1. Weche mokor e Muma konyowa ng’eyo ang’o?

ANG’O ma biro timore ne jotich Jehova e kinde mokayo machiegnini? Wang’eyo gik ma chiegni timore. Muma nyisowa gik madongo ma chiegni timore ma biro mulo ngimawa. Nitie wach moro ma nokor ma konyowa ng’eyo gik ma sirkende ma nigi teko moloyo e pinyni chiegni timo. Wechego yudore e Daniel sula mar 11. Sulano wuoyo kuom ruodhi ariyo ma osebedo ka piem kata yware kuom higni mang’eny. Ruodhigo gin ruoth ma nyandwat kod ruoth ma milambo. Ng’eny gik ma nokor e wi ruodhigo osetimore, omiyo, wanyalo bedo gadier ni gik ma pod odong’ bende biro timore.

2. Ka luwore gi Chakruok 3:15 kod Fweny 11:7 gi 12:17, weche mage ma ber keto e paro sama wanono weche ma Daniel nokoro?

² Mondo wawinj tiend weche ma nokor e Daniel sula mar 11, ber keto e paro ni sulano wuoyo kuom pinjeruodhi kod sirkende mosebedo ka locho e pinje ma jotich Nyasaye ng’enyie, kata mosesando jotich Nyasaye e yo moro. Kata obedo ni kwan jotich Nyasaye tin ahinya kopim gi dhano duto e pinyni, thothne gin e ma sirkende madongo osebedo ka sandogi. Nikech ang’o? En nikech gima duong’ ma Satan kod pinyeni osebedo ka gombo timo en tieko joma tiyo ne Jehova kod Yesu. (Som Chakruok 3:15 kod Fweny 11:7; 12:17.) Bende, weche ma nokor e bug Daniel nyaka winjre gi weche mamoko mokor e Muma. Omiyo, mondo wawinj maber tiend weche ma nokor e bug Daniel, nyaka wanon weche mamoko ma ni e Muma.

3. Gin weche mage ma wabiro nono e sulani kod sula ma luwo?

³ Koro, wadwaro nono Daniel 11:25-39. Wabiro puonjore ni ruoth ma nyandwat kod ruoth ma milambo  ne gin jomage chakre higa mar 1870 nyaka 1991, kendo wabiro neno gimomiyo dwarore ni walok yo ma wasebedo ka walerogo weche ma nokorgo. To e sula ma luwo, wabiro nono Daniel 11:40–12:1. Bende, wabiro neno gima weche ma nokorgo nyisowa ni ne dhi timore kochakore higni mag 1990 nyaka e lweny mar Har–Magedon. Sama wanono sula ariyogi, wabiroga tiyo ahinya gi chat ma wiye wacho ni, “Ruodhi Ariyo ma Yware e Kinde Giko.” Mokwongo, ber ka wang’eyo ruodhi ariyo miwuoyo kuomgi e weche ma nokorgo.

4. Gin gik mage adek ma nyalo konyowa ng’eyo ruoth ma nyandwat gi ruoth ma milambo?

⁴ Jo-Israel machon ne luongoga pinyruoth ma ne locho yo nyandwat mar pinygi ni “ruoth ma nyandwat,” to ma ne locho yo milambo ne giluongo ni “ruoth ma milambo.” Wawacho kamano ka luwore gi gima malaika ma nokelo ne Daniel ote nowacho. Nonyiso Daniel niya: “Asebiro mondo anyisi gima biro timore ne jou e ndalo mabiro.” (Dan. 10:14) Oganda Israel masie e ma ne iluongo ni jo Nyasaye e kinde machon. Kata kamano, chakre Pentekost 33, Jehova osenyiso maler ni jopuonjre Yesu e ma koro gin joge. Omiyo, weche mokor e Daniel sula mar 11, ok wuo kuom oganda Israel masie, to giwuoyo kuom jolup Yesu. (Tich 2:1-4; Rumi 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Ruodhi kod sirkende mochung’ ne ruoth ma nyandwat gi ruoth ma milambo osebedo ka lokore kinde ka kinde. Kata kamano, weche ma nokor ni ruodhigo ne dhi timo to pok olokore. Mokwongo, ne gidhi locho e pinje ma jotich Nyasaye ng’enyie, ka samoro gisandogi. Mar ariyo, yo ma gidhi sandogo jotich Nyasaye ne dhi nyiso ni ok gihero Jehova Nyasaye madier. Mar adek, ruodhi ariyogo ne dhi yware ka gilaro loch.

