1. Ler ane gik ma notimore ka ne oketh Jerusalem.

E HIGA mar 607 ka Kristo podi, Ruoth Nebukadnezzar mar Ariyo notelo ne jolweny modhuro mag Babilon ka gidhi monjo Jerusalem. Muma wuoyo e wi nek malich ma notimore Jerusalem kowacho kama: “[Nebukadnezzar] nonego yawuotgi gi ligangla e odgi maler, mak okecho wuoyi kata nyako, ategno kata jaduong’ moti. . . . Ne giwang’o od Nyasaye, ne gimuko ohinga mar Jerusalem, ne giwang’o udi madongo duto mag dala, ne gitieko gige mabeyo duto.”​—2 We. 36:17, 19.

2. En siem mane ma Jehova nochiwo e wi Jerusalem, to ang’o ma ne dhi timore ne Jo-Yahudi?

² Kethruok mar Jerusalem ne ok onego bed ni poyo joma nodak e iye. Kuom higni mang’eny, jonabi mag Nyasaye ne osebedo ka chiwo siem ne Jo-Yahudi ni ka ok giluwo chikene to Jo-Babilon ne biro terogi e tuech. Jo-Yahudi mang’eny ne idhi negi gi ligangla to ma ne dhi tony ne idhi ter e tuech e piny Babilon. (Yer. 15:2) Joma ne idhi ter e tuech ne dhi dak e ngima ma chalo nade? Be wanyalo wacho ni Jokristo bende noter e tuech e kinde moro mana kaka Jo-Yahudi? Ka en kamano, to mano notimore karang’o?

3. Ngima mar joma ne oter e tuech Babilon nopogore nade gi mar Jo-Israel ma ne gin wasumbini e piny Misri?

³ Gik ma jonabi nokoro notimore gadier. Kokalo kuom janabi  Jeremia, Jehova nonyiso joma ne idhi ter e tuech ni giyie gi ngimagi manyienno kendo gitem gidag maber kaka ginyalo. Nowacho niya: “Geruru udi [e Babilon], dagieuru, losuru puothe, kendo chamuru gik monyakie. Kendo timuru kamano mondo dalano obedi gi kuwe, ma ne giteroue e tich misumba mar wasigu, kaka naloso an, kendo kwauru Jehova ni dalano: ni mar kobedo gi kuwe, un bende nubedi gi kuwe.” (Yer. 29:5, 7) Joma ne oyie luwo kaka Jehova nochikono nodak e ngima ma ok rach ruok e piny Babilon. Jo-Babilon nomiyogi thuolo mar dak e ngimagi giwegi e okang’ moro. Ne ginyalo dhi kuonde ma gidwaro e pinyno. Babilon ne en piny mitimoe ohala kendo gik ma osekuny e bwo lowo osenyiso ni Jo-Yahudi mathoth nopuonjore weche ohala kaachiel gi chueyo gik moko ka ne gin Babilon. Ne nitie nyaka Jo-Yahudi moko ma nomewo ka gin Babilon. Ngima mar joma ne oter e tuech Babilon ne ber kopim gi ma Jo-Israel nodakie ka ne gin wasumbini e piny Misri higni mang’eny ma nosekalo.​—Som Wuok 2:23-25.

4. Mopogore gi Jo-Yahudi ma nong’anyo, gin jomage bende ma ne oter e tuech, to ang’o momiyo ne ok ginyal timo gik moko duto ma chik Musa ne dwaro?

⁴ Kata obedo ni Jo-Yahudi ma ne oter e tuech Babilon ne nigi gige ringruok moromo, to nade winjruokgi gi Nyasaye? Hekalu mar Jehova kod kendo mar misango ne osekethi, kendo jodolo bende koro ne ok tim migepegi e yo mochanore maber. E kind joma ne oter e tuechgo, ne nitie jotich Nyasaye ma ne omakore kode, en mana ni gin bende ne otergi e tuech nikech ogandagi duto ne osemaki. Kata kamano, ne gitimo duto ma ne ginyalo mondo giluw chike Nyasaye. Kuom ranyisi, Daniel, Shadrak, Meshak, kod Abednego ne otamore chamo chiemo ma ne chik Jo-Yahudi ok oyiego. Bende, wang’eyo ni Daniel ne lemo kinde duto. (Dan. 1:8; 6:10) To nikech Jo-Yahudi ne odak e kind joma ne ok lam Jehova, ne tek ahinya mondo joma oluoro Nyasaye otim gik moko duto ma chike Musa ne dwaro.

