1-2. En pogruok mane ma ne nitie e kind ruodhi moko ariyo, to gin penjo mage ma wadwaro nono?

WAWUOURU ane kuom ruodhi moko ariyo ma nodak e kinde machon. Achiel kuomgi ne locho e wi dhoudi apar mag Israel, to machielo ne locho e wi dhoudi ariyo mag Juda. Kata obedo ni ne gidak e kinde mopogore, nitie gik mogwaro ma ne gichalree. Giduto ne ging’anyo ne Jehova kendo ne gimiyo jo Jehova otimo richo. Bende, ne gilamo nyiseche manono kendo ne gin jonek. Kata kamano, nitie pogruok ma ne nitie e kind ruodhi ariyogo. Achiel kuomgi notimo atima richo nyaka e thone, to machielo noloko chunye kendo nowene timbene marichogo. Ruodhigo ne gin ng’a gini?

² Achiel kuomgi ne en Ahab ruodh Israel, to machielo ne en Manase ruodh Juda. Pogruok ma ne nitie e kind ruodhi ariyogo nyalo puonjowa weche mang’eny e wi loko chuny gadier. (Tich 17:30; Rumi 3:23) Loko chuny gadier tiende en ang’o? Kendo ere kaka ng’ato nyalo nyiso ni oloko chunye gadier? Dwarore ni wang’e wachno nikech dwaher ni Jehova owenwa sama watimo richo. Mondo wayud dwoko mag penjogo, wabiro nono ngima ruodhi ariyogo, kendo neno gik mwanyalo puonjore kuom ranyisigi. Kae to wabiro nono gima Yesu nopuonjo e wi loko chuny gadier.

3. Ahab ne en ruoth machalo nade?

³ Ahab ne en ruoth mar abiriyo e pinyruoth mar dhoudi apar mag Israel. Ne okendo Jezebel nyar ruodh Sidon ma ne pinyruodhe omewo. Sidon ne ni yo nyandwat mar Israel.  Nikech Ahab nokendo Jezebel, mano ne nyalo miyo Jo-Israel thuolo mag yudo mwandu mang’eny. Kata kamano, kendno noketho winjruok ma oganda Jo-Israel ne nigo gi Jehova. Jezebel ne lamo Baal, kendo nojiwo Ahab mondo ojiw lamo ma nodwanyoreno e piny Israel. Lamono noriwo terruok e hekalu kaachiel gi chiwo nyithindo kaka misengni. E kinde ma Jezebel ne en chi ruoth, ngima jonabi duto mag Jehova ne ni kama tek. Nonego thothgi. (1 Ru. 18:13) Ahab “ne otimo marach ahinya e wang’ Jehova moloyo ruodhi duto ma ne otelone.” (1 Ru. 16:30) Jehova noneno gik moko duto ma Ahab gi Jezebel ne timo. To Jehova pod nokecho joge ka nooro janabi Elija mondo odhi onyisgi ni giwe yoregi maricho, nono to nodhi kumogi. Kata kamano, Ahab gi Jezebel notamore winje.

4. En kum mane ma Jehova nowacho ni ne odhi miyo Ahab, to Ahab notimo nang’o?

⁴ E gikone, Jehova nokawo okang’. Nooro Elija mondo odhi onyis Ahab gi Jezebel ni ne odhi kumogi. Joodgi duto ne idhi negi. Weche ma ne Elija owachogo nomiyo Ahab owinjo malit ahinya! Gima iwuoro en ni Ahab ma ne wiye tekno “nobolore.”​—1 Ru. 21:19-29.

5-6. En ang’o ma nyiso ni Ahab ne ok oloko chunye gadier?

⁵ Kata obedo ni Ahab nobolore e kindeno, gik ma notimo bang’e nonyiso ni ne ok oloko chunye gadier. Ne ok ogolo lamo mar Baal e pinyruodhe, kendo ne ok ojiwo ji mondo gilam Jehova. Nitie yore mamoko bende ma Ahab nonyisogo ni ne ok oloko chunye gadier.

⁶ Kinde moko bang’e ka ne Ahab okwayo Ruoth Jehoshafat mondo odhi okonye kedo gi Jo-Siria, Jehoshafat nonyiso Ahab ni gikwong gipenj janabi mar Jehova wachno. Mokwongo kwongo, Ahab ne ok orwako parono. Nowacho niya: “Pod nitie ng’at moro ma wanyalo penjo gima Jehova owacho. . . . Kata kamano, ok adwarega nikech onge kinde moro amora mosekoro weche mabeyo kuoma, okoroga mana weche maricho.” Kata obedo ni nowacho kamano, pod ne gipenjo Mikaya janabi mar Jehova wachno. Kendo mana kaka Ahab nosewacho, Mikaya janabi mar Nyasaye nokoro mana weche maricho ma ne dhi yudo Ahab! Kar mondo Ahab ne olok chunye kendo okwa Jehova ng’wono, nogolo chik mondo otue Mikaya e jela. (1 Ru. 22:7-9, 23, 27) Kata obedo ni Ahab notueyo janabino e jela, mano ne ok ogeng’o weche ma janabino nokoro ni ne dhi timorene. E lweny ma noluwo Ahab nonegi.​—1 Ru. 22:34-38.