5. Be wanyalo wacho ni ne nitie ruoth ma nyandwat gi ruoth ma milambo e kind higni mag 100 nyaka 1870? Ler ane.

⁵ Higni 100 kama bang’ ka joote nosetho, Jokristo mag miriambo nosieko mochako tayo kanyakla mar Jokristo madier. Ne gipuonjo miriambo kendo pando ne ji adiera ma yudore e Wach Nyasaye. Chakre kindeno nyaka higni mag 1800, ne onge riwruok moro amora mar jotich Nyasaye e piny ka. Jokristo mag miriambogo nomedore mana kaka ogolo, kendo koro ne ok yot fwenyo Jokristo madier. (Mat. 13:36-43) Ang’o momiyo wawuoyo e wi gik ma notimore e kindego? Nenore maler ni ruodhi kata sirkende ma ne locho e kind higni mag 100 nyaka 1870 ne ok nyal chopo weche ma nokor e wi ruoth ma nyandwat kod ruoth ma milambo, nikech ne onge oganda mar jotich Nyasaye ma ne ginyalo monjo. * Kata kamano, mapiyo bang’ higa mar 1870, ruoth ma nyandwat gi ruoth ma milambo ne dhi locho kendo. Wang’eyo mano nade?

6. En karang’o ma koro ne inyalo fwenyie jotich Nyasaye kendo? Ler ane.

⁶ Kochakore higa mar 1870 ka dhi nyime, jotich Nyasaye nochako bedo gi riwruok achiel kaka oganda. Higano  e ma Charles T. Russell kod jowetene nochako grup mar puonjruok Muma. Owadwa Russell gi jowetene notimo tich ma chalo gi mar jaote ma ne owach ni ne dhi ‘loso yo’ ka pok Pinyruodh Mesia ochako locho. (Mal. 3:1) Jotich Nyasaye koro ne inyalo fweny kendo. Be kindeno ne nitie sirkende ma ne nyalo sando jotich Nyasaye? Wane ane weche ma luwogi.

7. Ng’ano ma ne en ruoth ma milambo e kinde Lweny Mokwongo mar Piny Ngima?

⁷ E higa mar 1870, Ingresa (Britain) e ma ne locho e wi pinje mang’eny moloyo piny moro amora, kendo en e ma ne en gi jolweny ma tekie mogik. Loch mar Ingresa e ma ne ipimo gi tung’ moro matin ma ne oloyo tunge moko adek, ma ne gin France, Spain, gi Netherlands. (Dan. 7:7, 8) Kendo Ingresa e ma ne chopo weche ma nokor e wi ruoth ma milambo nyaka e kinde Lweny Mokwongo mar Piny Ngima. E kindeno noyudo ka piny Amerka osebedo piny momewo moloyo pinje mamoko, kendo nochako mako osiep gi Ingresa.

8. E kinde mag gikogi, ng’ano mosebedo ruoth ma milambo?

⁸ E kinde Lweny Mokwongo mar Piny Ngima, piny Amerka kod Ingresa nomakore ma gibedo gi jolweny matekie mogik. Higni moko machon, Ingresa ne locho e wi Amerka, kata kamano, sani to koro ne giriwore ma gibedo pinje ma nigi teko mogik e piny ma ngima, mochakgi ni Loch mar Ingresa gi Amerka (Anglo-American World Power). Mana kaka Daniel nokoro, ruodhni, tiende ni, Loch mar Ingresa gi Amerka, ne nigi “oganda  lweny mang’eny mokalo.” (Dan. 11:25) E kinde mag giko ma wadakiegi, ruoth ma milambo osebedo ka en Loch mar Ingresa gi Amerka. * Kata kamano, ng’ano mosebedo ka chopo weche ma nokor e wi ruoth ma nyandwat?