5. En ang’o ma Jehova nosingo ne joge, to ang’o momiyo singono ne en makende ahinya?

⁵ Be Jo-Yahudi ne dhi yudo thuolo kendo mar lamo Nyasaye e yo ma oyiego? Gie kindeno, mano ne nyalo nenore ka gima ok nyalre. Jo-Babilon ne ok gonyga wasumbinigi. Chik ma ne giketono ne ok nyal geng’o Jehova Nyasaye e yo moro amora. Jehova ne osesingo ne joge ni ne idhi gonygi, to kamano e kaka notimore. Gima Nyasaye osingo, ok nyal bare ngang’.​—Isa. 55:11.

6, 7. Ang’o momiyo dwarore ni watim lokruok e yo ma wawinjogo puonj ma otudore gi kinde ma ne oterie Jokristo mowal e tuech mar Babilon Maduong’?

⁶ Be wanyalo wacho ni Jokristo bende noter e tuech e kinde moro mana kaka Jo-Yahudi? Kuom higni mathoth, gaset mar Ohinga mar Jarito nosebedo ka wacho ni Jokristo ne oter e tuech mar Babilon e higa mar 1918 kae to nogonygi e higa mar 1919. Kata kamano, e sulani kod sula maluwo, wabiro neno gimomiyo dwarore otim lokruok e yo ma wawinjogo tiend puonjni.

⁷ Gima onego wapar en ma: Babilon Maduong’ ochung’ ne dinde duto mag miriambo e piny mangima. Mondo jotich Nyasaye ne bed e tuech mar Babilon e higa mar 1918, mano nyiso ni nyaka bed ni ne gimoko e puonj moko mag miriambo gi e kindeno. Kata kamano, higni mathoth kapok Lweny Mokwongo mar Piny ochakore, Jokristo mowal noyudo osechako wuok e  tuech mar Babilon Maduong’ to ok ni eka ne gidonjo e tuech. Kata obedo ni Jokristo mowal ne osand ahinya e kinde lweny mokwongono, joma nosandogi ne gin joloch mag sirkal, to ok Babilon Maduong’. Kuom mano, nenore maler ni jotich Jehova ne ok odonjo e tuech mar Babilon Maduong’ e higa mar 1918.

8. Ler ane kaka puonj makare mag Jokristo nochako duwore mos mos. (Ne picha manie chak sulani.)

⁸ Chieng’ Pentekost higa mar 33, Jo-Yahudi mathoth kod joma ne odonjo e din mar Jo-Yahudi ne owal gi roho maler. Jokristogo nobedo “oganda moyier, dolo mar jokaruoth, oganda maler, joma Nyasaye osekawo obed joge owuon.” (Som 1 Petro 2:9, 10.) Joote notayo kanyakla mag Jokristo e kinde duto ma ne gin e piny. Kata kamano, ka ne jootego osetho, jomoko nochako wacho “weche ma gwenyo adiera mondo giywago jopuonjre bang’gi giwegi.” (Tich 20:30; 2 The. 2:6-8) Thoth joma ne gwenyo adierago ne nigi migepe e kanyakla, kendo ne gin jorit kendo bang’e ne gibedo bisop. Jogi nochako bedo jotelo, kata obedo ni Yesu ne osenyiso jolupne niya: “Uduto un owete.” (Mat. 23:8) Nikech jotelogo nohero puonj mag Aristotle gi Plato, ne gichako puonjo ji miriambo, to mano nomiyo puonj makare manie Wach Nyasaye ochako lal mos mos.