7. Jehova nowacho ang’o e wi Ahab bang’ thone?

⁷ Bang’ ka Ahab nosetho, Jehova nowacho paro ma ne en-go kuome. Ka ne Ruoth Jehoshafat ma ne lamo Jehova oduogo koa e lwenyno, Jehova nooro janabine ma Jehu mondo odhi onyis Jehoshafat ni notimo marach kuom riwo Ahab lwedo. Janabino nopenjo Jehoshafat niya: “Be owinjore ikony jo maricho, kendo iher jo ma ok ohero Jehova?” (2 We. 19:1, 2) Parie wachni: Ka po ni Ahab noloko chunye gadier, kuom adier, onge kaka janabino ne nyalo luonge ni ng’at marach ma ne ok ohero Jehova. Omiyo, nenore maler ni kata obedo ni Ahab nowinjo malit nikech gik ma notimo, ne ok oloko chunye gadier.

8. Ranyisi mar Ahab puonjowa ang’o e wi wach loko chuny gadier?

⁸ Ranyisi mar Ahab puonjowa ang’o? Ka ne Ahab owinjo masira ma ne Elija owacho ni ne dhi yudo joode, nobolore. Mano ne en okang’ maber. Kata kamano, gik ma notimo bang’e nonyiso ni ne ok oloko chunye gadier. Omiyo, loko chuny gadier oriwo gik  mang’eny, to ok mana nyiso ni wawinjo malit nikech richo ma watimo. Wawuouru e wi ranyisi machielo ma biro konyowa ng’eyo tiend loko chuny gadier.

9. Manase ne en ruoth ma chalo nade?

⁹ Bang’ higni 200 kama bang’ Ahab, Manase nobedo ruodh Juda. Nyalo bedo ni notimo gik maricho ahinya moloyo kata Ahab! Muma wacho kama: “Notimo gik maricho ahinya e wang’ Jehova mondo owang’go iye.” (2 We. 33:1-9) Nogero kendo mag misango ne nyiseche manono, kendo noloso sirni mag yien, ma nyalo bedo ni nochung’ ne timbe mag nindruok e hekalu maler mar Jehova! Bende, nodonjo e timbe mag juok. Ne ‘ochuero remb ji mang’eny ma ne onge ketho.’ Moko kuom joma nonego ne gin ‘yawuote ma ne owang’o e mach kaka misango’ ne nyiseche manono.​—2 Ru. 21:6, 7, 10, 11, 16.

10. Ere kaka Jehova nokumo Manase, to Manase noneno kumno nade?

¹⁰ Mana kaka Ahab, Manase bende notamore winjo siem ma Jehova nomiye kokalo kuom jonabine. Gikone, ‘Jehova noweyo mondo jotend lweny mag ruodh Asuria oked gi pinyruodh Juda, kendo ne gimako Manase gi olowu kendo ne gitueye gi nyororo mar mula mi gitere Babulon.’ Ka ne Manase ni e tuech e piny Babulon, nyalo bedo ni noparo matut kuom gik maricho ma nosebedo kotimo. “Nodhi nyime bolore ahinya e nyim Nyasach kwerene.” To ok mano kende. ‘Ne osayo Jehova Nyasache mondo okonye.’ Kendo nodhi nyime ‘kwayo Jehova e lamo.’ Ruoth ma ne jarichono koro nochako loko chunye. Nochako neno Jehova kaka Nyasache, kendo nolame kokwaye gi kinda.​—2 We. 33:10-13.

11. Ka luwore gi 2 Weche mag Ndalo 33:15, 16, ere kaka Manase nonyiso ni noloko chunye gadier?

¹¹ Bang’ kinde Jehova nodwoko lamo mag Manase. Weche ma Manase nowacho e lamo nomiyo Jehova obedo gadier ni noseloko chunye. Jehova nowinjo kwayo mag Manase mong’wonone, kendo nodwoke e loch. Manase notimo gik moko duto ma nonyalo mondo onyis ni noseloko chunye gadier. To mano e gima notamo Ahab timo. Manase noloko timbene. Nokedo gi kinda mondo ogol lamo mag miriambo e pinyruodhe kendo nojiwo ji mondo olam Jehova. (Som 2 Weche mag Ndalo 33:15, 16.) Timo mano ne dwaro chir kod yie motegno, nimar gik ma notimo ka pok noloko chunye noseketo ranyisi marach ne joode, jotelo mage, kod Jo-Juda kuom higni mang’eny. To koro e gikone ka noseti, notemo kar nyalone mondo olos wechego. Nyalo bedo ni ranyisi ma noketono e ma nokonyo nyakware ma Josia ma bang’e nobedo ruoth maber.​—2 Ru. 22:1, 2.

