonjno nyalo temo yondhowa mondo wan bende wayie ni ngima kod gik ma ni e piny nosieko kendgi. Ka watiyo gi Muma kod weche moko ma wasenono e sulani, wanyalo kedo ne Wuonwa me polo, kendo lero ne joma oikore winjowa gimomiyo wan gadier ni Jehova e Jachuech mar polo gi piny.​—Zab. 102:25; Isa. 40:25, 26.

11. Ang’o momiyo obwongowa en mich miwuoro?

¹¹ Nyalo mar paro gik mosekalo en mich miwuoro. Jandiko moro machon nowacho ni obwongo dhano nigi nyalo mar ting’o weche ma nyalo pong’o buge madongo milion 20 kama. Kata kamano, e kindegi wachore ni dhano nigi nyalo mar paro weche mokalo kanyo. Nyalo makendeno konyowa nade?

12. Ere kaka nyalo ma wan-go mar puonjore kuom gik mosetimorenwa miyo wapogore gi le?

¹² Kuom chuech duto ma ni e piny, dhano kende e ma nigi nyalo mar paro gik ma notimorenegi e kinde mokalo, kendo puonjore kuom gigo. Mano miyo wanyalo puonjore gik manyien kendo loko paro ma wasebedogo kaachiel gi kit ngimawa. (1 Kor. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) Wanyalo kata tiego nyalowa mar paro mondo okonywa pogo gik makare gi gik ma ok kare. (Hib. 5:14) Wanyalo puonjore nyiso ji hera,  ng’wono, kendo kechogi. Bende, wanyalo puonjore neno gik moko kaka Jehova nenogi.

13. Ka luwore gi Zaburi 77:11, 12, ere kaka onego wati gi nyalo mar paro ma Nyasaye omiyowa?

¹³ Achiel kuom yore ma wanyalo nyisogo ni wagoyo erokamano kuom nyalo mar paro gik mosekalo en kuom paro kinde duto kaka Jehova osekonyowa kendo hoyowa. Mano biro miyo wabed gadier ni obiro konyowa e kinde ma biro. (Som Zaburi 77:11, 12; 78:4, 7) Yo machielo en paro gik mabeyo ma ji osetimonwa, kendo bedo ma mor gi gik ma sani gitimo. Jotim nonro osefwenyo ni joma goyoga erokamano, kinde mang’eny bedoga ma mor. Bende, dwarore ni waluw ranyisi mar Jehova kuom ng’eyo gik monego wapar kod ma ok onego wapar. Kuom ranyisi, Jehova nigi nyalo maber mogik mar paro, kata kamano, sama waweyo richo kendo loko chunywa gadier, oweyonwaga richogo kendo oyiero mondo kik opargi kendo. (Zab. 25:7; 130:3, 4) Odwaro ni wan be watim kamano ne jowetewa sama gikwayo ng’wono kuom gik maricho ma gitimonwa.​—Mat. 6:14; Luka 17:3, 4.

14. Ere kaka wanyalo nyiso ni wagoyo erokamano kuom yo makende mochuego obwongowa?

¹⁴ Wanyalo nyiso ni wagoyo erokamano kuom yo makende mochuego obwongowa ka watiyo kode e miyo Nyasaye duong’. Jomoko oseyiero tiyo gi obwongogi e yo marach kuom keto giwegi chike ma tayo gik makare gi ma ok kare ma gitimo. To nikech Jehova e ma nochueyowa, ber ka kinde duto wang’eyo ni chikene ni malo ahinya moloyo chikewa. (Rumi 12:1, 2) Wabedoga gi kue sama waluwo chike Jehova. (Isa. 48:17, 18) Bende, wadak ka wang’eyo gik ma Jehova Jachuechwa dwaro ni watim mondo wami chunye mor.​—Nge. 27:11.

15. Ere kaka mich mar Muma nyiso ni Jehova ohero dhano?

¹⁵ Muma en mich maber ahinya ma Nyasaye omiyowa. Wuonwa ma ni e polo notayo joma nondiko Muma nikech oherowa ahinya. Jehova tiyo gi Muma e  miyowa dwoko mag penjo madongo ma wanyalo bedogo e ngima kaka: Ne waa kanye? Ang’o momiyo Nyasaye nochueyo dhano? To ngima biro chalo nade kinde ma biro? Jehova dwaro ni nyithinde duto ong’e dwoko mag penjogo. Mano e momiyo osetayo ji kuom higni mang’eny mondo gilok Muma e dhok mang’eny. Sani, Muma oduto kata bugene moko yudore e dhok mokalo 3,000! E histori duto mar dhano, Muma e buk ma oselok e dhok mang’eny moloyo buk moro amora. Ji mang’eny sani nigi thuolo mar puonjruok ote ma ni e Muma e dhogi giwegi, bed ni gidak kune kata giwacho dhok mane. ​—Ne sanduk ma wiye wacho ni, “ Kaka Nolok Muma e Dhok Miwacho e Pinje mag Afrika.”

16. Ka luwore gi Mathayo 28:19, 20, ere kaka wanyalo nyiso ni wagoyo erokamano kuom mich mar Muma?

¹⁶ Wanyalo nyiso ni wagoyo erokamano kuom mich mar Muma ka wasome pile, waparo matut kuom gik ma wasomo, kendo temo matek mondo wati gi puonjge e ngimawa. E wi mano, wanyiso ni wagoyo ne Nyasaye erokamano kuom timo duto ma wanyalo mondo waland ote ma ni e i Muma ne ji mang’eny kaka nyalore.​—Zab. 1:1-3; Mat. 24:14; som Mathayo 28:19, 20.

17. Nyaka chop sani wasenono ang’o e sulani, kendo wabiro nono ang’o e sula ma luwo?

¹⁷ Nyaka chop sani, sulani osekonyowa neno gik moko adek ma Nyasaye osemiyowa ma gin, piny maber ma wadakie; obwongowa mochue e yo miwuoro; kod Wachne ma en Muma. Kata kamano, pod nitie mich mamoko ma Jehova osemiyowa ma ok wanyal neno gi wang’wa. Wabiro nonogi e sula ma luwo.