9. Ere kaka Jokristo ma nobalo nochako tiyo kanyachiel gi joloch mag Jo-Rumi, to mano nokelo ang’o?

⁹ E higa mar 313, jatend Jo-Rumi miluongo ni Constantine nomiyo Jokristo ma ne osebalogo ratiro mar bedo din ma sirkal oyiego. Chakre kindeno kadhi nyime, jotend kanise kod joloch mag sirkal nochako tiyo kanyachiel. Kuom ranyisi, Constantine nobedo gi romo moro gi jotend dinde mopogore opogore e bura ma ne oluong ni Council of Nicaea. Bang’ romono, Constantine noriembo jadolo moro miluongo ni Arius mondo owuog e pinygi nikech notamore yie ni Yesu en Nyasaye. Higni moko bang’e ka ne jatend Jo-Rumi miluongo ni Theodosius Mokwongo locho, noketo Katholik mondo obed kanisa ma sirkal mar Rumi noyiego kuonde duto ma Rumi ne lochoe. Johistori moko wacho ni kata obedo ni Jo-Rumi ne lamo nyiseche mang’eny manono, ne gichako yie gi din mar joma ne luongore ni Jokristo e kinde loch mar Theodosius Mokwongo. Adiera en ni gie kindego, Jokristo ma nobalogo ne oseyie gi puonj mag miriambo ma nipuonjo e dinde mag Jo-Rumi mi giriwore gi Babilon Maduong’. Kata kamano, Jokristo moko manok mowal ma ne ipimo gi ngano ne temo matek mondo gilam Nyasaye madier, en mana ni ji ne ok dwar winjogi. (Som Mathayo 13:24, 25, 37-39.) Ne gin e tuech mar Babilon gadier.

10. Ang’o momiyo jomoko nochako kwedo gik ma ne ipuonjogi e kanisa?

¹⁰ Kuom higni miche moko bang’ tho mar Kristo, ji mathoth pod ne nyalo somo Muma e dho Grik, kata dho Latin. Omiyo ne ginyalo pimo puonj ma yudore e Wach Nyasaye kod puonj mochochni ma ne ipuonjogi e kanisa. Nikech gik ma ne gisesomo e Muma, moko kuomgi nochako kwedo gik ma ne ipuonjogi e kanisa, mak mana ni timo kamano e lela ne nyalo miyo oneggi.

11. Ere kaka kanisa ne obedo gi teko mar chiko joma bedo gi Muma?

¹¹ Kaka kinde ne medo kalo, ji mang’eny koro ne ok wach dho Grik kod dho Latin, to kanisa bende ne kwedo wach loko Muma e dhok ma ji mang’eny ne nyalo  winjo. Nikech mano, jotend din kod joma nosomo kende e ma ne nyalo somo Muma, mak mana ni jotend din moko bende ne ok ong’eyo somo kata ndiko e yo maber. Ng’ato ang’ata ma ne kwedo puonj mag kanisa ne imiyo kum mager. Ne chuno ni Jokristo mowal ma nomakore gi Nyasaye ochokre e grube matindo tindo ma ok ofwenygi kapo ni mano ne nyalore. Mana kaka Jo-Yahudi ma ne oter e tuech Babilon, Jokristo mowalgi bende ne ok nyal lamo Jehova e yo mochanore maber. Babilon Maduong’ nodino ne ji.

12, 13. Gin gik mage ariyo ma nomiyo Jokristo madier obedo gi geno ni ne ginyalo wuok e tuech mar Babilon Maduong’? Ler ane.

¹² Be Jokristo madier ne dhi bedo thuolo ma gilam Nyasaye ayanga kendo e yo ma oyiego? Mano ne dhi nyalore! Ler mar adiera nochako rieny matin tin e i mudho kendo nitie gik moko ariyo madongo momiyo mano notimore. Achiel kuomgi en ni nolos masin mar goyo buge e higa mar 1450. Ka ne pok olos masindno, weche manie Muma ne ikopo mana gi lwedo. Yudo Muma ne ok yot, kendo matin ma ne yudorego ne bechgi tek. Jandiko molony ne nyalo kawo dweche apar eka otiek kopo Muma duto! E wi mano, otese ma ne indikee kindego bende bechgi ne tek. Kata kamano, ka ng’ato ne tiyo gi masin mar goyo buge, ne onyalo goyo otese 1300 e odiechieng’ achiel!