12. Ranyisi mar Manase puonjowa ang’o e wi wach loko chuny gadier?

 ¹² Ranyisi mar Manase puonjowa ang’o? Nobolore kendo notimo gik mamoko momedore. Nolemo kosayo Jehova mondo okeche. Noloko timbene. Notemo ahinya mondo olos weche ma noseketho, kendo nochako tiyo ne Jehova, mojiwo nyaka jomamoko mondo otim kamano. Ranyisi mar Manaseno nyalo jiwo joma osetimo richo madongo. Ranyisineno konyowa bedo gadier ni Jehova Nyasaye ‘ber kendo oikore weyo ne ji richogi.’ (Zab. 86:5) Jehova biro ng’wono ne joma oloko chunygi gadier.

13. Chiw ane ranyisi ma nyiso gimomiyo dwarore ni ng’ato olok chunye gadier.

¹³ Nitie okenge mamoko ma Manase nokawo mopogore mana gi winjo malit nikech richo ma nosetimo. Wachno puonjowa gima duong’ ahinya e wi loko chuny gadier. Par ane ranyisini: Wawach ni idhi e duka ng’iewo kek. Kae to kar mondo wuon duka omiyi kek, omiyi tong’. Be ibiro yie kawo tong’? Ooyo! To nade ka wuon dukano onyisi ni tong’ en achiel kuom gik mitiyogo e loso kek? Be mano biro miyo koro ikaw tong’? Ooyo! E yo ma chalo kamano, Jehova dwaro ni jaricho olok chunye gadier. Ka jarichono owinjo lit e chunye nikech richone, mano ber. Lit ma owinjono en achiel kuom gik ma nyiso ni oloko chunye. Kata kamano, dwarore ni otim gik mamoko momedore. Gin ang’o mamoko ma dwarore ni jarichono otim? Yesu nogoyo ngero moro ma nyalo puonjowa gik mamoko ma dwarore ni ng’ato otim.

14. Gin ang’o ma nyiso ni wuoyi ma nolal bang’e nochako loko chunye?

¹⁴ E bug Luka 15:11-32, Yesu nogoyo ngero moro e wi wuoyi ma nolal. Wuoyino nong’anyo ne wuon-gi, mowuok dalagi kendo nodhi nyaka “e piny moro mabor.” Nochako dak e ngima mar anjawo e pinyno. Ka ne ngimane obedo matek, nochako paro matut kuom yiero marach ma nosetimo. Nochako paro kaka nodakga e ngima maber ka ne en dalagi. Yesu nowacho ni pach wuoyino noduogo. Nong’ado ni ne odhi dok dalagi, kendo kwayo wuon-gi ng’wono. En adier ni wuoyino nofwenyo ni notimo yiero marach, to mano ne en gima ber. Kata kamano, be mano kende noromo? Ooyo. Ne nyaka okaw okang’ moro!

15. Gin okenge mage ma wuoyi ma nolal nokawo ma nonyiso ni noloko chunye gadier?

¹⁵ Wuoyi ma nolalno notimo gima nonyiso ni noloko chunye gadier. Nomako wuoth ma dok dalagi ma ne ni mabor ahinya. Ka nochopo dalagi, nonyiso wuon-gi kama: “Asetimo richo ne polo kendo ne in bende. Ok awinjora koro mondo oluonga ni wuodi.” (Luka 15:21)  Weche ma ne wuoyino owacho koa e chunye nonyiso ni noseloko chunye, kendo nodwaro dwoko winjruok ma ne en-go gi Jehova. Bende, nonyiso ni nong’eyo ni wuon-gi ne ok omor gi yiero marach ma notimo. Kendo noikore timo kinda ahinya mondo odwok winjruok ma ne nitie e kinde gi wuon-gi kata ka timo mano ne dhi chuno ni wuon-gi onene kaka achiel kuom jotichne. (Luka 15:19) Mano ok en mana sigana mamit winjo, to oting’o puonj madongo. Puonj mwayudo e ngerono nyalo konyo jodong-kanyakla ahinya sama ginono ka be Jakristo motimo richo moro maduong’ oloko chunye gadier.