9. Ruoth ma nyandwat nofwenyore kendo karang’o, to ere kaka weche ma ni e Daniel 11:25 nochopo?

⁹ E higa mar 1871 ma en higa achiel bang’ ka Russell kod jowetene nosechako grup mar puonjruok Muma, ruoth ma nyandwat manyien nofwenyore. E higano jal ma niluongo ni Otto von Bismarck noriwore gi pinje mang’eny mi giloso Loch mar Germany. Ruodh Prussia ma ne iluongo ni Wilhelm e ma ne en ruoth mokwongo mar Loch mar Germany, kendo noketo Bismarck kaka chancellor mokwongo. * Higni moko bang’e, Germany nochako locho e wi pinje moko ma ni e Afrika kaachiel gi pinje ma ni e Pacific Ocean, kendo nochako kedo gi Ingresa. (Som Daniel 11:25.) Loch mar Germany ne nigi jolweny ma roteke ahinya e piny, kendo jolwenygi mag pi e ma nikwano kaka namba ariyo e piny ngima. Germany notiyo gi jolwenynego e lweny mokwongo mar piny ngima.

10. Ere kaka weche ma yudore e Daniel 11:25b, 26 nochopo?

¹⁰ Koro, janabi Daniel wacho gima ne dhi timore ne Loch mar Germany kod jolwenynego. Janabino nokoro ni ruoth ma nyandwat “ok nolochi.” Nikech ang’o? “Nikech giniwuog gi riekni mag loko lochne. Jo ma ochamogo chiembe mamit e ma notieke.” (Dan. 11:25b, 26a) E kinde janabi Daniel, joma ne chamo “chiemb ruoth” noriwo jotelo ma ne “tiyo ne ruoth.” (Dan. 1:5) Kuom mano, wechegi wuoyo kuom ng’a? Giwuoyo kuom jotelo ma ne ni e Loch mar Germany, moriwo jotend jolweny kod joma ne ng’adonegi rieko, kendo gin e ma ne gimiyo lojno opodho. * Weche mokorgo ne ok owacho mana ni lojno ne dhi podho, to nowacho bende gima ne dhi timore ka ruodhno odhi kedo gi ruoth ma milambo. Nowacho e wi ruoth ma nyandwat kama: “To ibiro ywe ogandane mar lweny, mi neg thothgi.” (Dan. 11:26b) To mano e gima notimore e kinde lweny mokwongo mar piny ngima. ‘Ne oywe’ jolweny mang’eny mag Germany kendo ‘thothgi noneg.’ Nyaka chop kindego, mano e lweny ma ji mang’enyie ahinya nothoe.

11. En ang’o ma ruoth ma nyandwat gi ruoth ma milambo notimo?

¹¹ Kowuoyo kuom gik ma ne dhi kelo Lweny Mokwongo mar Piny Ngima, bug Daniel 11:27, 28 wacho ni ruoth ma nyandwat kod ruoth ma milambo ne dhi bedo “e mesa achiel, kendo ng’ato ka ng’ato nowuond wadgi.” Bende, owacho ni ruoth ma nyandwat ne dhi choko “mwandu mang’eny.” To mano e gima notimore. Germany kod Ingresa nowacho ni giduto ne gigombo mondo kue obedie, kata kamano, gima notimore ka ne lweny omuoch e higa mar 1914 nonyiso ni ne giwuondore awuonda. Higni  moko ka pok 1914 ochopo, Germany nochoko mwandu mang’eny mobedo piny mar ariyo momewo e piny ngima. Kae to mana kaka nowach e Daniel 11:29 kod kare mokwongo mar wes 30, Germany nokedo gi ruoth ma milambo, kata kamano, ruoth ma milambono ne oloye.

12. E kinde lweny mokwongo mar piny ngima, ang’o ma ruoth ma nyandwat kod ruoth ma milambo notimo?

¹² Kochakore 1914 ka dhi nyime, ywaruok ma ne nie kind ruodhi ariyogo nomedore, kendo ne gikedo gi jotich Nyasaye. Kuom ranyisi, e kinde lweny mokwongo mar piny ngima, sirkand Germany kod sirkand Ingresa nosando jotich Nyasaye ma notamore dhi e lweny. Sirkand Amerka to notueyo e jela owete ma ne tayo tij lendo. Sandgo nochopo weche ma nokor e Fweny 11:7-10.

13. E higni mag 1930 kod e kinde lweny mar ariyo mar piny ngima, ang’o ma ruoth ma nyandwat notimo?

¹³ Kae to e higni mag 1930, to moloyo e kinde lweny mar ariyo mar piny ngima, ruoth ma nyandwat nosando jotich Nyasaye malit. Ka ne Jo-Nazi ochako locho e piny Germany, Hitler kod joma ne riwe lwedo nogoyo tij jotich Nyasaye marfuk. Ne ginego jotich Jehova ma dirom 1,500 kama, kendo ne gitweyo moko mang’eny e kembe mag tuech. Daniel nokoro wechego. Ruoth ma nyandwat ‘nodwanyo ka maler’ kendo ne omiyo ‘ji oweyo chiwo misengni ma nichiwo pile’ ka ne otamo jotich Nyasaye lando nyinge e lela. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler nowacho nyaka ni nodhi nego jotich Jehova duto e piny Germany.