¹³ Wach mar ariyo en ni ka ne higa mar 1500 chakore, chwo moko ma jochir ne okawo okang’ mar loko Muma e dhok mopogore opogore ma ji mang’eny ne nyalo winjo. Ne gitimo tijno kata obedo ni mano ne nyalo miyo oneggi. Mano nomiyo jotend dinde igi owang’ matek. Jotend dindego  ne luor ni ka jomamoko osomo Muma ma owinjo tiende to ne ginyalo chako kwedogi. To mano e gima notimore ka ne Muma ochako yudore. Ka ne gisomo, ne gipenjo penjo kaka: ‘En kanye e i Muma ma iwachoe ni nitie purgatori? En kanye ma Muma wachoe ni ng’ato nyaka chul kanisa e ka giik ng’at motho? En kanye ma Muma wuoye e wi bedo gi pop kod kadinol?’ Jotend din ne neno ni bedo gi penjo kaka mago ne chalre achala gi temo loko puonj mag din. Penjo ma kamago ne ok dhi moro jotend din kata matin! Ne gikedo gi joma ne somo Muma. Ji mang’eny ne onegi mana nikech ne gikwedo puonj mag kanisa. Thoth puonjgo ne gin mag Aristotle kod Plato ma gin joma nodak higni mang’eny kapok Yesu nobiro e piny. Jotend dinde ne ng’ado ne ji kum mar tho, to joma nie loch ne nego jogo. Ne gitimo kamano nikech ne gidwaro bwogo ji mondo kik osom Muma kendo mondo kik gikwed puonj mag kanisa. Pachgino notiyonegi maber kuom kinde. Kata kamano, nitie ji manok ma ne ok oluoro sand mar Babilon Maduong’. Ne gisefwenyo adiera manie Wach Nyasaye kendo ne gidwaro ng’eyo weche momedore e iye! Koro ne ochiegni gony Jokristo madier e tuech mar Babilon Maduong’.

14. (a) En ang’o ma nokonyo joma ne dwaro ng’eyo kendo luwo puonj manie Muma ka ne higni mag 1800 dhi ka rumo? (b) Ler ane gik ma Owadwa Russell notimo ka ne omanyo adiera.

¹⁴ Ji mathoth ma ne nigi riyo mar ng’eyo adiera manie Muma noringo modhi e pinje ma kanisa ne ok chikie ji ahinya. Ne gidwaro ni gisom Muma, gipuonjre weche manie iyie, kendo gigo mbaka ka gin thuolo ma ng’ato ang’ata ok ochunogi gi puonj monego bed ni giyiego. Achiel kuom pinjego ne en Amerka, kama Charles Taze Russell kod jowetene nochako puonjore Muma ma ok gibare ka ne higni mag 1800 dhi ka rumo. Ka ne eka gichako, gima Owadwa Russell ne dwaro ne en ng’eyo ni en din mane ma ne puonjo adier e kind dinde mathoth ma ne nitie e kindego. Nosenono puonj mag dinde mopogore opogore moriwo nyaka dinde ma ok luongre ni mag Jokristo kotiyo gi Muma mondo one ane kabe gipuonjo gima Muma wacho. Nofwenyo ni dindego duto ne ok luwre gi puonj ma yudore e Wach Nyasaye. Nitie chieng’ moro ma Owadwa Russell noromo gi jotend dinde mondo owuo kodgi kogeno ni ne gidhi yie gi adiera ma en kod jowetene ne gisefwenyo ei Muma kendo nogeno ni jotend dindego ne dhi yie puonjo adierago e kanisegi. Jotend dindego ne odagi wachno. Nochuno jopuonjre Mumago mondo oyie gi wachni: Ne ok ginyal riwore gi joma ne oramo mar makore gi puonj mag miriambo.​—Som 2 Jo-Korintho 6:14.

15. (a) Jokristo madier nodonjo e tuech mar Babilon Maduong’ karang’o? (b) Gin penjo mage ma wabiro nono e sula maluwo?

¹⁵ Nyaka chop sani waseneno ni Jokristo madier ne odonjo e tuech mar Babilon Maduong’ mana bang’ ka joote duto ne osetho. Kata kamano, pod nitie penjo moko ma owinjore wapenjre kaka: Gin weche mage momedore ma nyiso ni ka ne higa mar 1914 pok ochopo, Jokristo mowal ne osechako wuok e tuech mar Babilon Maduong’? Be en adier ni Jehova ne ok mor gi jotichne nikech kindagi mar lendo ne odok chien e kinde Lweny Mokwongo mar Piny? Be en adier ni nitie owete moko ma ne oweyo chung’ motegno kaka Jokristo madier, mi Jehova ne ok obedo mamor kodgi? To mogik, ka Jokristo nodonjo e tuech mar Babilon Maduong’ mana bang’ tho joote, ne ogonygi karang’o? Magi gin penjo mabeyo. Wabiro nonogi e sula maluwo.