16. Ang’o momiyo nyalo bedo matek ne jodongo ng’eyo ka be jaricho moro oloko chunye gadier?

¹⁶ Ok en-ga gima yot mondo jodongo ong’e ka Jakristo motimo richo maduong’ oseloko chunye gadier. Nikech ang’o? Jodong-kanyakla ok nyal somo chuny ng’ato. Omiyo, nyaka gitem neno gik ma nyiso ni Jakristono osin gi richo ma notimono. Seche moko nyalo bedo ni jarichono osetimo richo e okang’ ma jodongo ma yalo wachne ok nyal bedo gadier chuth ni oseloko chunye gadier.

17. (a) Chiw ane ranyisi ma nyiso ni winjo awinja malit nikech richo moro ok nyis ni ng’ato oloko chunye gadier? (b) Ka luwore gi 2 Jo-Korintho 7:11, en ang’o ma dwarore ni ng’at moloko chunye gadier otim?

¹⁷ Par ane ranyisini. Wawach ni owadwa moro osebedo ka terore kuom higni mang’eny. Kar kwayo mondo okonye, opando wachno ne jaode, osiepene, kaachiel gi jodongo. E gikone, jodongo fwenyo wachno. Sama jodongo openje, oyie ni osebedo koterore, kendo owacho ni wachno miyo owinjo malit ahinya e chunye. Be mano kende oromo nyiso ni oloko chunye gadier? Biro dwarore ni jodongo ma yalo wachne, one gik mamoko ma nyiso ni adier oloko chunye. Ng’atno ne ok otimo mana richo dichiel, to ne oseng’iyo gi timo richono kuom higni mang’eny. Bende, ne ok ohulo richone en owuon, to norito nyaka ofwenye. Omiyo, jodongo biro dwaro neno gadier gik ma nyiso ni jarichono oloko pache, chunye, kod timbene. (Som 2 Jo-Korintho 7:11.) Nyalo kawo kinde ka pok jarichono otimo lokruogego. Mano nyiso ni nyalo dwarore ni ogole e kanyakla kuom kinde.​—1 Kor. 5:11-13; 6:9, 10.

18. Ere kaka ng’at mogol e kanyakla nyalo nyiso ni oloko chunye gadier, to mano nyalo miyo otimne ang’o?

¹⁸ Ng’at mogol e kanyakla biro nyiso ni oloko chunye gadier ka obiro e chokruoge mag kanyakla ma ok obare, kendo ka oluwo gik ma jodongo nonyise ni otim, kaka lamo kod puonjruok Muma. Bende, obiro timo matek mondo otang’ gi gik ma nomiyo odonjo e richo. Ka otimo matek mondo olos winjruokne gi Jehova, onyalo bedo gadier ni Jehova biro weyone richone chuth, kendo jodongo biro  dwoke e kanyakla. En adier ni sama jodongo yalo jaricho moro, gibiro temo mondo giyal kes ka kes ka luwore gi chal mare, kendo gibiro temo mondo kik ging’ad bura ang’aya.

19. Loko chuny gadier oriwo timo ang’o? (Ezekiel 33:14-16)

¹⁹ Mana kaka wasepuonjore, loko chuny gadier oriwo gik mang’eny moloyo mana wacho ni wagoyo mos kendo ni wawinjo malit nikech richo ma wasetimo. Dwarore ni ng’ato olok pache kod chunye kendo otim gik ma nyiso ni oselokore. Mano oriwo weyo yo marach ma ng’ato ne luwo, kendo chako wuotho e yor Jehova. (Som Ezekiel 33:14-16.) Gima duong’ monego ochand pach jaricho en kaka onyalo loso winjruok mosekethore e kinde gi Jehova.

20-21. Ere kaka wanyalo konyo ng’at motimo richo moro maduong’?

²⁰ Yesu nowacho ni achiel kuom gik ma nomiyo obiro e piny en ni ‘mondo oluong joricho mondo gilok chunygi.’ (Luka 5:32) Mano bende e gima dwaher timo. Ka po ni wafwenyo ni osiepwa moro mwahero otimo richo moro maduong’, ang’o monego watim?

²¹ Ka watemo pando richono, wabiro mana medo hinyo osiepwano. Temo pando richo moro en tim ma kayiem nono nikech Jehova neno gik moko duto. (Nge. 5:21, 22; 28:13) Inyalo konyo osiepnino kuom nyise ni jodongo gombo konye ahinya. Ka po ni osiepnino otamore nyiso jodongo richoneno, in iwuon onego inyis jodongo. Kitimo kamano, to ibiro nyiso ni igombo konyo osiepnino. Dwarore ni jarichono olos winjruokne gi Jehova mapiyo!

22. En ang’o ma wabiro nono e sula ma luwo?

²² To nade ka jaricho moro oseng’iyo gi timo richo kuom kinde malach ma koro chuno ni jodongo ogole e kanyakla? Be gole e kanyakla biro nyiso ni ok okeche? E sula ma luwo, wabiro nono kaka kum ma Jehova miyoga joricho nyiso ni okechogi, kod kaka wanyalo luwo ranyisine.