14. Bang’ lweny mar ariyo mar piny ngima, en sirkal mane ma ne obedo ruoth ma nyandwat? Ler ane.

¹⁴ Bang’ lweny mar ariyo mar piny ngima, sirkand Soviet Union nochako locho kuonde mang’eny ma Germany ne lochoega, kendo koro en e ma nobedo ruoth ma nyandwat. Mana kaka loch Nazi ma ne locho gi agoko, Soviet Union nochako sando ng’ato ang’ata ma ne lamo Nyasaye kar lamo sirkal.

15. Ang’o ma ruoth ma nyandwat notimo bang’ lweny mar ariyo mar piny ngima?

¹⁵ Mapiyo bang’ ka lweny mar ariyo mar piny ngima noserumo, Soviet Union kaachiel gi pinje mamoko ma ne riwogi lwedo nochako monjo jotich Jehova. Ka luwore gi weche mokor e Fweny 12:15-17, ruodhno ne ogoyo tijwa mar lendo marfuk kendo ne gitero jotich Jehova alufe mang’eny e tuech Siberia. Omiyo, are chakruok mar kinde giko, ruoth ma nyandwat osebedo ka sando jotich Jehova ka gitemo chungo tij lendo, kata kamano, tijno pod dhi adhiya nyime. *

16. Ere kaka Soviet Union nochopo weche ma nokor e Daniel 11:37-39?

¹⁶ Som Daniel 11:37-39. Ruoth ma nyandwat nochopo weche ma nokorgo ka ne ok onyiso ‘luor ne Nyasach wuonene.’ E yo mane? Soviet Union notemo mayo dinde teko ma ne gin-go ka dwachgi maduong’ ne en tieko dinde duto. Mondo gichop dwachgino, noyudo gisegolo chik e higa mar 1918 mondo opuonj nyithind skul duto ni Nyasaye  onge. Ere kaka ruoth ma nyandwatno nomiyo ‘nyasach kuonde mochiel motegno duong’’? Soviet Union notiyo gi pesa mang’eny ahinya e medo jolweny, tiegogi, kendo loso gige lweny mag nyuklia. Ruoth ma nyandwat gi ruoth ma milambo koro ne nigi gige lweny ma tekregi ng’eny ma noromo nego ji bilionde modhuro.

17. “Gima kwero ma kelo kethruok” en ang’o?

¹⁷ Ruoth ma nyandwat oseriwore gi ruoth ma milambo e wach moro achiel, ma en ‘chungo gima kwero ma kelo kethruok.’ (Dan. 11:31) ‘Gima kwerono’ en Riwruok mar Pinje (United Nations).

18. Ang’o momiyo iluongo Riwruok mar Pinje ni “gima kwero”?

¹⁸ Iluongo Riwruok mar Pinje ni “gima kwero” nikech oparo ni onyalo kelo kue e piny ma ngima, to mano gima Pinyruodh Nyasaye kende e ma nyalo timo. Bug Daniel wacho ni gima kwerono “kelo kethruok” nikech Riwruok mar Pinje biro bedo gi migawo maduong’ e tieko dinde duto mag miriambo.​—Ne chat ma wiye wacho ni, “Ruodhi Ariyo ma Yware e Kinde Giko.”

19-20. (a) Ang’o momiyo dwarore ni wang’e weche ma wasenonogi? (b) En penjo mane ma wabiro nono e sula ma luwo?

¹⁹ Dwarore ni wang’e wechegi nikech ginyiso maler ni chakre higni mag 1870 nyaka 1991, weche ma Daniel nokoro e wi ruoth ma nyandwat gi ruoth ma milambo nosetimore. Mano miyo wabedo gadier ni weche mamoko ma pok otimore e wi ruodhi ariyogo bende biro timore.

²⁰ E higa mar 1991, Soviet Union nopodho. Kare ruoth ma nyandwat en ng’a e kindewagi? Wabiro yudo dwoko e sula ma luwo.